Luận văn Chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính theo pháp luật Việt Nam hiện nay

Nội dung text: Luận văn Chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính theo pháp luật Việt Nam hiện nay

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN MẠNH CƯỜNG CHẤM DỨT HỢP ĐỒNG CHO THUÊ TÀI CHÍNH THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số: 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN ĐỨC MINH ƯỚNG Nguyễn Amểu HÀ NỘI, 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu ghi trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Mạnh Cường
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1 LÝ LUẬN VỀ CHẤM DỨT HỢP ĐỒNG CHO THUÊ TÀI CHÍNH 6 1.1. Khái quát về chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính 6 1.2. Các trường hợp chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính 14 1.3. Hậu quả pháp lý của chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính 22 Chương 2 THỰC TRẠNG QUY ĐỊNH CHẤM DỨT HỢP ĐỒNG CHO THUÊ TÀI CHÍNH THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN NAY 26 2.1. Các văn bản pháp luật hiện hành về chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính 26 2.2. Thực trạng pháp luật về các trường hợp chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính 28 2.3. Thực trạng pháp luật về hậu quả pháp lý của chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính 36 2.4. Thực trạng pháp luật về thủ tục chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính 41 2.5. Thực trạng pháp luật về giải quyết tranh chấp trong chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính 45 Chương 3 GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ CHẤM DỨT HỢP ĐỒNG CHO THUÊ TÀI CHÍNH 51 3.1. Sự cần thiết và yêu cầu hoàn thiện pháp luật về chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính ở Việt Nam 51 3.2. Một số đề xuất liên quan tới hoàn thiện pháp luật về chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính 60 KẾT LUẬN 66 TÀI LIỆU THAM KHẢO 68
4. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Cho thuê tài chính là một trong các hình thức cấp tín dụng, được tạo lập nhằm khắc phục phần nào hạn chế của phương thức cho vay dựa trên tài sản bảo đảm truyền thống: tài trợ dưới phương thức thực hiện mua tài sản theo yêu cầu của bên thuê để cho bên thuê sử dụng. Loại hình này mở rộng khả năng đáp ứng nhu cầu vốn cho các đối tượng thuộc diện rủi ro hơn: tài sản tích lũy ít, quy mô vốn hạn chế, quy mô hoạt động ở mức vừa và nhỏ, đang gặp khó khăn khi tiếp cận nguồn vốn vay truyền thống của ngân hàng. Những lợi thế của cho thuê tài chính phù hợp cho nhóm đối tượng này là: tỷ lệ tài trợ cao hơn (yêu cầu vốn tham gia ít) và không yêu cầu tài sản bảo đảm khác. Cho thuê tài chính giúp cho cá nhân, doanh nghiệp nhanh chóng có được tài sản cần đầu tư, thực hiện sản xuất kinh doanh hiệu quả, tạo nhiều giá trị gia tăng cho nền kinh tế. Qua đó, cho thuê tài chính ngày càng trở nên một kênh dẫn vốn quan trọng, góp phần tích cực vào việc đáp ứng nhu cầu tiêu dùng dân cư cũng như hoạt động sản xuất kinh doanh, từ đó, tham gia vào quá trình phát triển kinh tế, xã hội. Giao dịch cho thuê tài chính thường được thực hiện thông qua hợp đồng cho thuê tài chính, cũng giống như các giao dịch thông thường khác, nó gồm ba giai đoạn cơ bản: tạo lập; thực hiện; chấm dứt hợp đồng. Trong đó: hai giai đoạn đầu thường đề cao, tôn trọng quyền tự do thỏa thuận của các bên, nếu thực tế có sự thay đổi cần điều chỉnh, các bên hoàn toàn có thể thỏa thuận để sửa đổi, bổ sung hợp đồng cho phù hợp. Giai đoạn chấm dứt hợp đồng là khâu kết thúc giao dịch, gồm nhiều tình huống phát sinh có thể dự liệu trước và cả các tình huống chưa có dự liệu trước có thể tác động tới giao dịch. Về mặt lý luận, đây là giai đoạn có khả năng phát sinh nhiều vấn đề gây tranh 1
5. chấp nên cần thiết có các quy định pháp luật điều chỉnh để có thể đảm bảo được quyền và lợi ích hợp pháp của các bên. Quá trình triển khai hoạt động cho thuê tài chính ở nước ta hiện nay vẫn còn chậm, chưa phát triển, do có nhiều nguyên nhân: nhận thức của doanh nghiệp về sản phẩm này còn hạn chế, khả năng cấp vốn của các bên cho thuê, hạn chế về đối tượng và hình thức cho thuê, thị trường máy móc thiết bị đã qua sử dụng chưa phát triển nhưng xét trên góc độ pháp luật, việc cản trở phát triển loại hình cho thuê tài chính chủ yếu là do những hạn chế khi thực hiện giải quyết các vấn đề phát sinh khi chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính, chưa bảo vệ được quyền và lợi ích chính đáng của các bên tham gia giao dịch: vấn đề thu hồi và xử lý tài thuê tài chính (pháp luật quy định quyền chủ sở hữu tài sản thuê tài chính thuộc về bên cho thuê, nhưng các chế tài hỗ trợ thực hiện quyền này còn chưa đầy đủ: thiếu các biện pháp cưỡng chế từ phía cơ quan chức năng; quy định giải quyết còn chưa cụ thể ); vấn đề truy đòi các phần nghĩa vụ chưa thực hiện của các bên và bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng; vấn đề bất hợp tác của bên thuê Việc lựa chọn đề tài luận văn thạc sỹ luật học: “Chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính theo pháp luật Việt Nam hiện nay” là nhằm nghiên cứu các quy định của pháp luật Việt Nam hiện nay về vấn đề này để từ đó có thể đề xuất xây dựng, hoàn thiện các quy định pháp luật về chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính, qua đó, tạo được hành lang pháp lý phù hợp, tạo điều kiện cho hoạt động cho thuê tài chính có đủ cơ sở để phát triển rộng rãi trong nền kinh tế, tham gia hỗ trợ tích cực cho quá trình sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp nói riêng và nền kinh tế nói chung, đáp ứng được nhu cầu phát triển của xã hội. 2
6. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Đã có nhiều tác giả quan tâm và có nhiều nghiên cứu, bài viết về lĩnh vực cho thuê tài chính ở Việt Nam và đã tiếp cận trên nhiều vấn đề, nhiều mặt của hoạt động cho thuê tài chính: “Một số vấn đề pháp lý về hợp đồng cho thuê tài chính ở Việt Nam” của tác giả Lê Thị Thảo; “Pháp luật về hoạt động tín dụng của công ty cho thuê tài chính ở Việt Nam” của tác giả Phạm Thị Hồng Nhung; “Về bản chất pháp lý hợp đồng thuê mua ở Việt Nam” của tác giả Doãn Hồng Nhung; “Thuê tài chính - một giải pháp tài trợ vốn hữu hiệu cho doanh nghiệp nhỏ và vừa” của tác giả Phạm Thị Vân Huyền; “Pháp luật về cho thuê tài chính - Một số vấn đề cần hoàn thiện” của tác giả Trần Vũ Hải Các nghiên cứu này phần nào đã chỉ ra được nhưng đặc trưng cơ bản của cho thuê tài chính, một số vấn đề hạn chế ảnh hưởng tới việc phát triển của cho thuê tài chính ở nước ta hiện nay. Nhiều nghiên cứu đã có những đề xuất để khắc phục những tồn tại hiện nay, tháo gỡ khó khăn nhằm cải thiện hiệu quả của hoạt động cho thuê trên thực tế. Tuy nhiên, các nghiên cứu này đa số vẫn chỉ dừng ở việc nêu các vấn đề theo kiểu liệt kê, các đề xuất chưa tập trung giải quyết yêu cầu căn bản của việc tồn tại và phát triển hoạt động này trên thực tế. Giải quyết nút thắt của hoạt động cho thuê tài chính ở khâu thực hiện chấm dứt hợp đồng là vấn đề mang tính cơ sở và tạo nền tảng cho sự phát triển của hoạt động cho thuê tài chính trên thực tiễn. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích: luận văn được thực hiện nhằm tìm ra được những định hướng cơ bản cho việc hoàn thiện pháp luật về chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính, góp phần hoàn thiện khung pháp luật về hoạt động cho thuê tài chính ở Việt Nam. 3
7. Nhiệm vụ nghiên cứu: Luận văn làm rõ một số vấn đề lý luận về chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính; hệ thống các quy định pháp luật có liên quan tới chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính; xác định sự cần thiết và các yêu cầu của việc hoàn thiện pháp luật về chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính; từ đó đưa ra các định hướng và đề xuất một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật về chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính của Việt Nam. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các quy định của pháp luật về chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính. Đây là các quy định điều chỉnh những vấn đề vướng mắc chính, các tình huống có thể phát sinh trong quá trình thực hiện hợp đồng cho thuê tài chính giữa các bên. Luận văn không đi sâu vào nghiên cứu pháp luật điều chỉnh về hợp đồng cho thuê tài chính nói chung mà tập trung nghiên cứu, tìm hiểu các quy định của pháp luật điều chỉnh những vấn đề liên quan đến việc chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính và giải quyết tranh chấp từ việc chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính theo các trường hợp phổ biến, có khả năng ảnh hưởng đáng kể tới các bên tham gia quan hệ cho thuê tài chính. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Trong nghiên cứu, biên soạn luận văn, tác giả dựa trên quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của Chủ nghĩa Mác-Lê nin và của Đảng Cộng sản Việt Nam để nhận thức lý luận về hợp đồng và chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính, phân tích, đánh giá thực trạng chế định pháp luật này và luận giải kiến nghị, đề xuất hoàn thiện pháp luật về vấn đề chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính. 4
8. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Luận văn nghiên cứu cụ thể các quy định pháp luật liên quan tới chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính ở Việt Nam hiện nay; kết hợp việc phân tích để đưa ra một số đánh giá về thực trạng pháp luật Việt Nam trong lĩnh vực này. Đề xuất phương hướng và kiến nghị cụ thể đối với việc hoàn thiện pháp luật về chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính ở Việt Nam nhằm tạo điều kiện, cơ sở cho việc phát triển, mở rộng cho thuê tài chính trong thực tiễn, góp phần tích cực vào việc phát triển kinh tế, xã hội của đất nước. 7. Cơ cấu của Luận văn Luận văn bao gồm 3 chương với kết cấu như sau: Chương 1: Lý luận về chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính Chương 2: Thực trạng quy định chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính theo pháp luật Việt Nam hiện nay Chương 3: Giải pháp hoàn thiện pháp luật về chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính 5
9. Chương 1 LÝ LUẬN VỀ CHẤM DỨT HỢP ĐỒNG CHO THUÊ TÀI CHÍNH 1.1. Khái quát về chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính 1.1.1. Khái niệm hợp đồng cho thuê tài chính Hình thức cho thuê tài sản đã có từ lâu đời, người ta đã tìm được những chứng cớ về sự tồn tại của một công ty thuê khoảng năm 1800 TCN (trước Công nguyên) ở Babylonia. Những người Hy Lạp cổ là những người đầu tiên phát triển hình thức cho thuê lại các khu mỏ và cho thuê nhà băng. Hợp đồng cho thuê nhà băng đầu tiên được kí vào năm 370 TCN (trước Công nguyên) cho các tài sản bao gồm tên của nhà băng, các khoản cầm cố, các văn phòng và nhân viên. Việc cho thuê với những hình thức như cho thuê tài chính hiện thời bắt nguồn từ Mỹ. Công ty cho thuê đầu tiên của Mỹ được thành lập bởi Henry Shofeld vào năm 1952. Công ty được thành lập để phục vụ ngành vận tải đường sắt. Châu Âu cũng nhanh chóng xuất hiện những công ty cho thuê của mình vào cuối những năm 1950 và đầu 1960. Những thành tựu công nghệ khiến cho các doanh nghiệp có nhu cầu đổi mới tài sản thường xuyên hơn. Đi thuê giúp cho các doanh nghiệp có được tài sản với những điều khoản có lợi hơn là việc mua thiết bị. Ở châu Á, Nam Mỹ và Châu Phi, hình thức cho thuê bắt đầu hình thành và phát triển từ những năm 1970 đến 1980. Đến nay cho thuê tài chính đã là một khái niệm phổ biến trên thế giới. 20 Tổng quy mô tín dụng bằng hình thức cho thuê tài chính toàn cầu năm 2014 lên tới 944,3 tỷ USD (tăng 6,83% so với quy mô 883,96 tỷ USD năm 2013). Trong đó, 3 khu vực: Bắc Mỹ, Châu Âu và Châu Á chiếm hơn 80% tổng quy mô toàn cầu. 32 6
10. Ở Việt Nam, mặc dù công ty cho thuê tài chính đầu tiên được thành lập tại Việt Nam vào năm 1996 và hoạt động cho thuê tài chính cũng đã manh nha ở các ngân hàng trước đó. Tuy nhiên, đến khi Chính phủ ban hành Nghị định số 16/2001/NĐ-CP ngày 02/05/2001 thì hoạt động cho thuê tài chính ở Việt Nam mới thực sự hình thành và ngày càng phát triển mạnh mẽ. Đã từng có 13 công ty cho thuê tài chính được thành lập và hoạt động, bao gồm các công ty cho thuê tài chính nhà nước, cổ phần, liên doanh và nước ngoài. Hiệp hội cho thuê tài chính Việt Nam (một tổ chức phi chính phủ được các công ty cho thuê tài chính tự nguyện tham gia) được thành lập năm 2007, đến nay có 8 thành viên (trước là 9, do 2 công ty cho thuê tài chính của Ngân hàng Đầu tư và Phát triển sát nhập thành một) cùng với 3 công ty cho thuê tài chính vốn nước ngoài không tham gia Hiệp hội. Hiệp hội cho thuê tài chính Việt Nam đã cùng với các công ty cho thuê tài chính đánh giá tổng kết hoạt động thực tiễn, đề xuất, kiến nghị với Chính phủ, Ngân hàng Nhà nước những vấn đề để hoàn thiện các cơ chế, tạo điều kiện cho các công ty cho thuê tài chính hoạt động tốt hơn. Mặc dù cho thuê tài chính đã có lịch sử phát triển khá dài, nhưng cho tới nay, trên thế giới vẫn còn tồn tại nhiều quan điểm chưa thực sự thống nhất về khái niệm cho thuê tài chính nhưng hầu hết đều có chung quan điểm về một số nhận dạng của giao dịch có thể được xem là giao dịch thuê tài chính 33: (1) Người cho thuê chuyển giao quyền sở hữu cho người thuê tại thời điểm kết thúc hợp đồng thuê. (2) Người thuê có quyền lựa chọn mua lại tài sản tại mức giá thấp hơn giá thị trường của tài sản tại thời điểm hết hạn hợp đồng thuê. (3) Khoản thuê có thời hạn thuê chiếm phần lớn thời gian hữu dụng của tài sản, gồm cả trường hợp quyền sở hữu không được chuyển giao. 7
11. (4) Tại thời điểm bắt đầu thuê, hiện giá của các khoản tiền thuê tối thiểu do người thuê trả phải bù đắp được tất cả các chi phí của tài sản thuê. (5) Tài sản thuê là tài sản chuyên dụng mà chỉ có người thuê có thể sử dụng mà không phải sửa chữa lớn. Trong pháp luật của các quốc gia, các hiệp hội nghề nghiệp, tiêu chí phân biệt cho thuê tài chính được đưa ra linh hoạt tuỳ theo tình hình mỗi nước, nhưng cũng dựa trên những tiêu chuẩn chung nói trên. Do hạn chế trong thị trường dịch vụ cho thuê tài chính hiện nay, các loại hình thuê tài chính khác chưa thực sự phát triển, vì thế, trong phạm vi nghiên cứu, luận văn chỉ tập trung vào phân tích các vấn đề pháp lý có liên quan đến loại hình thuê tài chính phổ biến hiện nay là: có sự chuyển giao (hoặc quyền chọn mua) tài sản thuê khi kết thúc hợp đồng thuê: (1) Người cho thuê chuyển giao quyền sở hữu cho người thuê tại thời điểm kết thúc hợp đồng thuê. (2) Người thuê có quyền lựa chọn mua lại tài sản tại mức giá thấp hơn giá thị trường của tài sản tại thời điểm hết hạn hợp đồng thuê. Các giao dịch cho thuê tài chính trong thực tiễn được thực hiện dưới hình thức chủ yếu là hợp đồng cho thuê tài chính. Theo định nghĩa tại Bộ luật Dân sự 2015: Hợp đồng là sự thoả thuận giữa các bên về việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự 30(Điều 385). Cũng như pháp luật của nhiều quốc gia trên thế giới, hợp đồng trong pháp luật Việt Nam được xác định trên cơ sở tôn trọng sự tự do thỏa thuận giữa các bên. Tuy nhiên, trong một số trường hợp pháp luật đòi hỏi việc ký kết hợp đồng phải tuân theo những hình thức nhất định để bảo đảm hạn chế rủi ro trong một số giao dịch và bảo vệ trật tự pháp lý. 8
12. Từ quan niệm đó về hợp đồng, dựa trên những đặc điểm riêng có của hoạt động cho thuê tài chính mà hợp đồng cho thuê tài chính có thể được định nghĩa dưới các dạng thức như sau: (1) Hợp đồng cho thuê tài chính là hợp đồng không hủy ngang, được ký giữa bên cho thuê và bên thuê về việc cho thuê tài chính đối với một hoặc một số tài sản cho thuê.9 (2) Hợp đồng cho thuê tài chính là hợp đồng cho thuê được ký kết giữa bên cho thuê với bên đi thuê, cho phép bên đi thuê có quyền sử dụng các thiết bị và nhận thanh toán các khoản tiền thuê. 34 (3) Hợp đồng cho thuê tài chính là hợp đồng trong đó quy định người đi thuê sẽ có quyền sử dụng tài sản và trả chi phí cho người cho thuê, người đi thuê sẽ chịu mọi rủi ro phát sinh từ tài sản.35 Như vậy, hợp đồng cho thuê tài chính dù được thể hiện một cách đa dạng trong pháp luật của nhiều quốc gia và pháp luật quốc tế, nhưng đều được hiểu một cách thống nhất là phương thức thực hiện giao dịch cho thuê tài chính, là hình thức pháp lý của quan hệ cho thuê tài chính. Theo đó, hợp đồng cho thuê tài chính gồm hai giai đoạn chủ yếu, thể hiện đặc thù của một hợp đồng cho thuê tài chính điển hình: + Bên cho thuê thực hiện nghĩa vụ thanh toán theo hợp đồng mua bán (thanh toán tiền mua tài sản cho thuê tài chính) và nắm giữ quyền sở hữu tài sản cho thuê tài chính trong suốt thời hạn thuê để bảo đảm cho việc nhận được tiền thuê từ bên thuê – nghĩa là bên cho thuê chỉ còn quyền lợi sau khi giao tài sản cho bên thuê. + Bên thuê tiếp nhận bàn giao và sử dụng tài sản sau khi bên cho thuê mua tài sản (và đăng ký quyền sở hữu – nếu có); thực hiện nghĩa vụ trả tiền thuê trong suốt thời hạn thuê theo thỏa thuận, thực hiện các điều kiện ràng 9
13. buộc về sử dụng tài sản, cập nhật thông tin cho bên cho thuê - nghĩa là bên thuê chỉ còn phải thực hiện nghĩa vụ đối với bên thuê trong suốt thời gian thuê còn lại mà không được quyền lợi gì thêm (ngoài quyền sử dụng, khai thác tài sản theo mục đích đã thỏa thuận). Như vậy, thực chất các quy định pháp luật liên quan tới hợp đồng cho thuê tài chính là nhằm đảm bảo bên cho thuê có thể thu hồi được đủ gốc, lãi cho phần vốn đã bỏ ra để mua tài sản cho thuê tài chính, bên thuê có được tài sản để sử dụng và được chuyển giao quyền sở hữu khi hết thời hạn thuê (nếu hoàn tất nghĩa vụ). Hợp đồng cho thuê tài chính và hợp đồng cho thuê tài sản thông thường có cùng một số điểm chung: (1) Cơ sở thiết lập giao dịch: dựa trên sự thỏa thuận, tự nguyện của các bên. (2) Có cùng đối tượng hợp đồng là tài sản cho thuê: hợp đồng thuê được thiết lập trên cơ sở nhu cầu sử dụng tài sản thuê của bên thuê: bên cho thuê có nghĩa vụ giao tài sản, bên thuê có nghĩa vụ trả tiền. Bên cạnh đó, hai hình thức cho thuê này còn có một số khác biệt cơ bản: (1) Bên cho thuê: đối với cho thuê tài sản, bên cho thuê là bên sở hữu tài sản hoặc có quyền sử dụng tài sản được phép cho thuê lại (được sự đồng ý của chủ sở hữu về việc cho thuê lại); bên cho thuê tài chính thường phải là tổ chức có năng lực và đáp ứng được các điều kiện cơ bản về: quy mô vốn, kinh nghiệm, hệ thống quản trị, vận hành và nắm quyền sở hữu tài sản cho thuê tài chính trong suốt thời hạn thuê. (2) Thời hạn thuê: đối với cho thuê tài sản, thời hạn thuê thường ngắn, chỉ chiếm một phần nhỏ trong thời gian hữu dụng của tài sản; đối với thuê 10
14. tài chính, thời gian thuê thường dài, chiếm phần lớn thời gian cần thiết để khấu hao tài sản cho thuê. (3) Số tiền cho thuê: đối với cho thuê tài sản, số tiền thuê theo thỏa thuận thường chiếm tỷ lệ nhỏ so với giá trị tài sản; đối với cho thuê tài chính, số tiền cho thuê thường ít nhất phải tương đương giá trị tài sản tại thời điểm ký hợp đồng. (4) Chuyển giao rủi ro liên quan tới tài sản thuê: với cho thuê tài sản, Bên cho thuê chịu trách nhiệm đảm bảo sự vận hành bình thường của tài sản (trừ các hạng mục sửa chữa, duy tu do bên thuê thực hiện theo thỏa thuận cụ thể); với cho thuê tài chính, rủi ro được chuyển giao cho bên thuê: chịu trách nhiệm đảm bảo sự vận hành bình thường của tài sản, chịu trách nhiệm về mọi rủi ro liên quan tới tài sản thuê. (5) Chuyển quyền sở hữu khi hết thời hạn thuê: với cho thuê tài sản, khi hết thời hạn thuê, tài sản thuê được trao trả cho bên cho thuê; với cho thuê tài chính, bên thuê được quyền mua lại tài sản với giá trị thấp hơn giá trị thực tế của tài sản (thường được quy định trước trong hợp đồng cho thuê tài chính), khi đó, quyền sở hữu tài sản được chuyển giao cho bên thuê. Các đặc điểm khác biệt này là cơ sở để xác định giao dịch cho thuê là cho thuê tài sản hay cho thuê tài chính. 1.1.2. Khái niệm về chấm dứt hợp đồng Xã hội ngày càng phát triển, nhu cầu của con người về vật chất, tinh thần ngày càng tăng và để thỏa mãn nhu cầu đó thì các chủ thể phải tham gia các giao dịch khác nhau, từ đó, phát sinh nhu cầu giao kết hợp đồng. Hợp đồng là một trong những chế định quan trọng của pháp luật, là phương tiện pháp lý quan trọng để thỏa mãn quyền, lợi ích hợp pháp của các 11
15. chủ thể trong xã hội. Hợp đồng được xác lập sẽ hình thành mối quan hệ pháp lý giữa các chủ thể tham gia quan hệ hợp đồng, mối liên hệ pháp lý này được đảm bảo thực hiện bằng biện pháp cưỡng chế của Nhà nước. Do đó, sau khi hợp đồng được thiết lập, sự ràng buộc pháp lý về quyền và nghĩa vụ của các chủ thể được thể hiện cụ thể: bên nào vi phạm cam kết, thỏa thuận phải gánh chịu hậu quả pháp lý bất lợi về hành vi vi phạm của mình. Đi kèm với giao kết hợp đồng - được xem là hành vi tạo lập giao dịch ban đầu - chấm dứt hợp đồng là yếu tố kết thúc giao dịch đã thỏa thuận. Các quy định về chấm dứt hợp đồng sẽ tạo điều kiện cho các chủ thể giải phóng khỏi các ràng buộc do quan hệ hợp đồng tạo ra. Giao kết - Thực hiện - Chấm dứt: là các giai đoạn cơ bản của bất cứ loại hợp đồng nào. Chấm dứt hợp đồng là sự kiện pháp lý chấm dứt việc thực hiện các quyền và nghĩa vụ các bên đã thống nhất trong hợp đồng. Hợp đồng tạo nên sự ràng buộc pháp lý bởi thỏa thuận (ý chí của các bên) có hiệu lực pháp luật (được pháp luật thừa nhận), vì vậy, hợp đồng cũng có thể bị chấm dứt bởi hai yếu tố đó. 1.1.3. Khái niệm chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính Khi thiết lập giao dịch, mỗi bên tham gia đều có mong muốn, kỳ vọng đạt được những lợi ích nhất định. Quan điểm hiện đại cho rằng, hiệu quả của mỗi giao dịch nên đảm bảo Win-Win, nghĩa là, giao dịch mang lại lợi ích cho cả các bên tham gia. Vì vậy, việc chấm dứt hợp đồng để xảy ra tác động tiêu cực tới một trong hai bên là điều không mong muốn, các bên cần có sự nỗ lực thực hiện hợp đồng để đảm bảo tốt nhất quyền lợi mỗi bên. Quan hệ pháp luật về cho thuê tài chính có thể phát sinh, thay đổi hay chấm dứt dưới sự tác động của ba yếu tố: quy phạm pháp luật, năng lực chủ 12
16. thể, sự kiện pháp lý. Vì vậy, nghiên cứu về sự chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính cũng không nằm ngoài việc xem xét sự tác động của các yếu tố này: (1) Quy phạm pháp luật về cho thuê tài chính: hình thành quy tắc xử sự khi các chủ thể tham gia quan hệ cho thuê tài chính. Quy phạm pháp luật cho thuê tài chính thay đổi qua các giai đoạn khác nhau có thể dẫn tới các quy định liên quan tới việc chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính khác nhau. (2) Chủ thể hợp đồng cho thuê tài chính: Hợp đồng cho thuê tài chính có thể chấm dứt do bên thuê hoặc bên cho thuê không có đủ điều kiện năng lực chủ thể để tiếp tục thực hiện những công việc do chính họ thực hiện. Nếu có thể thay thế chủ thể, các bên có thể tự thỏa thuận đề điều chỉnh, thay đổi. Nếu không thể thay thế bằng các chủ thể có đủ năng lực khác, hợp đồng chấm dứt. (3) Sự kiện pháp lý: việc chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính có thể nảy sinh bởi sự kiện pháp lý, bao gồm: sự kiện pháp lý là sự biến (là những hiện tượng tự nhiên, sinh ra và mất đi không phụ thuộc ý chí con người, nhưng có tác động tới sự chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính): thiên tai, địch họa ; và sự kiện pháp lý là hành vi: vi phạm hợp đồng (không thực hiện được việc mua tài sản theo yêu cầu bên thuê, vi phạm nghĩa vụ thanh toán ); thỏa thuận chấm dứt; tài sản mất hoặc hư hỏng không thể sửa chữa, phục hồi; thỏa thuận đề nghị trả trước toàn bộ tiền thuê Dưới sự tác động của các yếu tố này, hợp đồng cho thuê tài chính có thể bị chấm dứt theo các trường hợp khác nhau. Do đặc thù của hợp đồng cho thuê tài chính nên ảnh hưởng tác động của các yếu tố chấm dứt hợp đồng đối 13
17. với trường hợp chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính cũng có những đặc thù nhất định. 1.2. Các trường hợp chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính Theo phân tích trên đây, việc chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính chịu tác động của ba yếu tố: quy phạm pháp luật, năng lực chủ thể và sự kiện pháp lý. Việc phân chia thành các trường hợp chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính theo tác động của từng yếu tố khác nhau sẽ giúp làm rõ được cơ chế xử lý chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính phù hợp, từ đó, có thể giải quyết hài hòa, hợp lý và đảm bảo quyền, lợi ích hợp pháp các bên: 1.2.1. Hợp đồng cho thuê tài chính đã được hoàn thành Theo cách hiểu chung, hợp đồng chấm dứt khi mà các bên đều đã thực hiện đúng và đầy đủ nghĩa vụ của mình với bên kia. Hợp đồng chỉ coi là hoàn thành khi mà tất cả các bên hoàn thành nghĩa vụ của mình theo hợp đồng trên cơ sở thỏa thuận hoặc trên cơ sở quy định của pháp luật, nếu chỉ một bên thực hiện xong nghĩa vụ của mình mà bên kia cũng chưa thực hiện nghĩa vụ của họ thì hợp đồng không được coi là hoàn thành. Khi tuân thủ các nguyên tắc này và việc thực hiện hợp đồng hoàn thành, các bên được giải phóng khỏi các nghĩa vụ thực hiện theo quy định tại nội dung hợp đồng, thông thường, hợp đồng mặc nhiên chấm dứt sau khi hoàn thành và hầu hết không có sự tranh chấp cho các bên đều đã đạt được mục đích của mình thông qua việc giao kết và thực hiện hợp đồng. Hợp đồng cho thuê tài chính chấm dứt khi mà các bên đã thực hiện đúng và đầy đủ nghĩa vụ pháp lý của mình với bên kia (hợp đồng cho thuê tài chính hoàn thành), theo đó, các bên đã hoàn tất nghĩa vụ và thu được các quyền lợi theo đúng dự kiến: 14
18. + Bên cho thuê: Thu được tiền thuê trong suốt thời hạn cho thuê. Với phương thức tính toán tiền thuê phù hợp, bên cho thuê đạt được hiệu quả mong muốn thông qua kết thúc cho thuê: được tính bằng chênh lệch giữa tiền thuê thu được trừ đi các phí phí trong việc đầu tư, sở hữu tài sản và các chi phí có liên quan. + Bên thuê: đã đạt được mục đích có được tài sản đúng yêu cầu để hoạt động. Việc sử dụng, khai thác tài sản đã thực hiện trong suốt thời hạn thuê, khi hợp đồng hoàn thành, bên thuê nhận lại quyền sở hữu và tiếp tục khai thác tài sản với tư cách chủ sở hữu (bao gồm cả việc định đoạt tài sản). Đây là trường hợp chấm dứt hợp đồng được mong muốn nhất và đồng thời cũng là phổ biến nhất. Trường hợp chấm dứt này đối với hợp đồng cho thuê tài chính cũng không có sự khác biệt so với chấm dứt các hợp đồng dân sự, thương mại khác. 1.2.2. Theo sự thỏa thuận các bên tham gia hợp đồng cho thuê tài chính Tại thời điểm giao kết hợp đồng, các bên thường không lường trước được hết các tình huống thực tế phát sinh trong quá trình thực hiện do các yếu tố có liên quan tới việc thực hiện hợp đồng luôn có sự biến đổi trong thực tế. Pháp luật luôn đề cao nguyên tắc tôn trọng sự thỏa thuận của các bên trong quan hệ hợp đồng nên cho phép các bên có quyền thỏa thuận chấm dứt hợp đồng vào bất cứ lúc nào trừ các trường hợp pháp luật quy định các bên không được thỏa thuận chấm dứt hợp đồng thì các bên không được phép thỏa thuận chấm dứt hợp đồng. Vì vậy, khi phát sinh các tình huống chưa dự liệu tới trong hợp đồng mà việc chấm dứt có thể mang lại tác dụng tích cực hoặc giảm tác động tiêu cực cho các bên, các bên có thể cùng nhau thỏa thuận chấm dứt hợp đồng vào thời 15
19. điểm nhất định với những điều kiện cụ thể. Việc chấm dứt này vẫn dựa chủ yếu trên cơ sở tự nguyện và hợp tác giữa các bên. Các bên tham gia giao dịch cho thuê tài chính có thể thỏa thuận các điều khoản mà theo đó hợp đồng cho thuê tài chính có thể chấm dứt. Các thỏa thuận này được ghi cụ thể trong hợp đồng cho thuê tài chính và là cơ sở để các bên thực hiện. Trường hợp chấm dứt này đối với hợp đồng cho thuê tài chính cũng không có sự khác biệt so với chấm dứt các hợp đồng dân sự, thương mại khác. 1.2.3. Chủ thể giao kết hợp đồng cho thuê tài chính không còn tồn tại mà hợp đồng phải do chính chủ thể giao kết thực hiện Khi cá nhân giao kết hợp đồng chết thì các đối tượng thừa kế của người đó sẽ kế thừa hợp đồng để tiếp tục thực hiện các nghĩa vụ và hưởng quyền từ hợp đồng. Khi pháp nhân chấm dứt do sáp nhập, hợp nhất, chia tách thì các quyền và nghĩa vụ của hợp đồng sẽ được chuyển giao cho các pháp nhân có được sau khi sáp nhập, hợp nhất, chia tách. Pháp nhân giải thể và phá sản thì pháp nhân chấm dứt sự tồn tại, việc giải quyết hậu quả tuân theo quy định của pháp luật. Tuy nhiên, trong trường hợp hợp đồng phải do chính cá nhân, pháp nhân đã giao kết thực hiện (hợp đồng dân sự được xác lập mà các quyền, nghĩa vụ dân sự phát sinh theo hợp đồng gắn liền với nhân thân) thì khi cá nhân giao kết hợp đồng chết, pháp nhân hoặc chủ thể khác chấm dứt sẽ được coi là căn cứ chấm dứt hợp đồng, hợp đồng được coi là chấm dứt từ thời điểm cá nhân chết hoặc pháp nhân hay chủ thể khác chấm dứt sự tồn tại. Do đặc thù quan hệ cho thuê tài chính: trong quá trình thực hiện, bên cho thuê chỉ nắm quyền chủ sở hữu tài sản; bên thuê sử dụng, quản lý tài sản và 16
20. chịu mọi rủi ro đối với tài sản nên trường hợp này đối với hợp đồng cho thuê tài chính cũng có sự đặc thù: + Trường hợp chủ thể không còn tồn tại là bên cho thuê: trường hợp này thường ít xảy ra do hợp đồng cho thuê tài chính thường được thiết lập giữa một bên cho thuê (thường là các bên có tiềm lực tài chính tốt, có quy mô lớn, có uy tín và thương hiệu trên thị trường) - các tổ chức này khi thực hiện chức năng cho thuê tài chính thường phải tuân thủ các điều kiện thành lập, quy chế hoạt động rất chặt chẽ, vì vậy, khả năng bên cho thuê không còn tồn tại trong quá trình giao dịch là rất ít khi xảy ra. Tuy nhiên, nếu xảy ra thực tế thì việc chấm dứt cũng ít xảy ra vì vai trò nắm giữ quyền sở hữu tài sản về mặt pháp lý rất dễ chuyển giao (chuyển giao quyền và nghĩa vụ của bên cho thuê) cho bên thứ ba khác, khi đó, không làm ảnh hưởng tới việc thực hiện hợp đồng của bên thuê. + Trường hợp chủ thể không còn tồn tại là bên thuê: do bên thuê trực tiếp nắm giữ, khai thác tài sản để tạo ra dòng tiền trả nợ cho bên cho thuê. Nếu tìm được bên thuê mới để chuyển giao thì bên thuê mới sẽ tiếp tục kế thừa các quyền và lợi ích của hợp đồng theo các thỏa thuận với bên cho thuê. Nếu tài sản thuê tài chính là loại phổ biến, thông dụng thì việc tìm người thay thế là khá dễ dàng. Tuy nhiên, khả năng thay thế bên thuê tương đối khó khăn vì nhiều tài sản thuê tài chính có sự đặc thù và phù hợp với nhu cầu của đối tượng cụ thể. Trường hợp này thường dẫn tới chấm dứt hợp đồng cho thuê tài chính. 1.2.4. Hợp đồng cho thuê tài chính bị hủy bỏ bị đơn phương chấm dứt thực hiện Trường hợp chấm dứt này gồm hai tình huống chủ yếu là: hợp đồng bị hủy bỏ và hợp đồng bị đơn phương chấm dứt thực hiện: 17
21. 1.2.4.1. Hợp đồng bị hủy bỏ Việc hủy bỏ hợp đồng có thể do các bên thỏa thuận hoặc có thể do một bên đơn phương hủy bỏ khi bên kia vi phạm và việc vi phạm hợp đồng là điều kiện hủy bỏ hợp đồng mà các bên đã thỏa thuận hoặc pháp luật đã quy định. Nếu hợp đồng được hủy bỏ bởi thỏa thuận thì từ thời điểm các bên đạt thỏa thuận, các bên hoàn trả lại cho nhau những gì đã nhận và gánh chịu thiệt hại do hợp đồng bị hủy bỏ. Nếu hợp đồng do một bên đơn phương hủy bỏ vì bên kia vi phạm hợp đồng thì bên hủy bỏ phải thông báo ngay cho bên kia biết việc hủy bỏ hợp đồng. Hợp đồng bị một bên đơn phương hủy bỏ thì hợp đồng không có hiệu lực từ thời điểm giao kết, các bên hoàn trả cho nhau các tài sản đã nhận. Bên có lỗi trong việc hợp đồng bị hủy bỏ phải bồi thường thiệt hại. Do đặc thù của hợp đồng cho thuê tài chính là không hủy ngang nên không xảy ra trường hợp này. 1.2.4.2. Hợp đồng bị đơn phương chấm dứt thực hiện Đơn phương chấm dứt thực hiện hợp đồng là ý chí của bên bị vi phạm hợp đồng nếu sự vi phạm hợp đồng đã được các bên thỏa thuận hoặc pháp luật quy định là điều kiện để bên bị đơn phương chấm dứt thực hiện hợp đồng. Bên đơn phương chấm dứt hợp đồng phải thông báo ngay cho bên kia biết về việc chấm dứt hợp đồng và hợp đồng đó được coi là chấm dứt kể từ thời điểm bên kia nhận được thông báo chấm dứt. Khi hợp đồng bị đơn phương chấm dứt, các bên không phải tiếp tục thực hiện nghĩa vụ, các bên thanh toán cho nhau phần nghĩa vụ đã thực hiện. Bên có lỗi phải bồi thường thiệt hại. Khi một bên tham gia hợp đồng cho thuê tài chính vi phạm một số điều khoản là căn cứ chấm dứt hợp đồng thì bên bị vi phạm có quyền đơn phương 18