Luận văn Chủ thể của tội phạm theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Đà Nẵng

Nội dung text: Luận văn Chủ thể của tội phạm theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Đà Nẵng

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐINH THỊ KIM HẠNH CHỦ THỂ CỦA TỘI PHẠM THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, năm 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐINH THỊ KIM HẠNH CHỦ THỂ CỦA TỘI PHẠM THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG Chuyên ngành : Luật Hình sự và Tố tụng Hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS.TS. VÕ KHÁNH VINH HÀ NỘI, năm 2017
3. LỜI CẢM ƠN Bằng các kiến thức đã học, kinh nghiệm thực tiễn cũng như qua sự trao đổi, tham khảo ý kiến của đồng nghiệp làm công tác tư pháp, tác giả đã hoàn thành luận văn của mình. Thông qua luận văn, tác giả đã học hỏi được rất nhiều kinh nghiệm từ đồng nghiệp và các kinh nghiệm lý luận từ các tác giả khác. Luận văn được nghiên cứu với sự giúp đỡ của các đồng chí lãnh đạo Cơ quan cảnh sát điều tra, Viện kiểm sát, TAND thành phố Đà Nẵng, các đồng nghiệp, bạn bè, gia đình và đặc biệt là sự tận tình của GS-TS Võ Khánh Vinh. Tuy nhiên, là người làm công tác thực tiễn, hoạt động nghiên cứu khoa học của tác giả còn mới mẽ, ít kinh nghiệm nên luận văn không tránh khỏi những khiếm khuyết, hạn chế nhất định, tác giả rất mong nhận được sự góp ý chân thành của các nhà khoa học để luận văn được hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn!
4. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu được trích dẫn theo nguồn đã công bố. Kết quả nêu trong luận văn này là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Đinh Thị Kim Hạnh
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ CHỦ THỂ CỦA TỘI PHẠM THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 6 1.1. Những vấn đề lý luận về chủ thể của tội phạm 6 1.2. Các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về chủ thể của tội phạm 18 CHƯƠNG 2. THỰC TIỄN ÁP DỤNG CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VỀ CHỦ THỂ TRONG HOẠT ĐỘNG ÁP DỤNG PHÁP LUẬT Ở THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG 30 2.1. Tình hình chủ thể của tội phạm tại thành phố Đà Nẵng trong thời gian qua 30 2.2. Thực trạng áp dụng các quy định của pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm tại thành phố Đà Nẵng trong thời gian qua 40 2.3. Đánh giá việc áp dụng các quy định của pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm tại thành phố Đà Nẵng 50 CHƯƠNG 3. CÁC GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM ÁP DỤNG ĐÚNG CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VỀ CHỦ THỂ CỦA TỘI PHẠM 56 3.1. Hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm 56 3.2. Hướng dẫn áp dụng pháp luật hình sự và tổng kết áp dụng pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm 64 3.3. Nâng cao năng lực của cán bộ 68 3.4. Các giải pháp khác 74 KẾT LUẬN 79 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
6. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự CQĐT Cơ quan điều tra CTN Chưa thành niên CTTP Cấu thành tội phạm TA Tòa án TAND Tòa án nhân dân THTT Tiến hành tố tụng TNHS Trách nhiệm hình sự TTHS Tố tụng hình sự TP Thành phố TTHS Tố tụng hình sự VKSND Viện kiểm sát nhân dân VKSNDTC Viện kiểm sát nhân dân tối cao VAHS Vụ án hình sự XHCN Xã hội chủ nghĩa
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bộ luật hình sự nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam được ban hành từ năm 1985, là công cụ sắc bén của Nhà nước trong quản lý xã hội, phòng ngừa và đấu tranh phòng, chống tội phạm, giữ vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, của các tổ chức và công dân, góp phần có hiệu quả trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Trải qua 30 năm thi hành, Bộ luật hình sự có nhiều lần sửa đổi, bổ sung (vào các năm 1989, 1991, 1992, 1997, 1999 và 2009), gần đây nhất là Bộ luật hình sự năm 2015 nhưng chưa được thi hành. Việc liên tục sửa đổi, bổ sung nhằm giúp BLHS ngày càng hoàn thiện đáp ứng nhu cầu thực tiễn, nhiều quan hệ xã hội mới nảy sinh trong đời sống xã hội cần được các quy phạm pháp luật của BLHS điều chỉnh, nhiều quan hệ xã hội có sự biến đổi đòi hỏi luật phải điều chỉnh cho phù hợp. Một trong những nội dung quan trọng của luật hình sự đó là vấn đề cấu thành tội phạm, việc xem xét cấu thành tội phạm giúp xác định một hành vi do một chủ thể nào đó thực hiện có xâm hại khách thể được luật hình sự bảo vệ hay không, quan hệ xã hội đó có chịu sự điều chỉnh của các quy phạm pháp luật hình sự hay không, chủ thể thực hiện hành vi có phải chịu trách nhiệm hình sự hay không Việc xác định chính xác các yếu tố cấu thành tội phạm giúp việc truy cứu TNHS đúng người, đúng tội, không bỏ lọt tội phạm cũng như không làm oan người vô tội. Trong các yếu tố cấu thành tội phạm, chủ thể của tội phạm là yếu tố có vai trò quan trọng, tuy không phải là yếu tố đầu tiên được xem xét trong cấu thành tội phạm nhưng lại là yếu tố có tính chất xuất phát điểm của các yếu tố khác. Không có con người với tư cách là chủ thể của hành vi, chủ thể của hoạt động thì không có hành vi nguy hiểm cho xã hội, không phải xem xét đến các yếu tố của mặt chủ quan, không có khách thể nào bị nguy hiểm cho xã hội tác động đến. Không có chủ thể của tội phạm thì cũng không diễn ra các hoạt động tố tụng có liên quan. Chủ thể của tội phạm có những đặc điểm, dấu hiệu chung trên cơ sở những quy định có tính bắt buộc của luật hình sự. Luật hình sự quy định cụ thể những đặc điểm, dấu hiệu này mà chỉ khi thỏa mãn các dấu hiệu đó thì một người mới 1
8. phải chịu trách nhiệm hình sự. Việc xác định chủ thể của tội phạm góp phần quan trọng trong việc xác định người phạm tội, tội phạm, khung hình phạt và truy cứu TNHS đối với một cá nhân nhất định. Xác định được tầm quan trọng của chủ thể của tội phạm như vậy, các nhà làm luật đã không ngừng nghiên cứu và hoàn thiện hơn pháp luật hình sự Việt Nam về chủ thể của tội phạm. BLHS Việt Nam hiện hành nhìn chung đã quy định tương đối đầy đủ về chủ thể của tội phạm. Tuy nhiên, xã hội ngày càng phát triển nên những quy định của pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm dần phát sinh những bất cập, vướng mắc không thể áp dụng hoặc áp dụng không phù hợp. Vẫn còn nhiều quan điểm khác nhau trong quá trình áp dụng các quy định của pháp luật hình sự về việc quy định trong chủ thể của tội phạm như các vấn đề về năng lực chịu TNHS, độ tuổi chịu TNHS, nhân thân của người phạm tội trong các loại tội phạm thông thường và các tội phạm đặc biệt. Thành phố Đà Nẵng là một trong năm thành phố trực thuộc Trung ương, là trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa của khu vực miền Trung, Tây nguyên. Thành phố có diện tích tuy không lớn nhưng dân số càng lúc càng tăng với nhiều thành phần lao động khác nhau, các mối quan hệ xã hội phức tạp kéo theo mức độ tội phạm ngày càng tăng, số lượng các loại án hình sự diễn ra ngày càng nhiều và với tính chất phức tạp. Trong quá trình áp dụng các quy định của pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm cũng phát sinh nhiều vướng mắc và nhiều quan điểm áp dụng khác nhau. Xuất phát từ lý luận và thực tiễn như trên, tác giả đã lựa chọn đề tài: “Chủ thể của tội phạm theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng” làm luận văn thạc sỹ Luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Khi chọn đề tài “Chủ thể của tội phạm theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng”, tác giả đã tham khảo BLHS năm 1999 và năm 2015; BLTTHS năm 2003 và năm 2015; một số nghiên cứu đề cập đến những nội dung có liên quan đến vấn đề chủ thể của tội phạm như: Giáo trình Luật hình sự (phần chung) của GS.TS Võ Khánh Vinh; Giáo trình Luật hình sự do PGS.TSKH. Lê Cảm chủ biên; Luận văn thạc sĩ "Chủ thể của tội phạm theo luật hình sự Việt Nam" của Lê Đăng Doanh; "Chủ thể đặc biệt trong luật hình sự Việt Nam" của Nguyễn Thị Hiền; "Bàn về 2
9. vấn đề quy định pháp nhân là chủ thể của tội phạm trong BLHS Việt Nam" của Phạm Xuân Khoa, "Bàn về chủ thể của tội tham ô tài sản trong BLHS năm 1999" của Trương Thị Hằng. Ngoài ra, còn có một số bài viết đăng trên các tạp chí Công an nhân dân, Tòa án nhân dân, Dân chủ và pháp luật, Kiểm sát như: "Nghiên cứu phạm vi chủ thể của tội phạm rửa tiền trong Luật hình sự Việt Nam" của Nguyễn Ngọc Minh, Tạp chí Dân chủ và pháp luật, năm 2011, tr. 9-14; "Chủ thể của tội phạm qua so sánh pháp luật hình sự nước ta với pháp luật hình sự một số nước thuộc hệ thống châu Âu lục địa" của Hồ Sĩ Sơn, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 2, năm 2008, tr. 68-72; "Pháp nhân có là chủ thể của tội phạm hay không" của Phạm Hồng Hải, Tạp chí Luật học, năm 1999, tr. 14-19; “Phạm vi chủ thể của tội phạm BLHS 1999 và một số vấn đề trong công tác điều tra hình sự” của Bùi Kiên Điện, Tạp chí Luật học, số 4, năm 2000, tr. 7-11; “Bàn về vấn đề quy định pháp nhân là chủ thể trong BLHS Việt Nam”của Phạm Xuân Khoa, Tạp chí Kiểm sát, số 4, năm 2013, tr. 13-15,23; GS.TS Võ Khánh Vinh (2013) “Lý luận chung về định tội danh”, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội cũng đề cập đến vấn đề này. Các công trình nghiên cứu mới chỉ đề cập đến góc độ lý luận chung về yếu tố chủ thể của tội phạm, ở nhiều bài viết, nhiều công trình phần chủ thể của tội phạm còn mang tính tham khảo, phần nghiên cứu cũng chưa giải quyết được những hạn chế của Luật về vấn đề chủ thể của tội phạm, các quy định về vấn đề chủ thể của tội phạm còn nằm rải rác ở các quy định của luật, nhiều chỗ còn thể hiện gián tiếp, chưa có công trình nghiên cứu nào mang tính chuyên sâu, tổng hợp, có tính hệ thống về chủ thể của tội phạm. Tình hình nghiên cứu trên cho thấy, vấn đề “Chủ thể của tội phạm theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng” cần tiếp tục được nghiên cứu, để có những giải pháp nhằm hoàn thiện và nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định của pháp luật trên thực tiễn. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Với đề tài này, tác giả đặt ra các mục đích cần phải đạt được là nghiên cứu các vấn đề lý luận của chủ thể tội phạm, các quy định của pháp luật hình sự hiện hành về 3
10. chủ thể của tội phạm; nghiên cứu việc áp dụng các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về chủ thể của tội phạm tại thành phố Đà Nẵng; từ đó, đưa ra những vướng mắc và khó khăn trong việc áp dụng các quy định của chủ thể tội phạm trong pháp luật hình sự Việt Nam và những kiến nghị nhằm khắc phục. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nêu trên, tác giả đặt ra nhiệm vụ cần giải quyết như sau: - Nghiên cứu những vấn đề lý luận và pháp luật về chủ thể của tội phạm theo pháp luật hình sự Việt Nam. - Nghiên cứu thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật hình sự về chủ thể trong hoạt động áp dụng pháp luật ở thành phố Đà Nẵng. - Nghiên cứu các giải pháp bảo đảm áp dụng đúng các quy định của pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Là những vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ thể của tội phạm theo pháp luật hình sự Việt Nam trên địa bàn thành phố Đà Nẵng. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về chủ thể của tội phạm. Dựa trên thực tế áp dụng tại thành phố Đà Nẵng tìm ra những vướng mắc, khó khăn trong quá trình áp dụng, từ đó đề xuất một số quan điểm quy định cụ thể hơn về chủ thể của tội phạm. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về đấu tranh phòng và chống tội phạm, quan điểm và đường lối chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước về chính sách hình sự. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu, luận văn đã có sự kết hợp nhiều phương pháp khác nhau, như khảo sát thực tiễn, thống kê, phân tích tổng hợp, so sánh, phương 4
11. pháp điều tra xã hội học, 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận văn thạc sĩ là công trình khoa học đầu tiên nghiên cứu một cách toàn diện có hệ thống dưới góc độ pháp luật TTHS về chủ thể của tội phạm theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng, luận văn có thể được dùng làm tài liệu tham khảo trong quá trình học tập và nghiên cứu của học viên, làm phong phú thêm lý luận khoa học luật hình sự về chủ thể của tội phạm theo pháp luật hình sự Việt Nam. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Chủ thể của tội phạm theo pháp luật hình sự Việt Nam đã được nhiều tác giả đề cập trong các bài viết trên sách, báo, các bài luận văn. Tuy nhiên, tác giả dựa trên lý luận và thực tiễn từ thành phố Đà Nẵng từ năm 2012 đến 2016 để nghiên cứu và đề xuất một số giải pháp nhằm áp dụng thống nhất và phù hợp với tiến trình hội nhập quốc tế của pháp luật hình sự Việt Nam về chủ thể của tội phạm. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn được cơ cấu thành 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận và pháp luật về chủ thể của tội phạm theo pháp luật hình sự Việt Nam Chương 2: Thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật hình sự về chủ thể trong hoạt động áp dụng pháp luật ở thành phố Đà Nẵng Chương 3: Các giải pháp bảo đảm áp dụng đúng các quy định của pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm 5
12. CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ CHỦ THỂ CỦA TỘI PHẠM THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. Những vấn đề lý luận về chủ thể của tội phạm 1.1.1. Khái niệm chủ thể của tội phạm Tội phạm trước hết là một hành vi. Chính vì thế, tội phạm bao giờ cũng được thực hiện bởi chủ thể xác định. Không thể có hành vi xuất hiện ngoài thế giới khách quan mà không có chủ thể. Các tác động trong thế giới vật chất gây ra những thiệt hại đáng kể như sấm sét, lũ lụt, núi lửa, động đất xảy ra tự nhiên thì không được coi là hành vi. Theo từ điển giải thích thuật ngữ Luật học Trường Đại học Luật Hà Nội thì: Hành vi được hiểu là toàn bộ những phản ứng, cách cư xử biểu hiện ra bên ngoài của một con người trong một hoàn cảnh cụ thể [62, tr.23]. Như vậy, tội phạm phải có chủ thể thực hiện. Luật hình sự trong mọi thời điểm lịch sử đều xây dựng trên nguyên tắc này. Chủ thể của tội phạm cùng với các yếu tố khách thể, mặt khách quan, mặt chủ quan của tội phạm cấu thành nên tội phạm. Do đó để xác định một hành vi có là tội phạm hay không thì chúng ta phải xét đến việc hành vi đó có đủ các yếu tố cấu thành tội phạm trên không? Nếu thiếu một trong các yếu tố đó thì khó có thể coi đó là tội phạm và không thể truy cứu TNHS đối với người thực hiện hành vi nói trên. Trong những điều kiện lịch sử khác nhau, chủ thể của tội phạm có thể được xem là khác nhau, phụ thuộc vào ý chí của giai cấp thống trị. Ở mỗi một quốc gia khác nhau trên thế giới thì quy định có sự khác nhau về khái niệm chủ thể của tội phạm trong luật hình sự. Theo quan điểm truyền thống thì: Chủ thể của tội phạm là con người cụ thể đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội trong tình trạng có năng lực TNHS và đạt độ tuổi do luật hình sự quy định [45, tr.56]. Tội phạm bao giờ cũng được thực hiện bởi một người cụ thể, bởi vì chỉ có con người cụ thể mới có thể thực hiện được một hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong luật hình sự, mới thể hiện được yếu tố lỗi, có thể chịu trách nhiệm cá nhân cũng như mới thực hiện được các biện pháp cưỡng chế có tính chất trừng trị và giáo 6
13. dục, cải tạo mà Nhà nước đã quy định. Do vậy, con người cụ thể thực hiện tội phạm được gọi là chủ thể của tội phạm. Chủ thể của tội phạm là con người cụ thể, đang sống. Như vậy, để được coi là chủ thể của tội phạm, người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội một cách cố ý hay vô ý phải: (1) có đủ năng lực TNHS, (2) đạt độ tuổi nhất định theo luật hình sự quy định. Đây là hai dấu hiệu pháp lý bắt buộc trong chủ thể của tội phạm ở mọi cấu thành tội phạm, nếu thiếu một trong hai dấu hiệu này thì không thể coi là chủ thể của tội phạm mà không có chủ thể thì không thể cấu thành tội phạm. Bên cạnh các quan điểm truyền thống khi thừa nhận chủ thể của tội phạm là một thể nhân, hiện nay đã xuất hiện một số học thuyết mới như học thuyết trách nhiệm thay thế, học thuyết đồng nhất hóa và học thuyết văn hóa pháp nhân đã chỉ ra rằng pháp nhân có thể là chủ thể của tội phạm. Theo đó, pháp nhân không phải là một thực thể pháp lý trừu tượng mà pháp nhân là một thực thể xã hội, do đó, pháp Luật hình sự của một số nước trên thế giới không chỉ dừng lại ở việc xem xét chủ thể của tội phạm là cá nhân con người mà họ còn xem xét các tổ chức (organization). Theo họ, các tổ chức mà pháp luật gọi là pháp nhân (legal person) cũng có ðủ tý cách và ðiều kiện trở thành chủ thể của tội phạm và phải chịu hình phạt. Trên thực tế, hiện nay nhiều quốc gia như Trung Quốc, Singapore, Úc, Pháp đã xem pháp nhân là chủ thể của tội phạm. Việc truy cứu trách nhiệm đối với pháp nhân là xuất phát từ thực tế: một số công ty, tập đoàn tư bản vì mục tiêu lợi nhuận, làm giàu một cách nhanh chóng đã sẵn sàng phạm tội (gây ô nhiễm môi trường, trốn thuế, buôn lậu ). Nếu chỉ xử lý một vài cá nhân với tư cách là người lãnh đạo, điều hành hoạt động của pháp nhân thì chưa triệt để. Hơn nữa những cá nhân này nhân danh pháp nhân để phạm tội là mang lợi ích cho toàn công ty chứ không riêng gì lợi ích của bản thân họ. Chính vì vậy, bên cạnh việc truy cứu TNHS đối với người đại diện của pháp nhân, đòi hỏi phải truy cứu TNHS đối với pháp nhân đó bằng các biện pháp như phạt tiền, cấm hoặc hạn chế kinh doanh trong một số lĩnh vực nhất định, buộc phải giải thể với tư cách là một biện pháp cưỡng chế hình sự. Như vậy, chủ thể của tội phạm hiện nay trên thế giới được thừa nhận rộng hơn 7
14. vừa là cá nhân vừa có thể là pháp nhân. Việc các quốc gia quy định chủ thể của tội phạm chỉ là cá nhân hay vừa là cá nhân vừa là pháp nhân nó phụ thuộc vào quan điểm pháp luật, nhu cầu đấu tranh phòng, chống tội phạm cũng như trình độ phát triển của mỗi quốc gia. BLHS Việt Nam năm 2015 cũng đã quy định chủ thể của tội phạm là pháp nhân thương mại, việc quy định chủ thể tội phạm là pháp nhân thương mại đã góp phần đưa pháp luật hình sự của nước ta hội nhập với quốc tế và là một bước phát triển mới của pháp luật hình sự Việt Nam. Việt Nam nói chung và thành phố Đà Nẵng nói riêng đang tiến hành công cuộc đổi mới, xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, với những chính sách kinh tế thông thoáng, Đà Nẵng ngày càng thu hút nhiều đầu tư trong và ngoài nước, phát triển mạnh về kinh tế công nghiệp cũng như du lịch Theo con số thu thập được, tính đến năm 2015 trên địa bàn thành phố Đà Nẵng có hơn 13.000 doanh nghiệp đang hoạt động. Có thể nói doanh nghiệp trên địa bàn thành phố Đà Nẵng chủ yếu là doanh nghiệp vừa và nhỏ nhưng cũng góp phần vào công cuộc đổi mới, đưa thành phố Đà Nẵng phát triển và tạo việc làm cho người lao động. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy không ít tổ chức kinh tế vì chạy theo lợi nhuận cục bộ đã có sự thông đồng từ người phụ trách đến nhân viên, thực hiện nhiều hành vi trái pháp luật mang tính chất tội phạm đặc biệt trong lĩnh vực kinh tế như trốn lậu thuế, kinh doanh trái phép, đầu cơ, buôn lậu hoặc vì lợi ích cục bộ nhất thời mà không thực hiện các biện pháp mà pháp luật đòi hỏi để bảo vệ môi trường, gây ra nhiều hậu quả nghiêm trọng. Thời gian gần đây, như chúng ta đã biết, việc doanh nghiệp Fomosa đã có hành vi gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến môi trường biển khu vực ven biển Duyên hải Miền Trung trong đó có môi trường biển thành phố Đà Nẵng nhưng cho đến nay vẫn chưa điều tra làm rõ trách nhiệm này đối với cá nhân cũng như đối với pháp nhân nào. Trên địa bàn thành phố Đà Nẵng, theo thống kê của tác giả từ việc phân tích số liệu của TAND thành phố Đà Nẵng thì nhận thấy, tỷ lệ pháp nhân thực hiện hành vi phạm tội cũng tương đối nhiều nhưng chỉ tham gia trong vụ án với vai trò của bị đơn dân sự đối với yêu cầu về bồi thường thiệt hại. Theo thống kê từ năm 2012 đến năm 2016 có 46 trường hợp pháp nhân thương mại chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại do 8
15. người có thẩm quyền gây ra, tập trung chủ yếu ở các vụ án vi phạm quy định về điều khiển phương tiện giao thông đường bộ hoặc các tội về lừa đảo, lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản, các tội phạm khác về kinh tế, chức vụ nhằm mục đích sinh lợi nhuận cho pháp nhân. Có thể nhận thấy tình hình kinh tế càng phát triển thì tình hình tội phạm do pháp nhân, tổ chức thực hiện ngày càng tăng và càng nguy hiểm. Tuy nhiên, nếu pháp nhân chỉ chịu trách nhiệm bồi thường đối với người đứng đầu, người có quyền gây ra thì cần thiết phải quy định pháp nhân thương mại là chủ thể chịu TNHS là phù hợp với tiến trình hòa nhập quốc tế hiện nay. 1.1.2. Các loại chủ thể của tội phạm Trước đây, khi chưa ban hành BLHS năm 2015, theo quan điểm truyền thống của pháp luật hình sự, chủ thể của tội phạm theo pháp luật hình sự Việt Nam chỉ có thể là cá nhân và chủ thể đặc biệt. Có nhiều quan điểm khác nhau về loại chủ thể của tội phạm. Tuy nhiên, theo tác giả hiện nay có 3 loại chủ thể của tội phạm. Đó là: cá nhân, pháp nhân thương mại và chủ thể đặc biệt. Chủ thể của tội phạm là cá nhân: Chủ thể của tội phạm là con người cụ thể nhưng không phải ai cũng có thể trở thành chủ thể của tội phạm khi thực hiện hành vi được quy định trong luật hình sự. Tội phạm theo luật hình sự Việt Nam phải có tính có lỗi. Để có thể có lỗi khi thực hiện hành vi khách quan đòi hỏi chủ thể của tội phạm phải là người có năng lực nhận thức và năng lực điều khiển hành vi theo yêu cầu của xã hội. Hai năng lực này có thể được gọi chung trong luật hình sự là năng lực lỗi. Tuy nhiên, không phải ai có năng lực lỗi đều có thể trở thành chủ thể của tội phạm và phải chịu TNHS. TNHS được Nhà nước quy định và thể hiện chính sách hình sự của quốc gia, trong đó có chính sách về độ tuổi phải chịu TNHS. Theo đó, chủ thể của tội phạm còn đòi hỏi phải đạt độ tuổi chịu TNHS. Như vậy, chủ thể của tội phạm phải là người có năng lực lỗi và đạt độ tuổi chịu TNHS. Người thỏa mãn cả hai điều kiện này được coi là người có năng lực TNHS. Trong đó, năng lực lỗi và năng lực nhận thức được ý nghĩa xã hội của hành vi và năng lực điều khiển được hành vi theo đòi hỏi của xã hội, còn độ tuổi chịu TNHS là độ tuổi 9
16. được luật hình sự quy định tùy thuộc vào chính sách hình sự của quốc gia vào từng thời điểm. Xét về độ tuổi chịu TNHS, sẽ được chia thành các mốc tuổi như sau: Theo quy định BLHS năm 2015, tuổi chịu TNHS được quy định như sau : - Dưới 14 tuổi: Không phải chịu TNHS. - Người từ đủ 14 tuổi trở lên, nhưng chưa đủ 16 tuổi chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự về tội giết người, tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác, tội hiếp dâm, tội hiếp dâm người dưới 16 tuổi, tội cưỡng dâm người từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi, tội cướp tài sản, tội bắt cóc nhằm chiếm đoạt tài sản; về tội phạm rất nghiêm trọng, tội phạm đặc biệt nghiêm trọng quy định tại một trong các điều sau đây: 1/ Điều 143 (tội cưỡng dâm); Điều 150 (tội mua bán người); Điều 151 (tội mua bán người dưới 16 tuổi); 2/ Điều 170 (tội cưỡng đoạt tài sản); Điều 171 (tội cướp giật tài sản); Điều 173 (tội trộm cắp tài sản); Điều 178 (tội hủy hoại hoặc cố ý làm hư hỏng tài sản); 3/ Điều 248 (tội sản xuất trái phép chất ma túy); Điều 249 (tội tàng trữ trái phép chất ma túy); Điều 250 (tội vận chuyển trái phép chất ma túy); Điều 251 (tội mua bán trái phép chất ma túy); Điều 252 (tội chiếm đoạt chất ma túy); 4/ Điều 265 (tội tổ chức đua xe trái phép); Điều 266 (tội đua xe trái phép); 5/ Điều 285 (tội sản xuất, mua bán, trao đổi hoặc tặng cho công cụ, thiết bị, phần mềm để sử dụng vào mục đích trái pháp luật); Điều 286 (tội phát tán chương trình tin học gây hại cho hoạt động của mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử); Điều 287 (tội cản trở hoặc gây rối loạn hoạt động của mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử); Điều 289 (tội xâm nhập trái phép vào mạng máy tính, mạng viễn thông hoặc phương tiện điện tử của người khác); Điều 290 (tội sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản); 6/ Điều 299 (tội khủng bố); Điều 303 (tội phá hủy công trình, cơ sở, phương tiện quan trọng về an ninh quốc gia); Điều 304 (tội chế tạo, tàng trữ, vận chuyển, sử 10
17. dụng, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt vũ khí quân dụng, phương tiện kỹ thuật quân sự). + Không áp dụng hình phạt tiền đối với người phạm tội từ đủ 14 tuổi trở lên nhưng chưa đủ 16 tuổi. - Từ đủ 16 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi: phải chịu TNHS về mọi tội phạm tuy nhiên không áp dụng xử phạt tù chung thân hoặc tử hình, đối với hình phạt tù thì được hưởng mức án nhẹ hơn mức án áp dụng đối với người thành niên phạm tội tương ứng. - Từ đủ 18 tuổi: phải chịu TNHS với mọi loại tội phạm, và các tất cả các mức hình phạt. Chủ thể đặc biệt của tội phạm: Chủ thể của tội phạm thông thường đòi hỏi phải đáp ứng dấu hiệu năng lực TNHS. Tuy nhiên, đối với một số tội phạm cụ thể thì người thực hiện hành vi cần phải có những dấu hiệu đặc trưng khác mà không có nó thì người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội không thể trở thành chủ thể của tội phạm đó được. Những chủ thể đòi hỏi dấu hiệu đặc biệt này gọi là chủ thể đặc biệt. Như vậy, chủ thể đặc biệt = chủ thể thường + các dấu hiệu đặc biệt. Quy định về chủ thể đặc biệt của tội phạm xuất phát từ một thực tế là có những hành vi nguy hiểm cho xã hội có thể được thực hiện bởi những người có đặc điểm riêng biệt. Những dấu hiệu đặc biệt có thể thuộc một trong các dạng sau: Các dấu hiệu liên quan đến chức vụ quyền hạn: Đòi hỏi chủ thể phải là người có chức vụ, quyền hạn trong các tội phạm về tham nhũng quy định tại Mục 1 của Chương XXIII Các tội phạm về chức vụ và các tội phạm khác như tội Thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng tại Điều 360 BLHS năm 2015, tội cố ý làm lộ bí mật công tác; tội chiếm đoạt, mua bán hoặc tiêu hủy tài liệu bí mật công tác tại Điều 361 BLHS năm 2015, tội vô ý làm lộ bí mật công tác, tội làm mất mát tài liệu bí mật công tác tại Điều 362 BLHS năm 2015, tội đào nhiệm tại Điều 363 BLHS 2015 là những người do bổ nhiệm, do bầu cử, do hợp đồng hoặc do một hình thức khác, có hưởng lương hoặc không hưởng lương, được giao thực hiện một công vụ nhất định và có quyền hạn nhất định trong khi thực hiện công vụ. Như vậy, những người có chức vụ quyền hạn phải là người có chức vụ nào đó trong bộ máy công quyền, trong các cơ 11
18. quan quản lý nhà nước, trong các tổ chức chính trị - xã hội, trong các doanh nghiệp Chẳng hạn, ông phó chủ tịch, ông chủ tịch Ủy ban nhân dân từ cấp phường, xã trở lên, lãnh đạo ngành thuế từ cấp đội phó, đội trưởng đội thu thuế trở lên. Các dấu hiệu liên quan đến nghề nghiệp công việc, các chủ thể của các tội này phải là những người có một công việc nhất định. Luật quy định rằng những người có những công việc này thực hiện các hành vi phạm tội xuất phát từ tính chất công việc họ đang làm như các tội phạm quy định về cho vay trong các tổ chức tín dụng, tội làm sai lệch hồ sơ vụ án thì chủ thể phải là những người THTT Các dấu hiệu liên quan đến nghĩa vụ phải thực hiện như là việc không cứu giúp người khác đang trong tình trạng nguy hiểm đến tính mạng hay tội trốn tránh nghĩa vụ quân sự hay tội không chấp hành án những chủ thể của các tội này phải là người có nghĩa vụ phải thực hiện nhưng do họ không thực hiện, do đó họ phải chịu TNHS nếu tội phạm đã được cấu thành. Các dấu hiệu liên quan đến tuổi, yếu tố độ tuổi quyết định đến việc thõa mãn yếu tố cấu thành các tội phạm luật định ngoài việc thỏa mãn các dấu hiệu của chủ thể thường như các hành vi phạm tội của các tội phạm giao cấu với trẻ em, dâm ô với trẻ em chủ thể phải là người đã thành niên, còn người chưa thành niên không là chủ thể của tội này Các dấu hiệu liên quan đến giới tính, quan hệ họ hàng. Chủ thể của tội này về giới tính phải là nam giới như tội hiếp dâm, tội diếp dâm trẻ em (theo quan điểm của một số tác giả). Về quan hệ gia đình, họ hàng một số tội đòi hỏi họ phải là người có quan hệ thân thích, họ hàng như trong mối quan hệ cha mẹ, vợ chồng, con cái, cháu người có công nuôi dưỡng mình như các tội loạn luân, tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng chủ thể phải là những người có quan hệ gia đình, họ hàng. Các đặc điểm của chủ thể đặc biệt là bắt buộc và có ý nghĩa quyết định trong việc định tội. Tuy nhiên, đối với các vụ phạm tội do đồng phạm, các dấu hiệu của các chủ thể đặc biệt chỉ đòi hỏi với những người thực hành, những người khác không cần các dấu hiệu đặc biệt của tội phạm đó. 12
19. Chủ thể của tội phạm là pháp nhân thương mại: Quan điểm coi pháp nhân là chủ thể của tội phạm đã có từ lâu và hiện nay nó đã được chính thức thừa nhận ở một số quốc gia trong đó có cả những quốc gia từ trước tới nay không những không thừa nhận mà thậm chí còn phê phán. Những quốc gia có pháp luật hình sự coi pháp nhân là chủ thể của tội phạm là những quốc gia có nền kinh tế phát triển hoặc đang phát triển. Các loại hình tổ chức ở mỗi quốc gia rất đa dạng, trong đó có pháp nhân. Pháp nhân cũng gồm nhiều loại khác nhau như pháp nhân theo luật công, pháp nhân theo luật tư, pháp nhân gắn với mục đích lợi nhuận và pháp nhân không có mục đích lợi nhuận Bên cạnh các pháp nhân còn có nhiều loại hình tổ chức khác không phải là pháp nhân như doanh nghiệp tư nhân, hiệp hội, câu lạc bộ Tất cả các loại hình tổ chức này đều là chủ thể của quan hệ pháp luật nhưng không phải tất cả đều cần được xác định là chủ thể của tội phạm. Mỗi quốc gia cần xác định rõ phạm vi các tổ chức có thể là chủ thể của tội phạm để đảm bảo việc xác định này phù hợp với thực trạng vi phạm pháp luật và các điều kiện thực tế khác của quốc gia mình. Theo đó, các tổ chức có thể là chủ thể của tội phạm theo Pháp là các pháp nhân (trừ Nhà nước); theo Áo là pháp nhân, các công ty hợp danh, các hiệp hội vì lợi ích kinh tế Châu Âu và theo Thụy Sỹ là pháp nhân theo luật tư, pháp nhân theo luật công (trừ các tổ chức vùng lãnh thổ), các công ty, các doanh nghiệp tư nhân, theo Trung Quốc là công ty, xí nghiệp, cơ quan, tổ chức, đoàn thể. Việc xác định phạm vi pháp nhân có thể là chủ thể của tội phạm là quyền lựa chọn của mỗi quốc gia. Việt Nam ban hành BLHS năm 2015 chỉ quy định pháp nhân thương mại là chủ thể của tội phạm. Một pháp nhân thương mại trở thành chủ thể của tội phạm khi thỏa mãn một trong các điều kiện sau: Thứ nhất, nghĩa vụ được pháp luật quy định cho pháp nhân thương mại không được thực hiện và vi phạm nghĩa vụ này ở mức độ nghiêm trọng. Ví dụ: Doanh nghiệp không thực hiện nghĩa vụ đóng thuế cho Nhà nước hay nghĩa vụ đóng bảo hiểm xã hội cho người lao động. Đây là các nghĩa vụ được quy định trực tiếp cho doanh nghiệp, là nghĩa vụ của doanh nghiệp. Khi không thực hiện nghĩa vụ này ở mức độ nghiêm trọng, doanh nghiệp có thể là chủ thể của tội phạm theo pháp luật hình sự quy định. Về hình 13