Luận văn Chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn quận 12, Thành phố Hồ Chí Minh

Nội dung text: Luận văn Chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn quận 12, Thành phố Hồ Chí Minh

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN THÙY LIÊN CHUẨN BỊ XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN QUẬN 12, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI – 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN THÙY LIÊN CHUẨN BỊ XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN QUẬN 12, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC : TS. LÊ TIẾN CHÂU HÀ NỘI – 2017
3. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Sơ đồ 2.1: Thời hạn chuẩn bị xét xử. Bảng 2.1: Tỷ lệ vụ án hàng năm được đưa ra xét xử. Bảng 2.2: Số liệu vụ án trả hồ sơ điều tra bổ sung.
4. BLTTHS : Bộ luật Tố tụng hình sự CQTHTT : Cơ quan tiến hành tố tụng HĐXX : Hội đồng xét xử NTGTT : Người tham gia tố tụng NTHTT : Người tiến hành tố tụng PLTTHS : Pháp luật Tố tụng hình sự TANDTC : Tòa án nhân dân tối cao TTHS : Tố tụng hình sự VKSNDTC : Viện kiểm sát nhân dân tối cao DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1 :NHẬN THỨC CHUNG VỀ CHUẨN BỊ XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 8 1.1. Khái niệm và ý nghĩa về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 8 1.2. Phạm vi và chủ thể của việc thực hiện chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 13 1.3. Lịch sử hình thành và phát triển của các quy định trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 20 Chương 2 :QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VỀ CHUẨN BỊ XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TẠI QUẬN 12, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH 25 2.1. Thời hạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm và thực tiễn áp dụng 25 2.2. Các hoạt động tố tụng trong giai đoạn chuẩn bị xét xử và thực tiễn áp dụng 30 2.3. Đánh giá nguyên nhân những hạn chế trong hoạt động chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 61 Chương 3 :HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG VỀ CHUẨN BỊ XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ. 65 3.1. Cải cách tư pháp về việc hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả áp dụng về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 65 3.2. Một số kiến nghị nhằm góp phần hoàn thiện và nâng cao hiệu quả áp dụng về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 67 KẾT LUẬN 75 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 77
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Xét xử sơ thẩm là việc xét xử lần thứ nhất do Tòa án có thẩm quyền thực hiện theo quy định của pháp luật; là một giai đoạn kết thúc của quá trình giải quyết một vụ án hình sự, mọi tài liệu chứng cứ của vụ án do cơ quan có thẩm quyền thu thập trong quá trình điều tra đều được xem xét một cách công khai tại phiên tòa. Quá trình tố tụng trải qua nhiều giai đoạn khác nhau, trong đó xét xử là giai đoạn trọng tâm. Xét xử sơ thẩm được coi như là đỉnh cao của quyền tư pháp, tại phiên tòa quyền và nghĩa vụ của NTHTT và NTGTT được thực hiện một cách công khai, đầy đủ nhất và thể hiện rõ bản chất Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Để có một quyết định chuẩn xác, công bằng tại phiên tòa, HĐXX phải có sự nghiên cứu, chuẩn bị trước khi mở phiên toà. Chính vì thế chuẩn bị xét xử sơ thẩm là một khâu phức tạp không chỉ vì tính đa dạng của các hoạt động tố tụng được thực hiện mà còn vì các hoạt động chuẩn bị liên quan trực tiếp đến quyền và nghĩa vụ của những NTHTT, NTGTT có liên quan đến mối quan hệ giữa Tòa án với các CQTHTT khác. Các quy định về hoạt động chuẩn bị xét xử vụ án hình sự của BLTTHS năm 2003 có nhiều điểm mới và cụ thể hơn so với Bộ luật trước đó nhưng vẫn còn một số hạn chế chưa đáp ứng đầy đủ yêu cầu của thực tiễn xét xử trong quá trình cải cách tư pháp. Thực tiễn hơn 10 năm thi hành BLTTHS từ 01/7/2004 đến nay đã chứng tỏ vai trò quan trọng của BLTTHS năm 2003 trong công cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm, góp phần bảo vệ an ninh quốc gia, đảm bảo trật tự an toàn xã hội, bảo vệ quyền con người và quyền công dân. Tuy nhiên, thực tiễn xét xử cũng cho thấy những bất cập của Bộ luật này khi chưa xây dựng được một cơ chế pháp lý tố tụng vừa hiệu quả, thuận tiện, vừa minh bạch, chặt chẽ, khi các quyền của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, đặc biệt là quyền bào chữa của họ còn chưa được ghi nhận thỏa đáng. 1
7. Từ thực tiễn việc chuẩn bị xét xử của Tòa án nhân dân Quận 12, thành phố Hồ Chí Minh những năm gần đây, một số vụ án hình sự, quyết định của Tòa án bị sửa, hủy, chậm đưa ra xét xử mà nguyên nhân chính là do hoạt động chuẩn bị xét xử vụ án hình sự còn chưa tốt. Để nâng cao chất lượng xét xử, ngoài việc hoàn thiện thủ tục tố tụng tại phiên tòa thì việc nghiên cứu thực tiễn thực hiện chuẩn bị xét xử để tiếp tục hoàn thiện các quy định về chuẩn bị xét xử sơ thẩm cũng cần được tiến hành đồng bộ. Tuy rằng bản án, quyết định của Tòa án phải dựa trên kết quả tranh tụng tại phiên tòa nhưng điều đó không có nghĩa Tòa án không cần nghiên cứu hồ sơ vụ án trước, không cần chuẩn bị xét xử mà trái lại trong quá trình tranh tụng tại tòa, Tòa án muốn có phán quyết đúng, công bằng thì việc nghiên cứu hồ sơ, chuẩn bị xét xử cần thận trọng, đầy đủ và đúng theo quy định của pháp luật. Từ những vấn đề trên, tác giả lựa chọn vấn đề “Chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật Tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn Quận 12, thành phố Hồ Chí Minh” làm đề tài luận văn thạc sĩ. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Vấn đề về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trong TTHS cho đến nay đã có một số công trình khoa học, các bài viết đề cập và nghiên cứu về những vấn đề này. Việc nghiên cứu các quy định của PLTTHS về chuẩn bị xét xử sơ thẩm hiện nay đã được một số tác giả nghiên cứu ở cấp độ khác nhau. Mỗi công trình nghiên cứu đều đề cập dưới một góc độ nhất định và đều có ý nghĩa đóng góp vào quá trình nghiên cứu và hoàn thiện các quy định của pháp luật nói chung và pháp luật tố tụng hình sự nói riêng, đồng thời góp phần tích cực trong công cuộc đấu tranh chống và phòng ngừa tội phạm trong giai đoạn hiện nay. Qua nghiên cứu của tác giả thì có một số công trình nghiên cứu tiên biểu: Thủ tục xét xử các vụ án hình sự: Xét xử sơ thẩm. Phúc thẩm.Giám đốc thẩm.Tái thẩm của Đinh Văn Quế. Nxb. Tp. Hồ Chí Minh, 2003. 2
8. Bình luận khoa học Bộ luật Tố tụng hình sự, Võ Khánh Vinh (Chủ biên) Nxb Công an Nhân dân 2004. Trên cơ sở lý luận chính thống, các tác giả đã dựa vào những quy định trong BLTTHS năm 2003 để bình luận về nội dung của từng điều luật. Trong đó, trong Chương XVII Chuẩn bị xét xử được tác giả Nguyễn Văn Huyên thực hiện. Chức năng xét xử trong tố tụng hình sự Việt Nam của Lê Tiến Châu (2009). - Nxb: Tư pháp, H: 2009. Cuốn sách đã nêu lên nhận thức chung về chức năng xét xử trong tố tụng hình sự. Những nội dung mới trong Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, Sách chuyên khảo do Nguyễn Hoà Bình (Chủ biên), Nxb Chính trị Quốc gia- Sự thật (2016). Cụ thể, TS Hoàng Anh Tuyên đã có bài nghiên cứu về Xét xử sơ thẩm và xét xử phúc thẩm vụ án hình sự. Các công trình nghiên cứu chuyên sâu về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự như: 1. Th.S Tống Thị Thanh Thanh (2004), “Chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự”, luận văn thạc sĩ Luật học, Học viện tư pháp. 2. Th.S Nguyễn Thị Thu Hiền (2011) , “Chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự”, luận văn thạc sĩ Luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội. 3. Th.S Dư Tuyết Lạnh (2011), “Chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Cần Thơ”, luận văn thạc sĩ Luật học, Học viện khoa học xã hội. Bên cạnh đó còn có một số bài viết như: Một số quy định của Bộ Luật tố tụng Hình sự về quyết định của Tòa án trong hoạt động chuẩn bị xét xử sơ thẩm và thực tiễn áp dụng, của tác giả Hoàng Thị Minh Sơn đăng trên Tạp chí Luật học số 7/2009; tr 54 - 60; 2009; Kiến nghị nhằm nâng cao vị thế độc lập của Thẩm phán trong hoạt động xét xử, của tác giả Nguyễn Minh Sử (2011), Tạp chí Tòa án nhân dân (số 14/T7 – 2011), trang 1-3. Tuy nhiên, ngoài những thành tựu đã đạt được và đem lại cho người muốn nghiên cứu sau thì những công trình nghiên cứu trên chưa có công trình nào được 3
9. nghiên cứu trên địa bàn cấp huyện.Và đặc biệt với tình hình địa bàn Quận 12, thành phố Hồ Chí Minh rộng lớn và vô cùng phức tạp, hơn nữa dân nhập cư ngày càng tăng. Chính vì thế, tác giả lựa chọn vấn đề “Chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật Tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn quận 12, thành phố Hồ Chí Minh” làm đề tài luận văn thạc sĩ. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu: Làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn để tìm ra những khó khăn, vướng mắc, bất cập trong các quy định của BLTTHS và các văn bản pháp luật có liên quan đến chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự cũng như thực tế áp dụng các quy định này. Từ đó đề xuất các giải pháp, kiến nghị nhằm góp phần hoàn thiện các quy định của PLTTHS và cơ chế nâng cao hơn nữa hiệu quả của việc áp dụng các quy định của PLTTHS về chuẩn bị xét xử sơ thẩm tại địa bàn Quận 12, thành phố Hồ Chí Minh. Đồng thời, đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp, yêu cầu phát triển kinh tế xã hội, yêu cầu đấu tranh phòng ngừa tội phạm và hội nhập quốc tế ở nước ta hiện nay. Từ mục đích đó nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài được đặt ra là: Trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề lý luận để làm rõ khái niệm chuẩn bị xét xử sơ thẩm, vai trò và ý nghĩa của nó trong hoạt động xét xử của Toà án; Nghiên cứu lịch sử hình thành và phát triển của các quy định pháp luật về chuẩn bị xét xử và một số quy định của các nước trên thế giới về vấn đề này; Nghiên cứu các quy định của PLTTHS hiện hành về chuẩn bị xét xử; nghiên cứu thực tiễn áp dụng để. Từ đó đưa ra những vướng mắc và lý giải nguyên nhân để đưa ra những kiến nghị nhằm hoàn thiện và nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định của PLTTHS về chuẩn bị xét xử sơ thẩm. 4
10. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là các quy định của PLTTHS về chuẩn bị xét xử sơ thẩm và thực tiễn áp dụng những quy định hiện hành về chuẩn bị xét xử sơ thẩm của PLTTHS từ thực tiễn xét xử tại Quận 12, thành phố Hồ Chí Minh. Phạm vi nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu “Chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo pháp luật Tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn Quận 12, thành phố Hồ Chí Minh” dưới góc độ Luật TTHS, đề cập có hệ thống những vấn đề thuộc về cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn, cũng như các quy định của PLTTHS về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự ở Việt Nam từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến nay. Nghiên cứu thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật tố tụng về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại Tòa án nhân dân Quận 12, thành phố Hồ Chí Minh trong giai đoạn 5 năm (2012-2016). Do đây là một vấn đề rộng và phức tạp, hơn nữa tác giả chọn nghiên cứu tại Quận 12 nên trong phạm vi của luận văn, tác giả không thể xem xét toàn diện tất cả các nội dung của vấn đề cũng như không đề cập đến các vấn đề liên quan đến chuẩn bị xét xử của Tòa án quân sự mà chỉ nghiên cứu một số nội dung cơ bản của BLTTHS và làm sáng tỏ một cách có hệ thống về lý luận, pháp lý và thực tiễn áp dụng về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp nâng cao hiệu quả chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Đề tài được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của triết học Mác - Lênin về chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về cải cách hệ thống tư pháp, xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền Việt Nam xã hội chủ nghĩa. 5
11. Các phương pháp có thể được sử dụng trong quá trình nghiên cứu đó là: phân tích, đối chiếu, so sánh, tổng hợp; Hệ thống hoá các văn bản pháp luật, các số liệu tổng kết của các CQTHTT; Khảo sát thực tiễn áp dụng các quy định của PLTTHS về chuẩn bị xét xử sơ thẩm trong những năm gần đây; Tham khảo các ý kiến của một số nhà nghiên cứu lý luận và các cán bộ thực tiễn xét xử. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn Ý nghĩa lý luận: Luận văn là công trình nghiên cứu một cách có hệ thống và tương đối toàn diện vấn đề lý luận, phân tích từng trình tự, thủ tục trong các hoạt động chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự với mục đích như làm rõ khái niệm, đối tượng, phạm vi, nội dung, điều kiện áp dụng của hoạt động chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự để có được sự đánh giá tổng hợp thế mạnh và hạn chế của chế định, đồng thời điểm qua một số quy định pháp luật về vấn đề này trong lịch sự lập pháp. Các kỹ năng nghề nghiệp, chuyên môn của những NTHTT mà vai trò chủ đạo là Thẩm phán chủ tọa phiên tòa cũng như so sánh với điểm mới của BLTTHS năm 2015. Ý nghĩa thực tiễn: Phân tích việc áp dụng các quy định của BLTTHS năm 2003 đối với chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trong thực tiễn hoạt động của Tòa án nhân dân Quận 12, thành phố Hồ Chí Minh từ năm 2012 -2016. Với địa bàn còn khá lộn xộn, được tách ra từ huyện Hóc Môn từ năm 1997, hơn nữa dân nhập cư rất nhiều, đăng ký không rõ ràng là điểm vô cùng khó khăn cho các CQTHTT cũng như những NTHTT khi tham gia công tác tại địa phương Quận 12, thành phố Hồ Chí Minh. Qua đó cũng nêu và phân tích một số nguyên nhân dẫn đến những hạn chế, khó khăn, vướng mắc trong thực tiễn áp dụng để đưa ra một số giải pháp khắc phục. Đồng thời đề xuất một số giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo quy định của BLTTHS năm 2003. 6
12. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài lời nói đầu và phần kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, mục lục, luận văn có bố cục như sau: Chương 1: Nhận thứcchung về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trong Tố tụng hình sự Việt Nam Chương 2: Quy định của pháp luật tố tụng hình sự về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự và thực tiễn áp dụng tại Quận 12, thành phố Hồ Chí Minh. Chương 3: Hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả áp dụng về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. 7
13. Chương 1 NHẬN THỨC CHUNG VỀ CHUẨN BỊ XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. Khái niệm và ý nghĩa về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 1.1.1. Khái niệm về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự Trong TTHS, hoạt động xét xử là giai đoạn trung tâm, quyết định của quá trình tố tụng,vì theo khoản 1 Điều 31 Hiến pháp năm 2013 nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam quy định “Người bị buộc tội bị coi là không có tội cho đến khi được chứng minh theo trình tự luật định và có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật”. Như vậy, để xác định một người có tội và phải chịu hình phạt hay không đòi hỏi phải đưa họ ra xét xử trước phiên tòa, trước hết là phiên tòa sơ thẩm. Xét xử sơ vụ án hình sự là hoạt động nhà nước do Tòa án thực hiện nhằm xem xét, đánh giá toàn diện các chứng cứ, các tài liệu của vụ án hình sự trên cơ sở đó ra bản án, quyết định xác định có hành vi phạm tội, hình phạt được áp dụng đối với người đã thực hiện hành vi phạm tội và giải quyết các vấn đề liên quan trong vụ án hình sự. Hoạt động xét xử bao gồm việc chuẩn bị xét xử và thực hiện các thủ tục xét xử tại phiên tòa. Trong đó chuẩn bị xét xử là hoạt động đầu tiên khi hồ sơ được chuyển từ giai đoạn điều tra, truy tố sang Tòa án. Chuẩn bị xét xử tuy chỉ là một khâu của giai đoạn xét xử sơ thẩm nhưng chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự không chỉ một hay một vài hành vi, hoạt động tố tụng đơn giản mà là một hệ thống các hoạt động tố tụng phức tạp, phối hợp liên hoàn với nhau cùng nhằm tới mục đích là đảm bảo cho việc xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại phiên tòa được đúng đắn và hiệu quả đó là: hoạt động thụ lý vụ án; nghiên cứu hồ sơ vụ án; ra quyết định tố tụng cần thiết. 8
14. Chuẩn bị xét xử được xem xét trên hai phương diện, gồm: là một chế định của BLTTHS và là một hoạt động thực hiện nhiệm vụ cụ thể của Tòa án mà chính xác là Thẩm phán. Theo Từ điển Tiếng Việt (Nhà xuất bản Đà Nẵng) thì “chuẩn bị” nghĩa là “làm cho có sẵn cái cần thiết để làm việc gì”[10]. Còn “xét xử” là từ Hán Việt, theo Từ điển thuật ngữ pháp lý, “xét xử” là “hoạt động do Tòa án tiến hành theo pháp luật tố tụng, trong đó Tòa án, sau khi nghiên cứu một cách khách quan, toàn diện và đầy đủ các tình tiết của vụ án, tiến hành giải quyết và xử lí vụ án bằng việc ra bản án và các quyết định cần thiết có liên quan”. Còn “sơ thẩm”, Từ điển Luật học định nghĩa là “lần đầu tiên đưa ra xét xử vụ án tại một tòa án có thẩm quyền”. Thứ nhất, Chuẩn bị xét xử là một chế định của BLTTHS. Chế định này được quy định tại chương XVII của BLTTHS năm 2003 và mục II chương XXI của BLTTHS năm 2015. Tuy nhiên cả hai Bộ luật này lại không có quy định nào thể hiện chuẩn bị xét xử sơ thẩm là gì mà chỉ quy định một số nội dung của hoạt động này. Chính điều này đã dẫn đến có rất nhiều quan điểm khác nhau về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trong khoa học TTHS hiện nay cũng như việc nhìn nhận nó là một khâu hay là một giai đoạn trong TTHS. Trước đây, cuốn Giáo trình tố tụng hình sự của Đại học Huế đưa ra khái niệm, đó là “chuẩn bị xét xử vụ án hình sự là khâu đầu tiên, một phần của giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, trong đó Tòa án có thẩm quyền tiến hành các hoạt động tố tụng và việc làm cần thiết do pháp luật quy định để đảm bảo cho việc xét xử đúng người, đúng tội, đúng pháp luật”[28, tr. 349]. Tác giả Đinh Văn Quế cho rằng “Chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là chuẩn bị những điều kiện cần thiết để đưa vụ án ra xét xử theo đúng quy định của pháp luật”[11, tr.15]. PGS.TS Trần Văn Độ thì “Chuẩn bị xét xử là phần đầu tiên của giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự kể từ khi nhận hồ sơ vụ án, trong đó Thẩm phán chủ 9
15. tọa phiên tòa có nhiệm vụ nghiên cứu hồ sơ vụ án, giải quyết các khiếu nại và yêu cầu của những NTGTT và tiến hành những việc cần thiết cho việc mở phiên tòa như giao các quyết định của Tòa án, triệu tập những người tham gia tố tụng, quyết định hay đề nghị Chánh án, Phó chánh án quyết định áp dụng, thay đổi hoặc hủy bỏ biện pháp ngăn chặn trong thời hạn do pháp luật quy định. Chuẩn bị xét xử cũng là một giai đoạn tố tụng rất quan trọng. Bởi vì, trong giai đoạn này Thẩm phán phải nghiên cứu hồ sơ vụ án để ra một trong những quyết định: đưa vụ án ra xét xử, trả hồ sơ để điều tra bổ sung, tạm đình chỉ hay đình chỉ vụ án”[9, tr. 212]. Còn theo của TS. Lê Tiến Châu cho rằng: “Chuẩn bị xét xử là một khâu của giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, bao gồm các hoạt động khác nhau, có mối liên hệ mật thiết với nhau và cùng hướng tới yêu cầu tạo ra những điều kiện cần thiết cho hoạt động xét xử sơ thẩm, đảm bảo việc xét xử đúng người, đúng tội đúng pháp luật. Chuẩn bị xét xử sơ thẩm tuy chỉ là một khâu của giai đoạn xét xử sơ thẩm nhưng bao gồm một hệ thống các hoạt động tố tụng phức tạp, phối hợp với nhau cùng hướng về mục đích chung là đảm bảo hiệu quả xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, đó là: hoạt động thụ lý vụ án; nghiên cứu hồ sơ vụ án; ra quyết định tố tụng cần thiết”.[7, tr. 241] Theo ý kiến cá nhân, chuẩn bị xét xử là một khâu của giai đoạn xét xử sơ thẩm. Bởi lẽ giai đoạn TTHS là bước của quá trình TTHS, mỗi giai đoạn tương ứng với chức năng nhất định trong hoạt động tư pháp hình sự của từng loại chủ thể tiến hành tố tụng có thẩm quyền nhằm thực hiện các nhiệm vụ cụ thể do luật định, có thời điểm bắt đầu và thời điểm kết thúc để giải quyết vụ án hình sự một cách công minh và khách quan, có căn cứ và đúng pháp luật, góp phần củng cố pháp chế và trật tự pháp luật, bảo vệ vững chắc. Quá trình tố tụng gồm các giai đoạn: khởi tố vụ án hình sự; điều tra; truy tố; xét xử sơ thẩm; xét xử phúc thẩm và các thủ tục xét xử đặc biệt. Còn chuẩn bị xét xử sơ thẩm chỉ là một phần và nằm trong giai đoạn xét xử sơ thẩm nhằm chuẩn bị những tài liệu, hoạt động, thủ tục tố tụng cần thiết cho buổi xét xử tại phiên tòa. Tuy rằng chuẩn bị xét xử chỉ là một khâu của giai đoạn xét 10
16. xử nhưng bao gồm các hoạt động tố tụng khác nhau, một hệ thống các hoạt động tố tụng phức tạp, phối hợp liên hoàn với nhau và cùng hướng về mục đích chung là bảo đảm hiệu quả xét xử sơ thẩm vụ án hình sự được đúng đắn, đó là: hoạt động thụ lý vụ án, nghiên cứu hồ sơ vụ án, ra quyết định tố tụng cần thiết. Thứ hai, chuẩn bị xét xử là một hoạt động thực hiện nhiệm vụ cụ thể của Tòa án mà chính xác là Thẩm phán. Chuẩn bị xét xử sơ thẩm do nhiều chủ thể khác nhau tiến hành nhưng là một phần của hoạt động xét xử nên Tòa án giữ vai trò chủ đạo, là người có trách nhiệm chính trong việc tiến hành hoạt động này, có trách nhiệm chuẩn bị để mở phiên tòa xét xử công khai. Bởi lẽ, hoạt động chuẩn bị xét xử là hoạt động đặc thù của Tòa án, do Tòa án thực hiện khi vụ án đã kết thúc giai đoạn điều tra, truy tố. Trong Tòa án, Thẩm phán chính là chủ thể giữ vai trò quyết định, là nhân vật trung tâm trong các hoạt động tố tụng, được phân công là chủ tọa phiên tòa thực hiện những điều kiện cần thiết để đưa vụ án ra xét xử theo đúng thời hạn quy định của BLTTHS. Thẩm phán là người có trách nhiệm đi tìm sự thật cho vụ án nên cần có nhận thức đúng và đầy đủ về tầm quan trọng của chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự nhằm nâng cao chất lượng bản án của Tòa án, góp phần đấu tranh phòng, chống tội phạm, đẩy mạnh dân chủ hóa, tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, không chỉ Thẩm phán được phân công chủ tọa phiên tòa mới chuẩn bị xét xử.Theo quy định của PLTTHS, HĐXX sơ thẩm gồm Thẩm phán và Hội thẩm. Khi xét xử Thẩm phán và Hội thẩm độc lập và chỉ tuân theo pháp luật. Như vậy, Hội thẩm cũng là chủ thể chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Từ những vấn đề trình bày nêu trên, theo tác giả thì có thể hiểu khái niệm về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự như sau: Chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là một khâu trong giai đoạn xét xử, là hoạt động tố tụng mang tính quyền lực Nhà nước, do Thẩm phán và các Hội thẩm được phân công thực hiện việc giải quyết vụ án theo đúng quy định của BLTTHS; đảm bảo tính khách quan, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật; bảo đảm lợi ích của Nhà nước, xã hội, quyền và 11
17. lợi ích hợp pháp của NTGTT; đảm bảo tiết kiệm thời gian và tiền bạc của Nhà nước, xã hội, công dân. 1.1.2.Ý nghĩa của hoạt động chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự Chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự có ý nghĩa quan trọng, là một yếu tố không thể thiếu trong các điều kiện để có được một phiên tòa sơ thẩm thành công. Bởi rõ ràng chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự có ảnh hưởng lớn đến chất lượng giải quyết vụ án hình sự. Việc chuẩn bị xét xử được tiến hành càng chu đáo, càng đầy đủ thì chất lượng xét xử càng cao, càng có tác dụng đối với cuộc đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm, càng ý thức được nhân dân tuân thủ pháp luật và có ý thức đấu tranh với các hành vi vi phạm pháp luật trong đó có tội phạm. Ngược lại, nếu chuẩn bị xét xử không được chú trọng, buông lỏng, thiếu chu đáo sẽ ảnh hưởng rất lớn đến chất lượng xét xử cũng như chất lượng bản án, đây cũng chính là nguyên nhân dẫn đến các trường hợp xét xử oan, sai, gây ảnh hưởng xấu đến uy tín của Tòa án, vi phạm pháp luật, không đạt được mục đích yêu cầu của BLTTHS. Chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tốt thông qua nghiên cứu hồ sơ vụ án sẽ giúp Thẩm phán và Hội thẩm nắm rõ được nội dung vụ án để từ đó điều khiển phiên tòa có hiệu quả và đầy đủ. Các tình tiết của vụ án được xem xét thấu đáo, toàn diện; Bị cáo được xét xử đúng hành vi, đúng tội và đúng pháp luật, đảm bảo được quyền và lợi ích của người bị buộc tội nói riêng và của những NTGTT nói chung. Việc xét xử sơ thẩm vụ án hình sự càng được chuẩn bị một cách chu đáo, cẩn trọng bao nhiêu thì càng góp phần đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của công dân bấy nhiêu. Hơn nữa, chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự kỹ lưỡng giúp cho thời gian tiến hành phiên tòa sơ thẩm được rút ngắn, xét xử nhanh chóng nhưng không hời hợt, đảm bảo tiết kiệm được thời gian cho Nhà nước và công dân. Có thể nói, thực hiện tốt việc chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự có ý nghĩa quan trọng đối với hoạt động xét xử của Tòa án, giai đoạn này tuy không đưa ra những phán quyết như giai đoạn xét xử sơ thẩm tại phiên tòa, nhưng lại là tiền 12
18. đề, là cơ sở pháp lý vững chắc đảm bảo cho việc xét xử và ra các phán quyết của Tòa án được khách quan, toàn diện, đúng người đúng tội, không bỏ sót tội phạm và đúng theo quy định của pháp luật, góp phần quan trọng vào việc đấu tranh phòng chống tội phạm, giáo dục mọi người ý thức tuân thủ theo pháp luật. Việc chuẩn bị xét xử được tiến hành càng chu đáo, đầy đủ thì chất lượng xét xử càng cao, càng có tác dụng đối với cuộc đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm. Ngược lại, việc chuẩn bị xét xử sơ sài, thiếu thận trọng sẽ ảnh hưởng đến chất lượng xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. 1.2. Phạm vi và chủ thể của việc thực hiện chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 1.2.1. Phạm vi Chuẩn bị xét xử là một khâu, một phần của giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Tuy chỉ là một khâu của giai đoạn TTHS nhưng chuẩn bị xét xử sơ thẩm không chỉ là vài hành vi, hoạt động đơn giản mà gồm cả hệ thống các hoạt động phức tạp, cùng nhằm mục đích chung là đảm bảo cho việc xét xử vụ án tại phiên tòa đúng thủ tục, hiệu quả. Chính vì thế việc xác định đúng phạm vi của thực hiện chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là một việc rất quan trọng. Để việc xét xử được diễn ra đúng theo quy định của pháp luật thì chuẩn bị xét xử sơ thẩm cần được thực hiện một cách nghiêm túc. Như đã trình bày ở trên, chuẩn bị xét xử là chế định của BLTTHS, được quy định tại chương XVII của BLTTHS năm 2003 gồm 8 Điều từ Điều 176 đến Điều 183. Nói đến phạm vi có nghĩa là thực hiện chuẩn bị xét xử có thời hạn, được luật hóa. Bất cứ chủ thể nào thực hiện chuẩn bị xét xử cũng phải tuân thủ theo quy định của pháp luật, đặc biệt chương XVII của BLTTHS năm 2003. Theo quy định tại Điều 196 BLTTHS năm 2003 thì, khi xét xử sơ thẩm Tòa án chỉ xét xử những bị cáo và những hành vi theo tội danh mà Viện kiểm sát đã truy tố và Tòa án đã quyết định đưa ra xét xử. Tòa án có thể xét xử bị cáo theo khoản 13
19. khác với khoản mà Viện kiểm sát truy tố trong cùng một điều luật hoặc về một tội khác bằng hoặc nhẹ hơn tội mà Viện kiểm sát đã truy tố. BLTTHS năm 2015 bổ sung thêm Điều 276 quy định về Nhận hồ sơ vụ án, bản cáo trạng và thụ lý vụ án. Trong đó, tại khoản 1, khi Viện kiểm sát giao bản cáo trạng, hồ sơ vụ án và vật chứng kém theo (nếu có), Tòa án phải kiểm tra và xử lý. Theo đó, phạm vi của việc thực hiện chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự bao gồm hoạt động thụ lý vụ án, nghiên cứu hồ sơ vụ án và ra quyết định tố tụng cần thiết. Cụ thể chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự được thực hiện ngay khi nhận được hồ sơ vụ án giao bản cáo trạng và vật chứng kèm theo (nếu có), thì Tòa án thụ lý vụ án. Tất cả các chủ thể chuẩn bị trong thời gian này bởi sau khi Thẩm phán được phân công chủ Tòa phiên tòa ra một các quyết định như Quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung; Quyết định đình chỉ hoặc tạm đình chỉ hoặc Quyết định đưa vụ án ra xét xử thì công tác chuẩn bị đã hoàn thành. Như vậy, theo tác giả, phạm vi của việc thực hiện chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự bắt đầu bằng việc Tòa án tiếp nhận hồ sơ và thụ lý hồ sơ vụ án và kết thúc bằng việc Thẩm phán ra một trong các quyết định sau: Quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung; Quyết định đình chỉ; Quyết định tạm đình chỉ; hoặc Quyết định đưa vụ án ra xét xử. 1.2.2. Chủ thể Để thực hiện các quyền và nghĩa vụ cũng như nhiệm vụ của mình thì các chủ thể tham gia xét xử tại phiên tòa đều cần phải chuẩn bị kỹ lưỡng hồ sơ vụ án trước khi phiên tòa được diễn ra. Vậy chủ thể đó gồm những ai? Có một số công trình nghiên cứu khoa học về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự khi nghiên cứu về chủ thể tham gia chuẩn bị xét xử chỉ nêu Thẩm phán và Hội thẩm mà không nhắc đến Kiểm sát viên hay Người bào chữa. Theo ý kiến của tác giả, nếu chỉ nêu Thẩm 14
20. phán và Hội thẩm là chưa đầy đủ. Bởi lẽ, Kiểm sát viên đại diện Viện kiểm sát là cơ quan thực hiện chức năng buộc tội, tham gia trực tiếp tại phiên tòa xét xử cũng như Người bào chữa thực hiện chức năng gỡ tội cho bị can, bị cáo. Cho nên, để thực hiện được tốt nhiệm vụ, chức năng của mình, thì bản thân Kiểm sát viên và Người bào chữa khi tham gia phiên tòa phải nắm rõ các tình tiết của vụ án, các chứng cứ, tài liệu quan trọng trong hồ sơ vụ án, các văn bản pháp luật có liên quan. Để được như thế, Kiểm sát viên và Người bào chữa cần phải chuẩn bị kỹ càng hồ sơ vụ án trước khi tham gia xét xử tại phiên tòa. Chính vì vậy, chủ thể của việc thực hiện chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự gồm: Thẩm phán, Hội thẩm, Kiểm sát viên và Người bào chữa. 1.2.2.1. Thẩm phán Theo từ điển Luật học và khoản 1, Điều 1 của Pháp lệnh Thẩm phán và Hội thẩm Tòa án nhân dân năm 2002 đã xác định Thẩm phán là: "Người được bổ nhiệm theo quy định của pháp luật để làm nhiệm vụ xét xử những vụ án và giải quyết những việc khác thuộc thẩm quyền của Tòa án". Trước khi mở phiên tòa công khai, Tòa án cần tiến hành hoạt động chuẩn bị xét xử. Tòa án giữ vai trò chủ đạo, là cơ quan có trách nhiệm chính trong việc tiến hành mở phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Bởi lẽ, hoạt động xét xử vụ án hình sự là hoạt động đặc thù của Tòa án, do Tòa án thực hiện khi vụ án đã kết thúc giai đoạn điều tra, truy tố. Trong Tòa án, Thẩm phán chính là những chủ thể giữ vai trò quyết định, là nhân vật trung tâm trong các hoạt động tố tụng. Cho nên, để phán xét được công bằng, đúng người, đúng tội, không oan sai thì Thẩm phán phải nghiên cứu hồ sơ, chuẩn bị hồ sơ vụ án cẩn thận và kỹ lưỡng. Theo quy định tại Điều 38 BLTTHS năm 2003 thì Thẩm phán là người được phân công chủ tọa phiên tòa, giải quyết, xét xử vụ án hình sự và giao những nhiệm vụ, quyền hạn, đó là nghiên cứu hồ sơ vụ án trước khi mở phiên tòa, được quyền ra các loại quyết định sau: Quyết định áp dụng, thay đổi hoặc hủy bỏ biện pháp ngăn 15
21. chặn, Quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung, Quyết định đưa vụ án ra xét xử, Quyết định đình chỉ hoặc tạm đình chỉ vụ án, quyết định triệu tập những người cần xét hỏi đến phiên tòa và Thẩm phán phải chịu trách nhiệm trước pháp luật về những hành vi và quyết định của mình. Khoản 1, Điều 176, BLTTHS năm 2003 quy định: “Sau khi nhận hồ sơ thụ lý vụ án, Thẩm phán được phân công chủ tọa phiên tòa có nhiệm vụ nghiên cứu hồ sơ, giải quyết các khiếu nại và yêu cầu những người tham gia tố tụng và tiến hành nhưng việc khác cần thiết cho việc mở phiên tòa”. Sau khi hồ sơ vụ án được thụ lý, Chánh án Tòa án phân công ngay Thẩm phán là chủ tọa phiên tòa. Để đảm bảo cho việc xét xử đúng thẩm quyền, tránh được những chi phí không cần thiết, Thẩm phán được phân công chủ tọa phiên tòa sau khi nhận được hồ sơ vụ án cần xác định ngay vụ án này thuộc thẩm quyền xét xử của mình hay không. Nếu vụ án thuộc thẩm quyền của mình thì tiếp tục giải quyết vụ án theo thủ tục chung. Ngược lại, nếu thấy rằng vụ án này không thuộc thẩm quyền của mình thì đề nghị với Chánh án Tòa án chuyển vụ án cho Tòa án có thẩm quyền. Thẩm phán trước khi xét xử vụ án phải xem xét, nghiên cứu hồ sơ một cách khách quan để tìm ra sự thật. Kết quả xét xử của Thẩm phán là ra bản án, quyết định nhân danh Nhà nước. Hoạt động của Thẩm phán ngoài mục đích bảo vụ pháp luật còn phải bảo vệ công lý, lẽ phải trên cơ sở khôi phục tình trạng vi phạm pháp luật bằng chế tài nghiêm khắc. Do vậy, Thẩm phán phải xem xét, phân tích đánh giá một cách toàn diện các tình tiết, sự kiện, chứng cứ, tài liệu có liên quan đến vụ án để từ đó đưa ra những khẳng định hay quyết định đúng đắn, hợp tình hợp lý, đúng người đúng tội. 1.2.2.2. Hội thẩm nhân dân Theo quy định tại khoản 2, Điều 1 của Pháp lệnh Thẩm phán và Hội thẩm Tòa án nhân dân năm 2002, Hội thẩm nhân dân được xác định là: “Người được bầu 16