Luận văn Chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh

Nội dung text: Luận văn Chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI KIM THỊ BÍCH NGỌC CHỨC NĂNG BUỘC TỘI TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN TỈNH BẮC NINH Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. ĐINH THỊ MAI HÀ NỘI, 2017
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong Luận văn là trung thực. Kết quả nghiên cứu nêu trong Luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Kim Thị Bích Ngọc
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CHỨC NĂNG BUỘC TỘI TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 6 1.1. Khái niệm, đặc điểm của chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử 6 1.2. Nội dung của chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm 15 1.3. Phạm vi của chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm 16 1.4. Chủ thể của chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 17 1.5. So sánh chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử và trong các giai đoạn khác 19 Chương 2: THỰC TRẠNG QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VÀ TỔ CHỨC THỰC HIỆN CHỨC NĂNG BUỘC TỘI TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN TỈNH BẮC NINH 22 2.1. Thực trạng quy định của pháp luật về chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử 22 2.2. Thực trạng tổ chức thực hiện chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh 32 Chương 3: CÁC GIẢI PHÁP PHÁP LUẬT ĐẢM BẢO CHỨC NĂNG BUỘC TỘI TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 42 3.1. Các yếu tố tác động, ảnh hưởng đến chức năng buộc tội 42 3.2. Một số phương hướng hoàn thiện chức năng buộc tội trong tố tụng hình sự Việt Nam 48 KẾT LUẬN 70 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 71
4. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLTTHS : Bộ luật tố tụng hình sự BLTT : Bộ luật tố tụng CQĐT : Cơ quan điều tra ĐTV : Điều tra viên KSV : Kiểm sát viên VKS : Viện kiểm sát VKSND : Viện kiểm sát nhân dân
5. MỞ ĐẦU 1.Tính cấp thiết của đề tài Để xây dựng thành công nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam một trong những nhiệm vụ quan trọng hiện nay là: “bảo đảm phát hiện chính xác và xử lý công minh, kịp thời mọi hành vi phạm tội, phòng ngừa, ngăn chặn tội phạm, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội ” (Điều 2 BLTTHS năm 2015) đây là trách nhiệm không chỉ thuộc về các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng mà còn là quyền của người bào chữa và những người tham gia tố tụng khác, đồng thời cũng là đòi hỏi chung của xã hội nước ta hiện nay. Muốn vậy, một trong những nhiệm vụ cơ bản cần phải thực hiện tốt ba chức năng cơ bản của TTHS Việt Nam đó là chức năng buộc tội, chức năng bào chữa và chức năng xét xử. Trong đó, chức năng buộc tội là chức năng xuất hiện đều tiên là cơ sở cho việc xuất hiện các chức năng cơ bản khác của TTHS. Tuy nhiên, ở nước ta, vấn đề nghiên cứu về chức năng buộc tội nói chung và chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự chưa xem xét đúng mức cả trên phương diện nhận thức, lý luận, thực tiễn xây dựng và áp dụng pháp luật. Về nhận thức: có thể nói, ở nước ta, nhận thức về chức năng buộc tội chưa thật rõ nét và đầy đủ. Từ vấn đề khái niệm, đặc điểm, nội dung, phạm vi, chủ thể thực hiện, thời điểm bắt đầu, thời điểm kết thúc thực hiện chức năng buộc tội hiện nay vẫn chưa có quan điểm thống nhất. Về mặt lý luận: thời gian qua, mặc dù có khá nhiều công trình nghiên cứu khoa học, bài viết đề cập đến chức năng TTHS, tuy nhiên, các công trình hoặc các bài viết này mới khai thác ở một hoặc một vài khía cạnh cụ thể của các chức năng TTHS mà chưa có một bài nghiên cứu sâu về chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Về thực tiễn xây dựng và áp dụng pháp luật: thể chế hóa các chủ trương cải cách tư pháp của Đảng, BLTTHS năm 2015 ra đời có nhiều nội dung đổi mới, trong đó có những nội dung mang tính đột phá đặc biệt là về vấn đề tội phạm và hình phạt, phản ánh được những yêu cầu, đòi hỏi bức xúc của thực tiễn. Tuy nhiên, qua nghiên cứu các quy định trong BLTTHS năm 2015, tôi nhận thấy còn có quy định chưa hợp 1
6. lý, chưa phân định rõ ràng về chủ thể thực hiện chức năng buộc tội dẫn đến nhiều cách hiểu khác nhau. Những hạn chế của pháp luật đã ảnh hưởng không nhỏ đến chất lượng hoạt động tư pháp hình sự. Hiến pháp năm 2013 ra đời đã đặt ra nhiều yêu cầu mới đối với hoạt động tư pháp hình sự để hướng tới một nền tố tụng công bằng hơn, dân chủ hơn, bảo vệ con người tốt hơn và đề cao trách nhiệm của các cơ quan tố tụng, phân định rạch ròi nhiệm vụ quyền hạn nghĩa vụ của các chủ thể tham gia tố tụng. Xây dựng một nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Với những lý do đó, tác giả lựa chọn đề tài "Chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh" làm luận văn thạc sĩ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Qua nghiên cứu tìm hiểu các vấn đề về chức năng buộc tội trong TTHS Việt Nam, đã có một số công trình nghiên cứu, bài viết đề cập một phần hoặc nghiên cứu các vấn đề khác có liên quan và đề cập đến chức năng buộc tội. Bài viết của Thạc sĩ Lê Tiến Châu (2003) “Một số vấn đề về chức năng buộc tội” đăng trên Tạp chí khoa học pháp lý số 3 có đề cập những vấn đề lý luận cơ bản về chức năng buộc tội như khái niệm chức năng buộc tội, vai trò của chức năng buộc tội, nội dung của chức năng buộc tội, thời điểm bắt đầu và kết thúc của chức năng buộc tội, chủ thể thực hiện chức năng buộc tội và đưa ra một số kiến nghị nhằm thực hiện tốt chức năng buộc tội; Luận văn thạc sĩ luật học của Thạc sĩ Lương Thị Thùy Dung (2004) về “Chức năng buộc tội và hoạt động thực hiện chức năng buộc tội của người bị hại” trong luận văn này tác giả chỉ nghiên cứu và đề cập đến hoạt động thực hiện chức năng buộc tội của người bị hại với tư cách là một chủ thể buộc tội; bài viết “một số vấn đề lý luận về chức năng buộc tội trong tố tụng hình sự và vấn đề sửa đổi bổ sung Bộ Luật tố tụng hình sự 2003 liên quan đến chức năng buộc tội”. của tác giả Nguyễn Trương Tín đăng trên Tạp chí Nhà nước và pháp luật số 8/2009; Ngoài ra còn có một số Luận án, bài viết khác liên quan đề cập, nghiên cứu các chức năng nói chung trong TTHS Việt Nam như: Luận án tiến sĩ của Tiến sĩ Nguyễn Mạnh Hùng (2012) “Các chức năng trong tố tụng hình sự Việt Nam: Những vấn đề lý luận và thực tiễn”; Bài viết “Các chức năng buộc tội, bào chữa và xét xử trong Tố 2
7. tụng hình sự” của tác giả Hoàng Thị Sơn đăng trên Tạp chí luật học số 2/1998; Và đặc biệt là các bài tham luận trong Hội thảo “Các chức năng của Tố tụng hình sự trong bối cảnh cải cách tư pháp ở Việt Nam hiện nay” do Học viện khoa học xã hội tổ chức tháng 11 năm 2015 như bài viết: “Lý thuyết chức năng và một số vấn đề đổi mới nhận thức về các chức năng cửa tố tụng hình sự Việt Nam” của Tiến sĩ Đinh Thị Mai, bài “ Khái niệm, vị trí, vai trò, ý nghĩa của các chức năng tố tụng hình sự” của PGS.TS. Hoàng Thị Minh Sơn; bài “ Chức năng buộc tội và nghĩa vụ chứng minh trong tố tụng hình sự - Thực trạng thực hiện từ phía cơ quan điều tra” của GS.TS. Đỗ Đình Hòa; bài “Chức năng của tố tụng hình sự và vấn đề hoàn thiện mô hình tố tụng hình sự ở Việt Nam” hiện nay của PGS.TS Nguyễn Thái Phúc; bài “Các chức năng của tố tụng hình sự và vấn đề cải cách thiết chế - Bộ máy các cơ quan tư pháp ở Việt Nam” của PGS.TS Nguyễn Ngọc Chí Và mới đây nhất là Luận văn thạc sĩ của Đặng Văn Phượng (2016) “Chủ thể buộc tội trong tố tụng hình sự Việt Nam”. Tác giả chỉ tập chung nghiên cứu khái quát những vấn đề cơ bản về chủ thể buộc tội như khái niệm, phân loại, địa vị pháp lý của chủ thể buộc tội, thực trạng hoạt động của chủ thể buộc tội theo luật TTHS Việt Nam hiện hành. Trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp, kiến nghị hoàn thiện các quy định về chủ thể buộc tội trong BLTTHS. Tuy nhiên, những công trình nghiên cứu và bài viết trên chưa tập chung nghiên cứu về chức năng buộc tội trong gian đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự mà chỉ đề cập đến chức năng buộc tội nói chung. Chính vì vậy có thể nói đề tài “Chức năng buộc tội trọng giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh” là công trình đầu tiên nghiên cứu một cách toàn diện, có hệ thống về chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trên cơ sở thực tiễn tại tỉnh Bắc Ninh. Việc nghiên cứu đề tài này là hết sức cần thiết góp phần làm sáng tỏ về mặt lý luận và thực trạng về chức năng buộc tội trong giai đoạn xét sử sơ thẩm vụ án hình sự. Để từ đó đưa ra một số giải pháp nhằm đảm bảo chức năng buộc tội trọng TTHS Việt Nam. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở làm sáng tỏ các vấn đề về lý luận và thực tiễn về chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Luận văn đề xuất những giải pháp nhằm đảm bảo chức năng buộc tội trong TTHS Việt Nam. 3
8. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được những mục đích nêu trên, luận văn thực hiện các nhiệm vụ sau đây: - Nghiên cứu làm rõ cơ sở lý luận, khái niệm, nội dung, phạm vi, chủ thể của chức năng buộc tội. So sánh chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử và trong các giai đoạn khác - Phân tích, đánh giá thực trạng lý luận và thực trạng quy định của pháp luật về chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. - Phân tích, đánh giá thực trạng nhận thức và thực trạng tổ chức thực hiện chức năng buộc tội trọng giai đoạn xét sử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh. - Đưa ra các giải pháp pháp luật và các giải pháp cụ thể khác nhằm đảm bảo chức năng buộc tội trong TTHS Việt Nam. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu những vấn đề lý luận, quy định của pháp luật về chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự và thực trạng của chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Chức năng buộc tội là một trong ba chức năng cơ bản của tố tụng hình sự Việt Nam, là chức năng đầu tiên và gần như xuyên suốt toàn bộ quá trình tố tụng. Tuy nhiên, phạm vi nghiên cứu của luận văn chỉ tập chung nghiên cứu chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ vấn đề lý luận cho đến vấn đề thực tiễn thực hiện chức năng buộc tội. Trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp, kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật TTHS về chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự và góp phần nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động thực hiện chức năng buộc tội. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Cơ sở lý luận của luận văn là quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước về xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, về cải cách tư pháp và hoàn chỉnh hệ thống pháp luật ở nước ta hiện nay. 4
9. Phương pháp luận của luận văn là chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. Luận văn được nghiên cứu trên cơ sở kết hợp các phương pháp thống kê, lịch sử, phân tích, so sánh, lôgic pháp lý để phân tích những quan điểm khác nhau về vấn đề nghiên cứu, tiến hành khảo sát thực tiễn ở một số cơ quan tiến hành tố tụng trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh, trao đổi phỏng vấn một số cá nhân tiến hành tố tụng như Thẩm phán và Kiểm sát viên, tham khảo các công trình khoa học khác có liên quan. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Các kết quả nghiên cứu của luận án có những ý nghĩa lý luận và thực tiễn sau đây: - Về mặt lý luận: Luận văn đề cập một cách hệ thống và toàn diện những vấn đề lý luận về chức năng buộc tội nói chung và chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự nói riêng. Luận văn đã góp phần làm rõ khái niệm, chủ thể, nội dung các yếu tố cơ bản của chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. - Về mặt thực tiễn: Trên cơ sở nghiên cứu các quy định của BLTTHS Việt Nam qua các thời kỳ và đặc biệt tập chung nghiên cứu các quy định của BLTTHS Việt Nam năm 2015. Nghiên cứu thực tiễn về nhận thức và thực hiện chức năng buộc tội trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh, luận văn chỉ ra những khó khăn, vướng mắc trong hoạt động thực hiện chức năng buộc tội, đồng thời đưa ra một số kiến nghị, giải pháp nhằm hoàn thiện các quy định của nước ta về chức năng buộc tội, đặc biệt là chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Chương 2: Thực trạng quy định của pháp luật và tổ chức thực hiện chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh. Chương 3: Các giải pháp đảm bảo chức năng buộc tội trong tố tụng hình sự Việt Nam. 5
10. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CHỨC NĂNG BUỘC TỘI TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm, đặc điểm của chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử 1.1.1. Khái niệm chức năng buộc tội Hiện nay, có ba chức năng cơ bản của TTHS được thừa nhận đó là: Chức năng buộc tội, chức năng bào chữa và chức năng xét xử. Các chức năng của TTHS đóng một vai trò hết sức quan trọng nó không chỉ có ý nghĩa về mặt lý luận mà còn có ý nghĩa rất quan trọng về mặt thực tiễn nhằm xét xử đúng người đúng tội, đảm bảo sự nghiêm minh của pháp luật qua đó nhằm ngăn ngừa và phòng chống tội phạm đảm bảo xây dựng một nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Ngoài ra việc nhận thức đúng đắn các chức năng của tố tụng hình sự còn đóng vai trò quan trọng trong việc phân định vai trò, vị trí quyền hạn, địa vị pháp lý của các chủ thể khi tiến hành tố tụng, không để xảy ra tình trạng chồng chéo các chức năng của TTHS Tuy nhiên, hiện nay việc nghiên cứu các chức năng của tố tụng hình sự tuy bước đầu đã có sự quan tâm, nghiên cứu của các chuyên gia đầu ngành về TTHS, nhưng vẫn chưa có một nghiên cứu cụ thể chi tiết và đưa ra khái niệm về chức năng buộc tội được thừa nhận rộng rãi. Để hiểu về khái niệm này, trước tiên chúng ta phải làm rõ khái niệm chức năng là gì?, buộc tội là gì?.Tuy nhiên để làm rõ hai khái niệm này là một vấn đề không đơn giản. Vì mỗi ngành khác nhau sẽ đưa ra khái niệm khác nhau mà trong đó có hạt nhân hợp lý của nó. Về khái niệm chức năng, khi ta tiếp cận khái niệm chức năng dưới góc độ triết học thì “Chức năng chỉ sự tác động của các đăc tính của một hệ thống khách thể đối với các hệ thống môi trường cùng nằm trong một hệ thống các quan hệ với khách thể đang xem xét một hệ thống các quan hệ nhất định” Còn dưới góc độ Xã hội học thì cho rằng: “Chức năng là sự đóng góp mà một hoạt động bộ phận tạo ra cho hoạt động tổng thể mà nó làm bộ phận. Chức năng của một tập quán xã hội là sự đóng góp của nó cho toàn bộ đời sống xã hội như là sự vận hành của toàn thể hệ thống xã hội”. [18, tr.6] 6
11. Như vậy, mỗi ngành khoa học khác nhau sẽ có những cách tiếp cận khác nhau về khái niệm chức năng dựa trên mục đích nghiên cứu của những ngành khoa học đó. Khi nghiên cứu luật hình sự và TTHS dưới góc độ một ngành khoa học thì chức năng của TTHS được hiểu là: “Chức năng của tố tụng hình sự là những phương diện hay những dạng hoạt động của tố tụng hình sự do các chủ thể (hoặc nhóm chủ thể) khác nhau nhưng lại gắn kết với nhau một cách hữu cơ nhằm thực hiện nhiệm vụ chung của tố tụng hình sự” [8, tr.55]. Còn dưới góc độ dựa trên lý thuyết chức năng luận thì “Chức năng của tố tụng hình sự là những hoạt động mang tính định hướng cơ bản nhằm phân định các hoạt động trọng lĩnh vực tố tụng hình sự của các chủ thể khác nhau, nhằm tạo nên sự ổn định mang tính phù hợp với nội dung, mục đích của hệ thống tố tụng hình sự”.[18, tr. 10] Với nhiệm vụ giải quyết một vụ án hình sự trên cơ sở xác định sự thật khách quan của vụ án thì đòi hỏi TTHS cần có các chủ thể khác nhau với nhiệm vụ vai trò trách nhiệm khác nhau, tuy nhiên trong quá trình thực hiện chúng có mối quan hệ gắn kết với nhau nhằm thực hiện nhiệm vụ của TTHS, đảm bảo pháp chế xã hội chủ nghĩa. Về khái niệm buộc tội có ý kiến cho rằng “buộc tội là ghép cho ai một việc bị luật hình sự trừng phạt” [7, tr 1]. Có một số quan điểm lại cho rằng “buộc tội là kết luận của viện kiểm sát trước phiên tòa về hành vi phạm tội của bị can, dựa trên cơ sở phân tích chứng cứ, vận dụng các điều, khoản pháp luật đã quy định . Kiểm sát viên có quyền buộc tội nhưng việc kết tội lại là việc của tòa án” [7, tr.1]. Hai quan điểm nêu trên đã đề cập đến khái niệm về buộc tội, tuy nhiên chúng chưa nhìn nhận buộc tội dưới góc độ là một chức năng. Qua những phân tích nêu trên phần nào chúng ta có thể đưa ra khái niệm về chức năng buộc tội. Nhưng để có khái niệm toàn diện và khoa học về chức năng buộc tội chúng ta cần phải hiểu về đặc điểm chức năng buộc tội, chủ thể thực hiện chức năng buộc tội, phạm vi chức năng buộc tội, nội dung của chức năng buộc tội. Từ những cách hiểu khác nhau về vấn đề nêu trên sẽ có rất nhiều cách định nghĩa khác nhau về chức năng buộc tội. 7
12. Có quan điểm cho rằng: “Chức năng buộc tội là hoạt động của Viện kiểm sát nhằm xác định tội phạm và người phạm tội, buộc kẻ phải chịu trách nhiệm hình sự theo quy định của pháp luật.” [7,tr.1] Theo quan điểm này chủ thể thực hiện chức năng buộc tội chỉ là VKS. Chỉ có VKS thực hiện chức năng buộc tội mà thôi. Nhưng, trên thực tế không chỉ riêng VKS thực hiện chức năng này, ngoài ra còn có một số chủ thể khác thực hiện chức năng buộc tội như khi xác định được một người thực hiện hành vi phạm tội, cơ quan điều tra ra quyết định khởi tố bị can, tiến hành việc điều tra và nếu chứng minh được bị can đã thực hiện tội phạm thì kết thúc điều tra và đề nghị VKS truy tố do vậy cơ quan điều tra cũng là chủ thể thực hiện chức năng buộc tội. Có quan điểm khác cho rằng: Chức năng buộc tội còn gọi là chức năng truy cứu trách nhiệm hình sự, là một trong những hoạt động tố tụng nhằm phát hiện kẻ phạm tội, chứng minh lỗi của người đó, đảm bảo hình phạt và phán xử đối với người đó”. [20, tr.22]. Quan điểm này có một ưu điểm là không giới hạn chủ thể thực hiện chức năng buộc tội mà chỉ nêu những hoạt động tố tụng thể hiện chức năng buộc tội như hoạt động nhằm phát hiện kẻ phạm tội, chứng minh lỗi của người đó. Tuy nhiên, quan điểm này vẫn còn hạn chế vì “đảm bảo hình phạt và phán xử đối với người đó” là thuộc chức năng xét xử của tòa án, chứ không phải là thực hiện chức năng buộc tội. Có quan điểm cho rằng “ Chức năng buộc tội là chức năng cơ bản của tố tụng hình sự, theo đó các chủ thể buộc tội sử dụng các quyền năng tố tụng của mình chứng minh tội phạm, người phạm tội để truy cứu ra trước Tòa án và bảo vệ sự buộc tội đó trước phiên tòa” [19, tr. 13]. Quan điểm này có cơ sở và đúng đắn hơn cả vì quan điểm này đã khái quát được những nội dung cơ bản nội hàm của khái niệm về chức năng buộc tội. Điểm đầu tiên đã nêu được vai trò, vị trí của chức năng buộc tội trong TTHS. Quan điểm này cũng không giới hạn chủ thể thực hiện chức năng buộc tội và nêu thời điểm kết thúc thực hiện chức năng buộc tội. Nhưng khái niệm này theo tôi vẫn còn hạn chế nhất định vì chưa nêu rõ được thời điểm bắt đầu thực hiện chức năng buộc tội và thời điểm kết thúc chức năng buộc tội vì trên thực tế vẫn còn những tranh luận xoay quanh vấn đề này. 8
13. Quan điểm thứ nhất cho rằng chức năng buộc tội được bắt đầu từ khi có quyết định khởi tố bị can “Khi có đủ căn cứ để xác định một người hoặc pháp nhân đã thực hiện hành vi mà Bộ luật Hình sự quy định là tội phạm thì Cơ quan điều tra ra quyết định khởi tố bị can”. (Điều 179 BLTTHS năm 2015), và trong một số trường hợp chức năng đó còn được thực hiện ngay từ khi “tạm giữ” đối tượng bị tình nghi phạm tội. Quan điểm thứ hai cho rằng: “chức năng buộc tội thông thường bắt đầu kể từ khi cơ quan điều tra khởi tố bị can, tuy nhiên trong một số trường hợp thời điểm này xuất hiện sớm hơn - kể từ khi một người bị tạm giữ; chức năng buộc tội sẽ kết thúc khi người bị kết án chấp hành xong hình phạt hoặc áp dụng các biện pháp miễn hình phạt (toàn bộ) hoặc được đại xá hay ân xá” [7, tr.1] Còn thời điểm kết thúc chức năng buộc tội hầu hết quan điểm cho rằng kết thúc bằng bản án kết tội đã có hiệu lực pháp luật của tòa án. Nhưng có một số quan điểm cho rằng chức năng buộc tội sẽ kết thúc khi người bị kết án chấp hành xong hình phạt hoặc áp dụng các biện pháp miễn hình phạt (toàn bộ) hoặc được đại xá hay ân xá thậm chí có một số quan điểm cho rằng chức năng buộc tội sẽ kết thúc khi bản án kết tội có hiệu lực pháp luật của tòa án hoặc kết thúc khi tại phiên tòa KSV rút toàn bộ quyết định truy tố. Nhìn chung, các quan điểm đều có hạt nhân hợp lý. Tuy nhiên, tôi cho rằng chức năng buộc tội xuất hiện kể từ khi có quyết định khởi tố bị can hoặc có quyết định tạm giữ của cơ quan có thẩm quyền, chức năng buộc tội chỉ thực sự kết thúc khi bản án, quyết định của tòa án có hiệu lực pháp luật. Vậy, từ những phân tích nêu trên, tôi xin nêu khái niệm về Chức năng buộc tội như sau: “Chức năng buộc tội là chức năng cơ bản của tố tụng hình sự, theo đó các chủ thể buộc tội sử dụng các quyền năng tố tụng của mình chứng minh tội phạm, người phạm tội kể từ thời điểm có quyết định khởi tố bị can hoặc có quyết định tạm giữ đến thời điểm khi bản án, quyết định của tòa án có hiệu lực pháp luật” 1.1.2. Khái niệm chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử Trong năm giai đoạn của TTHS: giai đoạn khởi tố, giai đoạn điều tra, giai đoạn truy tố, giai đoạn xét xử, giai đoạn thi hành án. Thì giai đoạn xét xử là một giai đoạn tố 9
14. tụng hình sự trung tâm và và có ý nghĩa vô cùng quan trọng tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa và góp phần có hiệu quả vào cuộc đấu tranh phòng và chống tội phạm. Giai đoạn xét xử gồm hai phần cơ bản đó là: Chuẩn bị xét xử và xét xử tại phiên tòa. Phần thứ nhất chuẩn bị xét xử: Căn cứ Điều 176 BLTTHS năm 2015 ta có thể khẳng định chuẩn bị xét xử là khoảng thời gian từ khi tòa án nhận được hồ sơ do VKS chuyển vụ án hình sự sang tòa án, khi đó tòa án có thể áp dụng các biện pháp cần thiết do luật định để kiểm tra lại tính hợp pháp và có căn cứ của toàn bộ các quyết định mà CQĐT và VKS đã thông qua trước khi chuyển vụ án hình sự sang tòa án. Để từ đó quyết định có đủ căn cứ để đưa vụ án ra xét xử hay không, hoặc trả lại hồ sơ để điều tra bổ sung hoặc đình chỉ hoặc tạm đình chỉ vụ án Phần thứ hai xét xử tại phiên tòa: Thông qua quá trình điều tra trực tiếp tại phiên tòa, trên cơ sở kết quả tranh tụng công khai và dân chủ của các bên, tòa án sẽ kiểm tra lại và đánh giá một cách toàn diện, khách quan và đầy đủ các chứng cứ, các tình tiết của vụ án hình sự để khẳng định bị cáo có tội hay không có tội bằng một bản án hoặc quyết định của tòa án có hiệu lực pháp luật. Vậy giai đoạn xét xử vụ án hình sự bắt đầu kể từ khi tòa án nhận được hồ sơ vụ án hình sự do VKS chuyển sang và kết thúc bằng một bản án hoặc quyết định có hiệu lực pháp luật của tòa án. Trong giai đoạn xét xử mô hình chung đã thu hẹp phạm vi thực hiện chức năng buộc tội cũng như chủ thể thực hiện chức năng buộc tội. Do đó, tôi xin đưa ra khái niệm về chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử như sau: “Chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là chức năng theo đó các chủ thể buộc tội sử dụng các quyền năng tố tụng của mình chứng minh tội phạm, người phạm tội kể từ khi Tòa án nhận được hồ sơ vụ án hình sự (với quyết định truy tố bị can trước Tòa án kèm theo bản cáo trạng) do viện kiểm sát chuyển sang và kết thúc bằng một bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật của tòa án” 1.1.3. Đặc điểm chức năng buộc tội trong giai đoạn xét xử Chức năng buộc tội là một trong ba chức năng cơ bản của TTHS Việt Nam. Chính vì vậy, chức năng buộc tội cũng có những đặc điểm chung của một chức năng TTHS. Tuy nhiên, chức năng buộc tội cũng có những đặc trưng và đặc điểm riêng của nó. 10
15. Thứ nhất: Chức năng buộc tội là chức năng chỉ có trong TTHS. Điểm này xuất phát từ nhiệm vụ trọng tâm điểm của TTHS Việt Nam là "bảo đảm phát hiện chính xác và xử lý công minh, kịp thời mọi hành vi phạm tội, phòng ngừa, ngăn chặn tội phạm, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội ” (Điều 2 BLTTHS năm 2015). Do đó, mọi hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng và những người tiến hành tố tụng đều nhằm mục đích xác định sự thật khách quan của vụ án. Vì chức năng buộc tội chỉ có trong TTHS. Chính vì vậy, TTHS có những đặc điểm riêng biệt về chủ thể, trình tự, thủ tục tiến hành các với các hình thức tố tụng khác. Mục đích của TTHS là truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội. Thứ hai, chức năng buộc tội là chức năng đầu tiên đóng vai trò quyết định, là cơ sở xuất hiện cho chức năng bào chữa và chức năng xét xử. Chức năng buộc tội giữ một vai trò hết sức quan trọng là chức năng trung tâm, mọi chức năng khác đề xoay quanh chức năng buộc tội. Khi có buộc tội thì chức năng bào chữa xuất hiện. Và thông qua chức năng xét xử, tòa án kiểm sát việc thực hiện chức năng buộc tội và chức năng bào chữa nhằm hướng tới mục đích phát hiện chính xác, nhanh chóng, xử lý công minh, kịp thời hành vi phạm tội, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội. Điều này được thể hiện ngay trong từng giai đoạn của tố tụng hình sự: Giai đoạn khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn đầu của TTHS, trong đó các cơ quan có thẩm quyền xác định có hay không có dấu hiệu tội phạm để ra quyết định khởi tố hay không khởi tố vụ án hình sự. Giai đoạn này được bắt đầu từ khi các cơ quan có thẩm quyền nhận được tin báo hoặc tố giác về tội phạm và kết thúc khi ra quyết định khởi tố vụ án hình sự. Quyết định khởi tố kèm theo tài liệu liên quan đến việc khởi tố vụ án hình sự của CQĐT phải được gửi tới VKS để kiểm sát việc khởi tố. Trong giai đoạn này khi xuất hiện dấu hiệu của tội phạm các chủ thể tiến hành tố tụng phải nhanh chóng tìm mọi biện pháp để đi tìm sự thật khách quan của vụ án, vậy chức năng buộc tội xuất hiện đầu tiên. Giai đoạn điều tra vụ án hình sự: Trong giai đoạn này các CQĐT áp dụng mọi biện pháp do luật tố tụng hình sự quy định để xác định tội phạm và người thực hiện hành vi phạm tội làm cơ sở cho việc xét xử của tòa án. Nhiệm vụ của giai đoạn điều tra là: xác định tội phạm và người thực hiện tội phạm; xác định thiệt hại do tội phạm 11
16. gây ra; xác định nguyên nhân và điều kiện phạm tội, yêu cầu cơ quan, tổ chức hữu quan áp dụng biện pháp khắc phục và ngăn ngừa. Thẩm quyền điều tra vụ án hình sự thuộc các Cơ quan điều tra. Các cơ quan hải quan, Kiểm lâm, Đơn vị Bộ đội biên phòng được thực hiện một số các hoạt động điều tra. Khi kết thúc điều tra, CQĐT làm bản kết luận điều tra và đề nghị truy tố nếu có đủ chứng cứ, hoặc đình chỉ điều tra nếu có một trong các căn cứ quy định tại Điều 164 BLTTHS năm 2015 hay đã hết thời hạn điều tra mà không chứng minh được bị can là người thực hiện tội phạm. VKS với chức năng thực hiện quyền công tố chính vì vậy trong giai đoạn này VKS cũng thực hiện chức năng buộc tội. Ngoài ra còn có một số chủ thể khác như người bị hại thông qua việc họ khai báo cung cấp thông tin để cung cấp cho việc chứng minh sự phạm tội của bị can. Ở giai đoạn truy tố: Thông qua hoạt động truy tố VKS thực hiện chức năng buộc tội: Trong thời hạn 20 ngày đối với tội phạm ít nghiêm trọng và tội phạm nghiêm trọng, 30 ngày đối với tội phạm rất nghiêm trọng và tội phạm đặc biệt nghiêm trọng, kể từ ngày nhận được hồ sơ vụ án và bản kết luận điều tra, VKS phải ra một trong những quyết định sau: Truy tố bị can trước tòa án bằng bản cáo trạng; Trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung; Đình chỉ hoặc tạm đình chỉ vụ án. Trong trường hợp cần thiết, viện trưởng VKS có thể gia hạn, nhưng không quá 10 ngày đối với tội phạm ít nghiêm trọng và tội phạm nghiêm trọng; không quá 15 ngày đối với tội phạm rất nghiêm trọng; không quá 30 ngày đối với tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. (Điều 172 BLTTHS năm 2015) Việc truy tố bị can trước tòa án bằng một bản cáo trạng đã đánh dấu sự xuất hiện của chức năng xét xử và chức năng xét xử chính là hệ quả tất yếu của chức năng buộc tội. Ở giai đoạn xét xử: Trong trường hợp truy tố thì trong thời hạn 3 ngày, kể từ ngày ra quyết định truy tố bằng bản cáo trạng, VKS phải gửi hồ sơ và bản cáo trạng đến tòa án. Ở giai đoạn này chức năng buộc tội được thể hiện rõ nét nhất thông qua phiên tòa xét xử: Quá trình xét xử được thực hiện theo nguyên tắc xét xử trực tiếp bằng lời 12
17. nói và liên tục, chỉ xét xử những bị cáo, những hành vi theo tội danh mà VKS truy tố và tòa án đã có quyết định đưa ra xét xử. Trong giai đoạn này chức năng bào chữa cũng được thể hiện rõ nét thông qua hoạt động bào chữa của luật sư. Vậy chức năng bào chữa xuất hiện sau khi có chức năng buộc tội và chức năng xét xử giữ vai trò quyết định. Khi kết thúc, hội đồng xét xử ra bản án hoặc các quyết định có hiệu lực pháp luật. Thứ ba, mỗi mô hình tố tụng hình sự khác nhau giới hạn phạm vi các chủ thể thực hiện chức năng buộc tội cũng khác nhau. Trên thế giới có 3 loại mô hình tố tụng hình sự, mô hình tố tụng hình sự thẩm vấn, mô hình tố tụng hình sự tranh tụng và mô hình tố tụng hình sự pha trộn. Mô hình tố tụng hình sự tranh tụng: là một trong các mô hình tố tụng hình sự phổ biến hiện nay trên thế giới; bảo đảm sự bình đẳng tuyệt đối giữa bên buộc tội và bên bào chữa trong suốt quá trình đi tìm sự thật vụ án. Trong giai đoạn trước khi xét xử, công tố viên và luật sư có quyền điều tra, thu thập chứng cứ như nhau. Khi xét xử, chứng cứ của họ đều được đưa ra để thẩm tra trước tòa, đều có quyền lựa chọn nhân chứng để thẩm tra Vậy trong giai đoạn này chức năng buộc tội và chức năng bào chữa gần như xuất hiện đồng thời. Khi xét xử tại phiên tòa thông qua sự tranh luận giữa công tố viên và luật sư mà tòa án gồm đoàn bồi thẩm và thẩm phán chủ tọa phán quyết về sự thật khách quan và định hình phạt. Đây là mô hình thể hiện rõ nét nhất chức năng gỡ tội trong ba loại hình tố tụng. Trong khi thực tế cả bên công tố và bên bào chữa trong mô hình tranh tụng đều không có nghĩa vụ đi tìm sự thật khách quan của vụ án mà trách nhiệm của bên công tố là buộc tội, bên bào chữa là gỡ tội. Vì vậy họ chỉ sử dụng triệt để những chứng cứ có lợi cho việc thực hiện trách nhiệm của mình mà không đưa ra những chứng cứ bất lợi. Do đó, việc thực hiện chức năng buộc tội ở mô hình tố tụng tranh tụng đôi khi không đạt được kết quả mong muốn. Ngoài ra, mô hình này cho thấy, năng lực của luật sư có vai trò quyết định tới phán quyết của đoàn bồi thẩm. Trong khi đó trình độ của bồi thẩm đoàn thấp, không am hiểu pháp luật nên xảy ra tình trạng bỏ lọt tội phạm. 13