Luận văn Can thiệp nhân đạo trong luật quốc tế hiện đại

Nội dung text: Luận văn Can thiệp nhân đạo trong luật quốc tế hiện đại

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ XUÂN SƠN Can thiệp nhân đạo trong luật quốc tế hiện đại luËn v¨n th¹c sÜ LUẬT Hµ néi - 2006
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ XUÂN SƠN Can thiệp nhân đạo trong luật quốc tế hiện đại Mã số : 5.05.12 luËn v¨n th¹c sÜ LUẬT Người hướng dẫn khoa học: TS. Đỗ Hoà Bình Hµ néi - 2006
3. PHẦN MỞ ĐẦU 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI Một cách chung nhất, can thiệp nhân đạo được hiểu là việc can thiệp bằng vũ lực đối với một quốc gia mà không có sự đồng ý của quốc gia đó vì mục đích nhân đạo. Can thiệp nhân đạo là một vấn đề không mới trong quan hệ quốc tế. Trong học thuyết, thuật ngữ can thiệp nhân đạo xuất hiện từ thế kỷ 191. Tuy nhiên, lý luận cũng như thực tiễn về can thiệp nhân đạo vẫn không ngừng phát triển. Về mặt lý luận, vẫn tồn tại rất nhiều những tranh cãi như: hiểu thế nào là can thiệp nhân đạo; có tồn tại hay không những cơ sở pháp lý quốc tế cho hoạt động can thiệp nhân đạo; nếu những hoạt động can thiệp nhân đạo là cần thiết thì chúng phải được thực hiện dưới những điều kiện, cơ chế nào. Về mặt thực tiễn, do bối cảnh quốc tế đã có những thay đổi đáng kể từ những năm cuối của thể kỷ 20, các hoạt động can thiệp bằng vũ lực với lý do vì mục đích nhân đạo ngày càng phổ biến và nghiêm trọng. Đặc biệt, bên cạnh những lý do khác, lý do “nhân đạo” có xu hướng trở thành chiêu bài cho một số thế lực quốc tế sử dụng để vi phạm chủ quyền, can thiệp vào các quốc gia khác. Trong khi đó, pháp luật quốc tế mà cốt lõi là Hiến chương Liên hợp quốc lại chưa có những quy định đầy đủ, rõ ràng về vần đề này. Sự không thống nhất trong học thuyết, sự thiếu vắng các quy định trong luật quốc tế thực định, sự phức tạp trong thực tiễn về vấn đề can thiệp nhân đạo có thể được giải thích bởi tính phức tạp của các vấn đề mà hoạt động can thiệp nhân đạo đụng chạm tới: vấn đề sử dụng vũ lực trong quan 1 Ví dụ các học hàng đầu của Luật quốc tế như: Hugo Grotius trong tác phẩm Luật về chiến tranh và hoà bình, Quyển II; tác giả Vattel trong tác phẩm Luật vạn dân hay luật tự nhiên áp dụng cho quan hệ giữa các dân tộc và vương triều. 1
4. hệ quốc tế; vấn đề không can thiệp vào công việc nội bộ của quốc gia; vấn đề tổ chức và hoạt động của Liên hợp quốc; vấn đề giải quyết các tranh chấp quốc tế; vấn đề bảo vệ các quyền cơ bản của con người Xuất phát từ thực tiễn trên, việc tìm hiểu, nghiên cứu vấn đề can thiệp nhân đạo đặt trong bối cảnh của luật quốc tế hiện hành là rất cần thiết, có ý nghĩa cả về mặt lý luận và thực tiễn. 2. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI - Tình hình quốc tế: Can thiệp nhân đạo trong luật quốc tế hiện đại đã được đề cập nhiều trong các công trình nghiên cứu của các học giả quốc tế. Đến nay, can thiệp nhân đạo vẫn luôn là chủ đề nhận được sự quan tâm hàng đầu của các nhà nghiên cứu luật quốc tế. Tuy nhiên, còn có rất nhiều sự mâu thuẫn, tranh cãi chưa thể dung hoà trong học thuyết, đặc biệt là trong các học thuyết pháp lý về tất cả các vấn đề liên quan đến can thiệp nhân đạo, từ định nghĩa can thiệp nhân đạo, phân loại can thiệp nhân đạo, đưa ra các đặc trưng cơ bản của can thiệp nhân đạo - - Tình hình trong nước: Ngược lại với tình hình nghiên cứu sôi động về vấn đề can thiệp nhân đạo trên trường quốc tế, can thiệp nhân đạo được đề cập rất khiêm tốn ở Việt Nam. Việc nghiên cứu mới chỉ dừng ở mức độ một số bài viết, công trình khai thác một góc độ hẹp của vấn đề can thiệp nhân đạo. Cho đến nay, chưa có một nghiên cứu cụ thể về can thiệp nhân đạo cũng như chưa có một luận văn, luận án nào đề cập trực tiếp đến vấn đề này. 2
5. 3. MỤC ĐÍCH, NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI - Mục đích nghiên cứu : Trong khuôn khổ một luận văn thạc sĩ chuyên ngành luật quốc tế, tác giả cố gắng trả lời cho câu hỏi : có hay không những cơ sở pháp lý quốc tế cho hoạt động can thiệp nhân đạo? nếu có, can thiệp nhân đạo cần phải được thực hiện với những điều kiện và cơ chế nào? Tiếp đó, thông qua những hiểu biết về thực tiễn quan hệ quốc tế, bằng quan điểm khoa học pháp lý của mình, tác giả mong muốn xây dựng và đóng góp cho hệ thống quan điểm chính thống về việc cần thiết xây dựng một quy chế pháp lý quốc tế cho hoạt động can thiệp nhân đạo. - Nhiệm vụ: Đề tài tập trung vào việc tìm hiểu, nghiên cứu khái niệm can thiệp nhân đạo, từ đó đi sâu phân tích các đặc trưng, các hình thức can thiệp nhân đạo. Qua đó xác định tính pháp lý của can thiệp nhân đạo thông qua các quy định của luật quốc tế hiện đại, nêu bật tầm quan trọng của vấn đề can thiệp nhân đạo trong quan hệ quốc tế hiện nay cũng như những bất cập mà luật quốc tế đang phải đối mặt trong việc điều chỉnh vấn đề can thiệp nhân đạo. 4. GIỚI HẠN CỦA ĐỀ TÀI Đề tài tập trung chủ yếu vào việc nghiên cứu vấn đề can thiệp nhân đạo theo nghĩa hẹp: can thiệp có sử dụng vũ lực. Luận văn đề cập đến tính chất nhân đạo là hệ quả của hoạt động sử dụng vũ lực, chứ không đề cập đến tính chất nhân đạo là hệ quả của các thảm hoạ tự nhiên như : sóng thần, núi lửa, động đất Đề tài sẽ đi sâu vào việc phân tích cơ chế can thiệp nhân đạo của các quốc gia, tổ chức khu vực không được sự cho phép của Hội đồng Bảo an và can thiệp nhân đạo theo thẩm quyền của Hội đồng Bảo an . Qua đó, phân tích 3
6. các cơ sở lý luận và thực tiễn để xây dựng một cơ chế pháp lý cho hoạt động can thiệp nhân đạo trong quan hệ quốc tế hiện nay. Đề tài chỉ đề cập đến các khía cạnh pháp lý của vấn đề can thiệp nhân đạo. Các khía cạnh chính trị, kinh tế, đạo đức chỉ được xem xét nhằm làm rõ khía cạnh pháp lý của vấn đề. 5. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI Đối tượng nghiên cứu Các quy định của pháp luật quốc tế hiện đại tập chung chủ yếu vào các quy định của Hiến chương Liên hợp quốc năm 1945, các văn kiện pháp lý quốc tế có liên quan. Bên cạnh đó, tập trung nghiên cứu các Nghị quyết của Đại Hội đồng, Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc, án lệ của Toà án Công lý quốc tế, Toà án Hình sự quốc tế liên quan đến thực tiễn các hoạt động can thiệp nhân đạo đã diễn ra. Phương pháp nghiên cứu Nhằm đạt được các mục tiêu của đề tài đặt ra, phương pháp nghiên cứu được sử dụng trong đề tài dựa trên phương pháp luận duy vật lịch sử và duy vật biện chứng của Mác – Lênin, bên cạnh đó kết hợp các phương pháp tổng hợp, so sánh, phân tích pháp luật. 6. Ý NGHĨA LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI Đề tài là một nghiên cứu bước đầu về một vấn đề khá mới mẻ ở Việt Nam. Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ góp một phần vào bộ tài liệu tham khảo trong lĩnh vực pháp luật quốc tế đối với cả lĩnh vực nghiên cứu và giảng dạy. Đề tài đã khai thác các vấn đề lý luận về pháp luật quốc tế liên quan đến hoạt động can thiệp nhân đạo, đưa ra các nhận định, đánh giá về những vấn đề lý luận liên quan đến can thiệp nhân đạo. Bên cạnh đó, đề tài cũng 4
7. gợi mở những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu và tìm hiểu về can thiệp nhân đạo. 7. KẾT CẤU CỦA ĐỀ TÀI Luận văn có cấu trúc gồm ba phần. Phần thứ nhất trình bày những nội dung cơ bản về tính cấp thiết, mục đích, phạm vi nghiên cứu của đề tài. Phần thứ hai trình bày những nội dung chính của đề tài gồm ba chương: Chƣơng 1: Trình bày những vấn đề lý luận cơ bản về can thiệp nhân đạo: khái niệm, đặc điểm, phân loại can thiệp nhân đạo Chƣơng 2: Tìm hiểu, phân tích thực tiễn về các loại hình can thiệp nhân đạo. Đề tài đi sâu vào việc nghiên cứu và làm rõ liệu có tồn tại cơ sở pháp lý của mỗi loại hình can thiệp nhân đạo như đã đề cập ở trên hay không. Chƣơng 3: Trên cơ sở phân tích thực trạng hoạt động can thiệp nhân đạo của Hội đồng Bảo an, chương 3 sẽ phân tích một số nguyên nhân dẫn đến hoạt động can thiệp nhân đạo kém hiệu quả của Hội đồng Bảo an trong thời gian qua. Từ đó, sẽ phân tích và đưa ra một số giải pháp để hoạt động can thiệp nhân đạo theo thẩm quyền của Hội đồng Bảo an được hiệu quả hơn. Cuối luận văn là các phụ lục và danh mục tài liệu tham khảo. 5
8. PHẦN THỨ HAI CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ CAN THIỆP NHÂN ĐẠO 1.1. KHÁI NIỆM VỀ CAN THIỆP NHÂN ĐẠO 1.1.1. Định nghĩa Thuật ngữ “Can thiệp nhân đạo” đã xuất hiện khá sớm, lần đầu tiên vào thế kỷ thứ 13 khi Thomas Aguinas cho rằng: “các quốc gia có chủ quyền có quyền can thiệp vào công việc nội bộ của quốc gia khác khi có sự đối xử thô bạo đối với công dân của mình ở mức độ không thể chấp nhận được”[8,223]. Từ nhiều thế kỷ trước, các quốc gia đã từng biện minh cho các hành vi can thiệp quân sự của mình vào nội bộ quốc gia khác với các lý do như bảo vệ quyền con người, bảo vệ các cộng đồng dân tộc thiểu số, bảo vệ kiều bào, hoặc các lý do nhân đạo khác. Đại diện tiêu biểu cho trường phái ủng hộ can thiệp nhân đạo thời kỳ trước khi xuất hiện Hiến chương Liên hợp quốc là Hugo Grotius- “cha đẻ” của pháp luật quốc tế, Hugo Grotius đã nhắc đến quyền can thiệp nhân đạo trong tác phẩm “Quyền chiến tranh và hoà bình”. Ông cho rằng: “chiến tranh chỉ được phép nếu dựa trên những lý do đặc biệt” [12,2]. Ủng hộ mạnh mẽ cho học thuyết của Grotius còn có nhiều học giả luật quốc tế khác, trong đó có Vattel, một học giả luật quốc tế khá nổi tiếng người Pháp. Vattel cũng đã từng khẳng định: “Bất cứ quốc gia nước ngoài nào cũng có quyền ủng hộ một dân tộc áp bức nếu được họ yêu cầu” [43,298]. Xuất phát từ cơ sở lý luận của thuyết pháp quyền tự nhiên, Grotius và Vattel quan niệm rằng pháp luật quốc tế là một hình thức biểu hiện và là một bộ 6
9. phận của pháp quyền tự nhiên [20, 9]. Theo quan điểm của luật tự nhiên, cá nhân có các quyền tự do vốn có kể cả quyền khiếu kiện chống lại Nhà nước và chính phủ của họ. Với những quyền này, luật quốc tế có quyền đặt cá nhân vào trong sự quan tâm của nó. Do vậy, dù thừa nhận chủ quyền của quốc gia, Grotius và Vattel đưa ra tiêu chuẩn mang tính đạo đức đối với chính phủ của các quốc gia trong việc cư xử với các công dân của họ. Khi cách cử xử của bất kỳ một chính phủ nào vượt quá những tiêu chuẩn đạo đức trên, thì chính phủ đó sẽ mất đi tính hợp pháp trong pháp luật quốc tế và trở thành đối tượng bị các quốc gia khác tấn công vũ trang. Grotius còn cho rằng khi một chính phủ “buộc công dân của mình phải chịu cách đối xử mà không ai có thể chấp nhận được thì quyền hành động thuộc về cộng đồng quốc tế” [9, 22]. Lý do quan trọng để học thuyết can thiệp nhân đạo ở thế kỷ XIX nhận được sự ủng hộ mạnh mẽ của các học giả là chưa xuất hiện các quy định về việc cấm sử dụng vũ lực trong quan hệ quốc tế. Trước khi có Hiến chương Liên hợp quốc, việc dùng vũ lực để giải quyết các tranh chấp quốc tế, với một số điều kiện vẫn được coi là hợp pháp, khi đó, tính hợp pháp của hoạt động can thiệp nhân đạo đương nhiên được thừa nhận. Trong thời gian này đã xuất hiện hàng loạt các hoạt động can thiệp của các quốc gia với danh nghĩa nhân đạo. Lý do nhân đạo có thể được coi là một trong những lý do nhận được nhiều sự ủng hộ mạnh mẽ nhất của cộng đồng đối với quốc gia khi tiến hành can thiệp vào một quốc khác. 7
10. HỘP 1 MỘT SỐ HOẠT ĐỘNG CAN THIỆP NHÂN ĐẠO TIÊU BIỂU TRƢỚC KHI CÓ HIẾN CHƢƠNG LIÊN HỢP QUỐC - Can thiệp của Anh, Pháp, Nga vào Hy Lạp từ năm 1827 đến năm 1830; - Can thiệp của Pháp vào Syria từ năm 1860 đến năm1861; - Can thiệp của Nga vào Bosnia-Herzegovina và Bulgaria từ năm 1877 đến năm 1878; - Can thiệp của Mỹ vào Cuba năm 1898; - Can thiệp của Hy lạp, Bulgaria và Serbia vào Macedonia vào năm 1903 đến năm 1908, và từ năm 1912 đến năm 1913. Hiến chương Liên hợp quốc ra đời trong bối cảnh thế giới vừa trải qua hai thảm hoạ chiến tranh2. Việc ghi nhận các nguyên tắc Cấm sử dụng hoặc đe doạ sử dụng vũ lực trong quan hệ quốc tế; nguyên tắc Không can thiệp vào công việc nội bộ của quốc gia đã tạo thành cản trở lớn nhất đối với hoạt động can thiệp ngay cả khi vì mục đích nhân đạo. Và hiển nhiên, hoạt động can thiệp nhân đạo phải tìm ra các cơ sở pháp lý mới sao cho vừa đạt được mục đích nhân đạo, lại vừa không vi phạm các nguyên tắc cơ bản, các quy phạm của pháp luật quốc tế hiện đại3. Để có một cách nhìn toàn diện và sâu sắc về can thiệp nhân đạo, trước hết luận văn sẽ tìm hiểu định nghĩa can thiệp nhân đạo, phân tích các đặc trưng cơ bản của hoạt động này, từ đó sẽ xác định cơ sở pháp lý quốc tế để trả lời cho 2 Chiến tranh thế giới lần thứ nhất từ năm 1914 đến năm 1919 và chiến tranh thế giới lần thứ hai từ 1939 đến 1945. 3 Pháp luật quốc tế hiện đại được thừa nhận từ khi có sự ra đời của Hiến chương Liên hợp quốc 1945. 8
11. câu hỏi: có hay không hoạt động can thiệp nhân đạo theo pháp luật quốc tế hiện đại?. Cho đến nay trong pháp luật quốc tế chưa tồn tại một định nghĩa nào về can thiệp nhân đạo, mặc dù trong các học thuyết đã tồn tại rất nhiều định nghĩa khác nhau về can thiệp nhân đạo. Chính vì vậy, việc hiểu thế nào là can thiệp nhân đạo cũng như các đặc trưng, phân loại can thiệp nhân đạo vẫn luôn gây tranh cãi và hiện nay chưa có được sự thống nhất trong cộng đồng quốc tế. HỘP 2 MỘT SỐ ĐỊNH NGHĨA VỀ CAN THIỆP NHÂN ĐẠO * Can thiệp nhân đạo là việc cộng đồng quốc tế can thiệp nhằm hạn chế sự vi phạm các quyền con người tại một quốc gia, thậm chí việc can thiệp vi phạm nguyên tắc chủ quyền quốc gia [6, 337]. - Từ điển Luật Black, tái bản lần thứ 7, ST.PAUL, MINN,1999) - * Can thiệp nhân đạo là hành vi của một quốc gia chống lại một chính phủ nước ngoài với mục đích làm chấm dứt cách đối xử đi ngược lại luật nhân đạo mà chính phủ đó đã áp dụng cho chính công dân của họ [9,3]. - Fernando Teson- * Can thiệp nhân đạo là sự đe doạ hay sử dụng vũ lực của của một quốc gia, một nhóm các quốc gia hay tổ chức quốc tế vì mục đích bảo vệ công dân của một quốc gia khác khỏi sự vi phạm những quy định về nhân quyền đã được cộng đồng quốc tế thừa nhận [26, 11]. - Sean Murphy- 9
12. * Can thiệp nhân đạo là việc can thiệp quân sự vào một quốc gia khác mà không có sự thoả thuận của quốc gia đó để ngăn chặn một thảm hoạ nhân đạo, cụ thể là những vi phạm trên diện rộng các quyền cơ bản của con người [14, 2]. - Định nghĩa của NATO tại Hội thảo về Can thiệp nhân đạo, tại Scheveningen, tháng 11/1999 - * Can thiệp nhân đạo được định nghĩa là việc sử dụng vũ lực hoặc đe doạ sử dụng vũ lực của các quốc gia liên quan đến việc sử dụng lực lượng vũ trang vào một quốc gia khác mà không được sự đồng ý của chính phủ quốc gia đó, có hoặc không có sự cho phép của Hội đồng bảo an, vì mục đích ngăn chặn hay đẩy lùi những vi phạm thô bạo luật nhân đạo và luật nhân quyền quốc tế [15, 2]. -Báo cáo của ICISS,1999- Cho dù có những cách tiếp cận, nhìn nhận khác nhau, tuy nhiên các định nghĩa trên đều đề cập đến các vấn đề sau: - Mục đích nhân đạo được đặt lên hàng đầu nhằm bảo vệ con người; - Xuất hiện sự vi phạm nghiêm trọng quyền con người, cụ thể là vi phạm Luật Nhân đạo và Luật Nhân quyền quốc tế; - Tại nơi diễn ra sự vi phạm đó, quốc gia không sẵn sàng hoặc không có khả năng đẩy lùi những hành vi vi phạm; - Can thiệp nhân đạo được tiến hành bằng các biện pháp vũ trang; - Hình thức can thiệp nhân đạo có thể là đơn phương không được sự chấp thuận của Hội đồng Bảo an, hoặc đa phương với sự chấp thuận của Hội đồng Bảo an; 10
13. - Can thiệp nhân đạo được tiến hành khi không có sự đồng ý hay cho phép của quốc gia nơi những vi phạm nghiêm trọng quyền con người đang diễn ra. Hầu hết các định nghĩa về can thiệp nhân đạo đều gắn hoạt động can thiệp này với việc sử dụng vũ lực. Bên cạnh đó, cũng có một số quan điểm đã định nghĩa can thiệp nhân đạo theo nghĩa rộng hơn khi đề cập đến can thiệp nhân đạo, bao gồm cả việc đe doạ sử dụng vũ lực hoặc các biện pháp kinh tế, ngoại giao Uỷ ban chữ thập đỏ quốc tế cũng đã đưa ra định nghĩa rộng hơn về can thiệp nhân đạo, bao gồm cả các phương tiện kinh tế, ngoại giao nhằm ngăn chặn những vi phạm quyền con người [5, 393]. Định nghĩa của Uỷ ban chữ thập đỏ quốc tế bao gồm hai loại can thiệp nhân đạo. Thứ nhất, can thiệp liên quan đến những thảm hoạ tự nhiên như đói nghèo, dịch bệnh Trong loại này, can thiệp nhân đạo thông thường không liên quan đến việc đe doạ hoặc sử dụng vũ lực. Thứ hai, can thiệp liên quan tới tình trạng khẩn cấp mang tính chính trị phức tạp, gắn liền trực tiếp với việc đe doạ hoặc sử dụng vũ lực chống lại một quốc gia khi việc sử dụng các biện pháp phi vũ lực không hiệu quả. Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài, can thiệp nhân đạo được định nghĩa như sau: Can thiệp nhân đạo là hoạt động sử dụng vũ lực vào một quốc gia khác không có sự đồng ý của quốc gia đó, có hoặc không có sự cho phép của Hội đồng Bảo an, vì mục đích nhân đạo nhằm ngăn chặn hay đẩy lùi những vi phạm thô bạo luật nhân đạo hoặc luật nhân quyền quốc tế. Theo định nghĩa trên, can thiệp nhân đạo được giới hạn bằng hoạt động sử dụng vũ lực, không đề cập đến các hoạt động nhân đạo được thực hiện bằng các biện pháp kinh tế, ngoại giao, chính trị Bên cạnh đó, mục đích của hoạt động can thiệp nhân đạo là nhằm bảo vệ quyền con người, đẩy lùi các thảm hoạ nhân đạo do các cuộc xung đột vũ trang gây nên, định nghĩa trên cũng 11
14. không đề cập đến các hoạt động nhân đạo đối với thảm hoạ do thiên nhiên gây ra như: bão lụt, núi lửa, sóng thần 1.1.2. Đặc điểm Các đặc điểm của can thiệp nhân đạo là cơ sở để xác định bản chất của can thiệp nhân đạo. Việc nghiên cứu các đặc điểm của can thiệp nhân đạo có ý nghĩa trong việc xác định những trường hợp can thiệp nhân đạo nào được chấp nhận trong pháp luật quốc tế hiện đại, những trường hợp can thiệp nhân đạo nào là vi phạm pháp luật quốc tế hiện đại. Ngoài ra, việc xác định các đặc điểm của can thiệp nhân đạo còn nhằm mục đích phân biệt can thiệp nhân đạo với các hoạt động sử dụng vũ lực khác trong pháp luật quốc tế hiện đại. Các học giả trên thế giới cũng đã đưa ra rất nhiều đặc điểm khác nhau của can thiệp nhân đạo. Tuy nhiên, trên cơ sở can thiệp nhân đạo được định nghĩa như đã đề cập ở phần trên, can thiệp nhân đạo bao gồm các đặc điểm sau: 1.1.2.1. Mục đích nhân đạo Mục đích nhân đạo được coi là điều kiện hàng đầu của mọi cuộc can thiệp nhân đạo, cho dù hoạt động can thiệp nhân đạo đó có được pháp luật quốc tế thừa nhận hay không. Chỉ khi có mục đích nhân đạo thì vấn đề can thiệp nhân đạo mới được đặt ra. Do đó, điều kiện mục đích của hoạt động can thiệp nhân đạo không nhằm xác định tính hợp pháp của hoạt động can thiệp nhân đạo mà nhằm xác định sự tồn tại của hoạt động can thiệp nhân đạo. Mục đích nhân đạo được đặt ra nhằm bảo vệ các quyền con người của công dân một quốc gia khác. Khi tiến hành can thiệp nhân đạo, ngoài mục đích nhân đạo, các mục đích mang tính lợi ích của các quốc gia như: kinh tế, chính trị sẽ không được tính đến. Theo các học giả ủng hộ can thiệp nhân đạo, đặc điểm về mục đích là quan trọng nhất. Học giả Charles Rousseau, trong tác phẩm Công pháp quốc tế đã 12
15. định nghĩa can thiệp nhân đạo là hành vi của một quốc gia chống lại một chính phủ nước ngoài “với mục đích làm chấm dứt các đối xử đi ngược lại Luật Nhân đạo quốc tế mà chính phủ đó áp dụng cho chính công dân của họ” [24, 49]. Tương tự, học giả Perez-Vera cho rằng can thiệp nhân đạo phải tuân thủ điều kiện tối thượng là chỉ theo đuổi mục đích nhân đạo [21, 417]. Học giả Antoine Rougier cho rằng bản thân thuật ngữ can thiệp nhân đạo đã thể hiện tính không vụ lợi, và “Can thiệp nhân đạo không còn được coi là không mang tính vụ lợi khi chủ thể can thiệp có một lợi ích để vượt qua những giới hạn mà chủ thể đó phải tôn trọng” [2, 503]. F.Teson là học giả đầu tiên xây dựng một trật tự các tiêu chí nhằm đề cao mục đích nhân đạo. Theo Teson, một hành vi can thiệp chỉ được coi là hợp pháp khi thực sự vì mục đích nhân đạo. Ông thừa nhận rất khó khăn trong việc xác lập một giới hạn để xác định mục đích nhân đạo của hành vi can thiệp quân sự. Đầu tiên, ông cho rằng quốc gia can thiệp cần phải giới hạn hành động quân sự của mình đủ để làm chấm dứt các hành vi vi phạm quyền con người của chính phủ liên quan. Tiếp đó, theo ông, ngay cả khi hành vi can thiệp được thực hiện với những mục đích khác nữa, thì chúng cũng không được làm ảnh hưởng đến mục đích tối thượng là làm chấm dứt các vi phạm quyền con người [9, 25]. Tác giả này cũng đã tự đặt ra hàng loạt các câu hỏi nhằm xác định một cách khách quan một hành vi can thiệp nhân đạo bất kỳ nào đó có đặt mục tiêu nhân đạo lên hàng đầu hay không. Ông đề nghị cần xem xét thời gian mà lực lượng quân sự can thiệp chiếm đóng lãnh thổ có hợp lý hay không, hay liệu lực lượng can thiệp có những đòi hỏi đặc quyền hay ưu đãi đối với chính phủ mới được thành lập nhờ hoạt động can thiệp hay không. Cuối cùng ông cũng đề nghị xem xét xem quốc gia can thiệp có những biểu hiện nhằm gây ảnh hưởng hoặc đô hộ quốc gia bị can thiệp hay không. 13
16. Đặc điểm về “mục đích nhân đạo” cũng đã được đề cập trong định nghĩa về can thiệp nhân đạo của NATO [14, 5]: - Mục đích được giới hạn nhằm ngăn chặn những vi phạm về quyền con người; - Mục đích nhân đạo phải được giải thích rõ ràng đối với công chúng và cộng đồng quốc tế. Như vậy việc xác định rõ „mục đích nhân đạo‟ của các hành vi can thiệp là rất khó. Tuy nhiên, đây là một đòi hỏi không thể thiếu của hoạt động can thiệp nhân đạo. Việc xác định rõ “mục đích nhân đạo” có ý nghĩa nhằm loại trừ các hoạt động can thiệp khác không trên cơ sở mục đích nhân đạo hoặc dường như sử dụng mục đích nhân đạo để biện minh cho hoạt động sử dụng vũ lực của mình. Có thể dễ dàng nhận thấy rằng trong hầu hết các hoạt động can thiệp quân sự đã được thực hiện từ trước đến nay, lý do nhân đạo chỉ là một trong những lý do để biện minh cho tính hợp pháp. Mặt khác, cũng cần phải ghi nhận rằng có những vụ vi phạm nghiêm trọng các quyền cơ bản của con người đã từng bị làm ngơ, bỏ mặc bởi chính các quốc gia từng tự cho mình là những người bảo vệ nhân quyền. Hơn nữa, cũng không được quên rằng nhiều hoạt động can thiệp nhân đạo đã gây ra số nạn nhân hơn nhiều số nạn nhân mà họ cần phải ngăn cản. Do đó, việc xác định rõ ràng, chặt chẽ và thống nhất “mục đích nhân đạo” như vậy là rất quan trọng, sẽ đẩy lùi việc thực hiện các mục đích khác như: chống lại thể chế chính trị của một quốc gia, mục đích chính trị khác Bên cạnh đó, cũng thể hiện đặc trưng không vụ lợi của hoạt động can thiệp nhân đạo. “Mục đích nhân đạo” mới chỉ là một trong những đặc điểm cơ bản khi định nghĩa về can thiệp nhân đạo. Các đặc điểm quan trọng khác sẽ được đề cập tiếp dưới đây. 14
17. 1.1.2.2. Vi phạm nghiêm trọng quyền con người được ghi nhận trong Luật nhân đạo quốc tế và Luật Nhân quyền quốc tế Dấu hiệu của sự vi phạm nghiêm trọng các quyền con người tại một quốc gia là cơ sở để thực hiện can thiệp nhân đạo. Can thiệp nhân đạo sẽ được thực hiện nếu tại quốc gia nơi diễn ra những vi phạm nghiêm trọng quyền con người, quốc gia đó không sẵn sàng hoặc không thể ngăn chặn các thảm hoạ đó. Các vi phạm nghiêm trọng quyền cơ bản của con người được ghi nhận trong Luật Nhân quyền quốc tế và Luật Nhân đạo quốc tế cũng đã được hầu hết các học giả đề cập đến và coi đó là đặc điểm cơ bản của hoạt động can thiệp nhân đạo. Điều kiện trên đã từng được đưa ra bởi học giả Arntz, một trong những người đề xuất ra thuật ngữ can thiệp nhân đạo. Arntz hợp pháp hoá các hành vi can thiệp khi có sự vi phạm các quyền con người của một chính phủ thông qua “các đối xử bất công và tàn ác làm tổn thương một cách sâu sắc đến những tiêu chuẩn đạo đức và văn minh của chúng ta” [10, 675]. Ở phạm vi khu vực tổ chức khu vực, NATO cũng đưa ra các điều kiện của can thiệp nhân đạo [14, 6], bao gồm: Có sự đe doạ hay xảy ra những vi phạm trên diện rộng các quyền con người; Có bằng chứng về mục tiêu rõ ràng của sự đe doạ hoặc xảy ra những vi phạm đó; Tình trạng rõ ràng là khẩn cấp. Việc xác định mức độ vi phạm nghiêm trọng các quyền con người trong Luật quốc tế hiện đại cũng đã được xác định tại Điều 1 trong Quy chế Rome năm 1998 về Toà án Hình sự quốc tế như sau: “Toà án có năng lực thực hiện thẩm quyền tài phán đối với những người chịu trách nhiệm về các tội ác quốc tế nghiêm trọng nhất ” các tội ác đó được quy định cụ thể tại Điều 5, Quy chế Rome: 15
18. “ Thẩm quyền tài phán của Toà án đối với các tội phạm nghiêm trọng nhất làm cho cả cộng đồng quốc tế lo ngại các tội phạm đó bao gồm: i) Tội ác diệt chủng; ii) Tội ác chống nhân loại; iii) ” Các tội ác diệt chủng, tội ác chống nhân loại đã được định nghĩa và quy định rất chi tiết trong Quy chế Rome. Khi xuất hiện những dấu hiệu vi phạm các tội ác trên, hoạt động can thiệp nhân đạo sẽ được đặt ra nhằm ngăn chặn, đẩy lùi các thảm hoạ nhân đạo đó. Có thể thấy rằng, việc xác định các đặc điểm của hoạt động can thiệp càng chi tiết, cụ thể và chặt chẽ bao nhiêu thì mục tiêu cao nhất nhằm bảo vệ con người, đẩy lùi các vi phạm thô bạo quyền con người lại càng có cơ hội thành công bấy nhiêu. Do đó, việc đánh giá tính nghiêm trọng của những vi phạm các quyền con người trên hết thuộc về trách nhiệm của các quốc gia thông qua các thoả thuận được ghi nhận trong pháp luật quốc tế hiện đại. 1.1.2.3. Sử dụng vũ lực trong can thiệp nhân đạo Về nguyên tắc, giải pháp sử dụng vũ lực có thể được chấp nhận khi tiến hành can thiệp nhân đạo, tuy nhiên phải tuân thủ các yêu cầu sau: Thứ nhất, các biện pháp phi vũ lực phải được thực hiện triệt để trước tiên. Đây là một nguyên tắc đã được cộng đồng quốc tế chấp nhận. Các nỗ lực ngoại giao cần được thực hiện nhằm gây sức ép đối với chính phủ vi phạm nghiêm trọng các quyền con người. Khi các nỗ lực ngoại giao thất bại, các biện pháp kinh tế sẽ được thực hiện trước khi tiến hành can thiệp bằng vũ lực. Thứ hai, việc sử dụng vũ lực phải dựa trên sự tương xứng cần thiết đối với mục đích cần thực hiện. Mức độ sử dụng vũ lực chỉ nên ở mức tối thiểu để đạt được mục đích đẩy lùi hay ngăn chặn những vi phạm nghiêm trọng quyền con người. 16
19. Một điểm quan trọng trong việc sử dụng vũ lực để thực hiện can thiệp nhân đạo là hoạt động sử dụng vũ lực này phải tuân thủ pháp luật quốc tế khi tiến hành chiến tranh. Cụ thể là các Công ước Genevơ năm 1949, các Nghị định thư 1977 và các văn kiện pháp lý quốc tế khác điều chỉnh vấn đề này. Việc sử dụng vũ lực mặc dù là giải pháp cuối cùng sau khi thực hiện các giải pháp ngoại giao, kinh tế nhưng nó có ý nghĩa hết sức quan trọng đối với hoạt động can thiệp nhân đạo. Như đã trình bày ở trên, can thiệp nhân đạo chỉ được đặt ra khi đã xuất hiện những vi phạm nghiêm trọng quyền con người. Những vi phạm này thông thường diễn ra trên diện rộng và rất thảm khốc, do đó các biện pháp phi vũ lực sẽ không phải lúc nào cũng tỏ ra thích hợp trong những trường hợp như vậy. Cho nên, việc sử dụng vũ lực là biện pháp cần thiết có hiệu quả và phù hợp nhất nhằm ngăn chặn ngay lập tức và triệt để nhất những vi phạm nghiêm trọng quyền con người. Trong các Nghị quyết của Hội đồng Bảo an đã thể hiện tinh thần trên. Trong trường hợp ở Somalia, trước khi đưa ra Nghị quyết 794 để thực hiện can thiệp bằng lực lượng vũ trang tại Somalia [27], Hội đồng Bảo an trước đó đã thông qua năm nghị quyết để thực hiện các biện pháp phi vũ trang như: cấm vận kinh tế, quân sự, cứu trợ nhân đạo nhằm ngăn chặn và hạn chế khủng hoảng nhân đạo đang diễn ở nước này. Như vậy, biện pháp sử dụng vũ lực sẽ được thực hiện sau cùng khi các biện pháp phi vũ lực không đạt được mục đích. Bên cạnh các đặc điểm của can thiệp nhân đạo như đã đề cập ở trên, các học giả còn đưa ra những đặc điểm khác nhau để xác định can thiệp nhân đạo. Có những đặc điểm chỉ được một số hay thậm chí một học giả duy nhất đề cập đến. Chẳng hạn, Rougier cho rằng quốc gia can thiệp chỉ thực hiện được quyền can thiệp một cách hợp pháp nếu có sự cộng tác của quốc gia khác. Arntz và Rolin-Jacquemyns đi xa hơn khi cho rằng can thiệp nhân đạo chỉ hợp pháp khi được một tổ chức quốc tế triển khai. Trái ngược với các quan điểm nêu trên, những học giả ủng hộ hoạt động can thiệp nhân đạo lại cho 17
20. rằng quyền can thiệp nhân đạo là quyền của bất kỳ quốc gia nào, cho dù quốc gia đó hành động một cách đơn phương hay tập thể. Một mặt, một số học giả cho rằng cần đưa ra những điều kiện chặt chẽ. Chẳng hạn như Verway, sau khi đã nghiên cứu hàng loạt các ví dụ thực tế, đã đi đến kết luận rằng chẳng có chiến dịch can thiệp nào đáp ứng nổi các điều kiện đặt ra để được coi là can thiệp nhân đạo. Theo nghiên cứu của ông, hầu hết các hoạt động can thiệp như vậy đều không đáp ứng được tiêu chí „không vụ lợi‟ của quốc gia can thiệp [44, 404]. Mặt khác, một số học giả đưa các điều kiện để một hoạt động được coi là can thiệp nhân đạo lại quá mềm dẻo. Chẳng hạn, Teson cho rằng hành động xâm lược của Mỹ đối với Grenade vào năm 1983 là can thiệp nhân đạo. Teson còn đi xa hơn khi khẳng định rằng tiêu chí có sự vi phạm nghiêm trọng các quyền cơ bản của con người được đáp ứng không chỉ khi vi phạm đã xảy ra mà ngay cả khi tồn tại một nguy cơ cận kề một sự vi phạm như vậy [9, 15]. Trong tác phẩm “Quyền con người và can thiệp nhân đạo trong thế kỷ 21”, Tổng thư ký Liên hợp quốc Kofi Annan đã đưa ra 4 nguyên tắc cơ bản làm nền tảng cho việc xác định các đặc điểm của hoạt động can thiệp nhân đạo. Ông cho rằng những nguyên tắc này là những bài học quan trọng cho việc giải quyết những xung đột trong tương lai [18, 197]. Thứ nhất, cần phải xác định can thiệp theo nghĩa rộng nhất có thể, bao gồm các hành động từ can thiệp bằng các biện pháp hoà bình tới các biện pháp sử dụng vũ lực. Thứ hai, khái niệm lợi ích quốc gia cần được thay đổi. Trong bối cảnh kỷ nguyên toàn cầu như hiện nay thì lợi ích tập thể chính là lợi ích quốc gia. Thứ ba, vị trí và vai trò của Hội đồng Bảo an phải là hòn đá tảng nhằm tăng cường hoà bình và an ninh trong thế kỷ tiếp theo. Thứ tư, sau khi giải quyết xung đột, nhiệm vụ tái thiết hoà bình cũng phải quan trọng như nhiệm vụ giải quyết xung đột. 18
21. Kofi Annan đã không đưa ra cụ thể các đặc trưng cơ bản của hoạt động can thiệp nhân đạo như các tác giả đã đề cập ở trên, tuy nhiên ông đã đưa ra những nguyên tắc then chốt nhằm giới hạn, xác định cụ thể mục tiêu, cách thức, phương pháp cần phải tuân thủ khi tiến hành can thiệp nhân đạo. Những nguyên tắc cơ bản trên hướng tới việc trả lời cho các câu hỏi xác định bản chất của hoạt động can thiệp nhân đạo như: Can thiệp được tiến hành bằng những công cụ gì?, Ai có thẩm quyền thực hiện can thiệp nhân đạo?, Lợi ích chung là gì?, Ai sẽ xác định đâu là lợi ích chung?, Ai sẽ bảo vệ lợi ích chung đó? Như vậy, việc xây dựng các điều kiện để thực hiện quyền can thiệp nhân đạo, cũng như việc đánh giá các điều kiện đó trong giới học giả ủng hộ can thiệp nhân đạo đã làm phát sinh sự lựa chọn khó khăn: hoặc người ta sẽ xây dựng những điều kiện vô cùng chặt chẽ khiến một chiến dịch can thiệp quân sự khó có thể đáp ứng được để được coi là can thiệp nhân đạo; hoặc người ta xây dựng những điều kiện, tiêu chí mềm dẻo và hệ quả là sẽ thường xuyên có sự lạm dụng trong thực tiễn. Do đó, cộng đồng quốc tế cần phải đi đến sự thống nhất trong việc xác định nghĩa cũng như xác định các đặc điểm cơ bản của can thiệp nhân đạo để hoạt động can thiệp nhân đạo được thực hiện hiệu quả. Qua việc định nghĩa can thiệp nhân đạo, đưa ra các đặc điểm cơ bản của can thiệp nhân đạo, các phần sau của luận văn sẽ hướng tới việc giải quyết các vấn đề liên quan trực tiếp đến can thiệp nhân đạo như sau: các nguyên tắc cơ bản của luật quốc tế hiện đại như nguyên tắc nguyên tắc cấm can thiệp vào công việc nội bộ của các quốc gia; nguyên tắc hoà bình giải quyết các tranh chấp quốc tế; nguyên tắc bảo vệ quyền con người trong luật quốc tế hiện đại; phân biệt can thiệp nhân đạo với một số hoạt động sử dụng vũ lực khác và phân loại can thiệp nhân đạo. 19