Luận văn Các tội phạm tham nhũng trong luật hình sự Việt Nam (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh Đăk Lăk)

Nội dung text: Luận văn Các tội phạm tham nhũng trong luật hình sự Việt Nam (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh Đăk Lăk)

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN ĐÌNH TRIẾT CÁC TỘI PHẠM THAM NHŨNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh Đăk lăk) LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2015
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN ĐÌNH TRIẾT CÁC TỘI PHẠM THAM NHŨNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh Đăk lăk) Chuyên ngành: Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: PGS. TS. TRỊNH QUỐC TOẢN HÀ NỘI - 2015
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Tác giả luận văn Nguyễn Đình Triết
4. MỤC LỤC Trang Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt Danh mục các bảng MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ CÁC TỘI PHẠM THAM NHŨNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 8 1.1. Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa của việc quy định các tội phạm tham nhũng trong LHS Việt Nam 8 1.1.1. Khái niệm, đặc điểm của các tội phạm tham nhũng trong LHS Việt Nam 8 1.1.2. Ý nghĩa của việc quy định các tội phạm tham nhũng trong LHS Việt Nam 17 1.2. Khái quát lịch sử của các quy định về tội phạm tham nhũng trong LHS Việt Nam từ sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đến khi ban hành BLHS năm 1999 19 1.2.1. Giai đoạn từ sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đến trước khi ban hành BLHS năm 1985 19 1.2.2. Giai đoạn từ khi ban hành BLHS năm 1985 đến trước khi ban hành BLHS Việt Nam năm 1999 24 1.3. Các tội phạm tham nhũng trong Công ước quốc tế về chống tham nhũng và LHS một số nước 27 1.3.1. Các tội phạm tham nhũng trong Công ước quốc tế về chống tham nhũng 27 1.3.2. Các tội phạm tham nhũng trong LHS một số nước 32 Chương 2: CÁC QUY ĐỊNH VỀ TỘI PHẠM THAM NHŨNG TRONG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM HIỆN HÀNH VÀ THỰC TIỄN XÉT XỬ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐẮK LẮK 37
5. 2.1. Các dấu hiệu pháp lí hình sự của các tội tham nhũng trong BLHS Việt Nam hiện hành 37 2.1.1. Tội tham ô tài sản 37 2.1.2. Tội nhận hối lộ 40 2.1.3. Tội lạm dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản 45 2.1.4. Tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành công vụ 47 2.1.5. Tội lạm quyền trong khi thi hành công vụ 50 2.1.6. Tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng với người khác để trục lợi 53 2.1.7. Tội giả mạo trong công tác 55 2.2. Hình phạt áp dụng đối với các tội phạm tham nhũng 58 2.2.1. Hình phạt chính áp dụng với các tội phạm tham nhũng 62 2.1.2. Hình phạt bổ sung áp dụng với các tội phạm tham nhũng 64 2.3. Thực tiễn xét xử các tội phạm tham nhũng trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk 69 2.3.1. Khái quát tình hình chính trị - kinh tế - xã hội của địa bàn tỉnh Đắk Lắk 69 2.3.2. Tình hình xét xử các tội phạm tham nhũng 71 Chương 3: HOÀN THIỆN QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ CÁC TỘI PHẠM THAM NHŨNG VÀ NHỮNG GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG 78 3.1. Sự cần thiết của việc hoàn thiện và nâng cao hiệu quả áp dụng quy định của BLHS Việt Nam về các tội phạm tham nhũng 78 3.1.1. Về mặt lý luận 78 3.1.2. Về mặt thực tiễn 79 3.1.3. Về mặt lập pháp 80 3.2. Hoàn thiện quy định của BLHS Việt Nam về các tội phạm tham nhũng 81
6. 3.2.1. Nhận xét 81 3.2.2. Nội dung hoàn thiện 81 3.3. Những giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng quy định của BLHS Việt Nam về các tội phạm tham nhũng 86 3.3.1. Tăng cường năng lực chuyên môn, nghiệp vụ cho các Điều tra viên, Kiểm sát viên, Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân 86 3.3.2. Tăng cường công tác xét xử nghiêm minh, kịp thời các tội phạm tham nhũng 88 KẾT LUẬN 93 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 95
7. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS BLHS CTTP Cấu thành tội phạm KTXH Kinh tế xã hội LHQ Liên hợp quốc PCTN Phòng, chống tham nhũng TNHS Trách nhiệm hình sự TTCP Thanh tra Chính phủ TANDTC Tòa án nhân dân tối cao XHCN Xã hội chủ nghĩa
8. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Trang Bảng 2.1: Số vụ án sơ thẩm về từng tội phạm tham nhũng từ năm 2010 đến 2014 72 Bảng 2.2: Số bị cáo bị xét xử sơ thẩm về từng tội phạm tham nhũng từ năm 2010 đến 2014 72 Bảng 2.3: Tỉ lệ các tội danh và bị cáo trong nhóm tội phạm về tham nhũng đã xét xử trên địa bàn tỉnh ĐakLak từ 2010 – 2014 74 Bảng 2.4: Các hình thức TNHS được áp dụng đối với các tội về tham nhũng đã xét xử sơ thẩm (từ 2010 đến 2014) 75 Bảng 2.5: Các hình thức TNHS được áp dụng đối với các tội về tham nhũng đã xét xử phúc thẩm (từ 2010 đến 2014) 76
9. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Theo báo cáo của tổ chức Liêm chính toàn cầu năm 2014 “Tội phạm và nạn tham nhũng cướp đi gần 1000 tỉ USD mỗi năm từ các quốc gia nghèo và có thu nhập trung bình. Số tiền này nếu được đầu tư vào các doanh nghiệp nhỏ, dịch vụ y tế, giáo dục và hạ tầng thì đủ để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, tạo công ăn việc làm và tăng công quỹ”. Điều này có thể thấy tham nhũng có hậu quả vô cùng lớn đối với kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia và ngày nay nó đang là vấn đề chung của toàn cầu. Ở Việt Nam, tham nhũng cũng đã gây ra những tác hại to lớn cho đời sống chính trị, kinh tế, làm xói mòn giá trị đạo đức, văn hoá, gia đình, xã hội, đặc biệt, tham nhũng làm giảm sút niềm tin của nhân dân, làm sai lệch các chủ trương, chính sách của đảng. Trước tình hình đó, tham nhũng đã trở thành vấn đề được Đảng, Nhà nước và toàn thể xã hội quan tâm. Điều này được thể hiện trong quyết tâm chính trị của Đảng, Nhà nước trong công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng (PCTN) đến năm 2020 [13]. Để ngăn chặn và đẩy lùi quốc nạn này, Nhà nước ta đã lập Cục phòng chống tham nhũng thuộc Chính Phủ theo quyết định 1424 ngày 31/10/2006, Quốc hội đã thông qua Luật PCTN ngày 29/11/2005 được sửa đổi, bổ sung năm 2012, rất nhiều nghị định, quyết định, thông tư, chỉ thị để cụ thể hóa Luật PCTN, trong đó có các quy định về minh bạch tài sản, thu nhập; luân chuyển cán bộ, công chức, viên chức; tiêu chuẩn, định mức trang thiết bị và phương tiện làm việc của cơ quan và cán bộ, công chức, viên chức Nhà nước; tặng quà, nhận quà và nộp lại quà tặng; trả lương qua tài khoản đối với các đối tượng hưởng lương từ ngân sách; danh mục người có nghĩa vụ kê khai tài sản, thu nhập; chế độ phụ cấp trách nhiệm trong hoạt động PCTN; xử lý trách 1
10. nhiệm của người đứng đầu cơ quan, tổ chức, đơn vị để xẩy ra tham nhũng; vai trò, trách nhiệm của xã hội trong PCTN Đặc biệt, các tội phạm về tham nhũng đã được quy định tại BLHS năm 1999 [42]. Về đấu tranh PCTN, chúng ta đã có cơ sở pháp lý, có cơ chế kiểm tra, giám sát, phát hiện nhưng thời gian qua, các vụ án tham nhũng lớn ở Việt Nam ngày càng tăng về số lượng và mức độ tinh vi, nguy hiểm; Đảng,Nhà nước và nhân dân quyết liệt giải quyết các vụ án tham nhũng, công bố kết quả rộng rãi trên các phương tiện thông tin đại chúng củng cố niềm tin cho nhân dân, như vụ án Huỳnh Thị Huyền Như, vụ Trần Văn Truyền Vì vậy, việc nghiên cứu toàn diện và làm rõ hơn các tội phạm về tham nhũng có một ý nghĩa quan trọng không chỉ về mặt nhận thức mà còn giúp các cơ quan tiến hành tố tụng có cơ sở pháp lý để phòng ngừa và đấu tranh với các hành vi phạm tội do người có chức vụ thực hiện. Trên cơ sở đó, tác giả chọn đề tài: “Các tội phạm tham nhũng trong LHS Việt Nam (Trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh Đắk Lắk)”. Tuy nhiên với phạm vi luận văn thạc sĩ, tác giả chỉ nghiên cứu một số vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan đến các tội phạm này trên cơ sở nghiên cứu số liệu thực tiễn xét xử từ năm 2008 đến năm 2014 trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk. 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu Từ khi Bộ LHS (BLHS) năm 1999 có hiệu lực, các tội phạm thma nhũng cũng đã được nhiều tài liệu, bài viết tạp chí đề cập đến và cũng đã được các nhà nghiên cứu chọn làm đề tài luận văn, luận án. Các tác giả đã đi sâu nghiên cứu thực trạng tham nhũng và các giải pháp PCTN cũng như đề cập đến việc thực hiện pháp luật về PCTN và đưa ra các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác PCTN. Trước tiên phải kể đến sách chuyên khảo giáo trình của các cơ sở đào tạo luật: 1) GS.TSKH. Lê Văn Cảm (Chủ biên), Giáo trình LHS Việt Nam 2
11. (Phần các tội phạm), Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2003 (Chương Các tội phạm về chức vụ); 2) GS.TS. Võ Khánh Vinh (Chủ biên), Giáo trình LHS Việt Nam (Phần các tội phạm), Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2003 (Chương Các tội phạm về chức vụ); 3) GS.TS. Nguyễn Ngọc Hòa (Chủ biên), Giáo trình LHS Việt Nam, Tập II, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2010 (Chương Các tội phạm về chức vụ); 4) GS.TSKH. Phan Xuân Sơn, TS. Phạm Thế Lực (Đồng chủ biên), Nhận diện tham nhũng và các giải pháp phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam hiện nay, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2008; 5) Nguyễn Văn Kim, Nguyễn Huy Hoàng (Chủ biên), Pháp luật chống tham nhũng của các nước trên thế giới, Nxb Văn hóa Dân tộc, 2003; 7) ThS. Đinh Văn Quế, Bình luận khoa học BLHS - Phần các tội phạm, Tập V - Các tội phạm về chức vụ, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, 2006; Thứ hai, dưới góc độ luận văn thạc sĩ có đề tài “Đổi mới tư duy pháp lý về đấu tranh phòng chống tham nhũng ở Việt Nam hiện nay” của Ngọ Duy Hiểu nghiên cứu tham nhũng, đấu tranh PCTN và việc đổi mới tư duy trong phòng ngừa và đấu tranh chống tham nhũng ở Việt Nam. Luận văn Thạc sỹ Luật học “Hoàn thiện pháp luật về phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam hiện nay” của Trần Anh Tuấn nghiên cứu cơ sở lý luận của việc hoàn thiện pháp luật về PCTN, quá trình phát triển của pháp luật phòng, chống tham nhũng và thực trạng pháp luật về PCTN (đến năm 2006); đưa ra quan điểm, phương hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật PCTN của Việt Nam. Luận văn Thạc sĩ Luật học “Các tội phạm về hối lộ theo LHS Việt Nam và Công ước quốc tế của Liên Hiệp quốc về chống tham nhũng” của tác giả Vũ Việt Tường năm 2014 tại Khoa Luật, ĐHQGHN; v.v Thứ ba, dưới góc độ luận án tiến sĩ có đề tài “Tình hình, nguyên nhân và các biện pháp đấu tranh phòng, chống các tội tham nhũng” của Nghiên cứu sinh Trần Công Phàn nêu bật quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về đấu 3
12. tranh chống tham nhũng, phân tích tình hình tội phạm tham nhũng ở nước ta hiện nay và nguyên nhân của tình hình đó cùng các giải pháp đấu tranh phòng chống các tội tham nhũng. Luận án tiến sỹ luật học “Tham nhũng trong Chính phủ Việt Nam: biểu hiện và cách khắc phục” của Nghiên cứu sinh Lê Trung Kiên nghiên cứu bản chất của tham nhũng, nguyên nhân, các hình thức, tính năng và các biểu hiện của nó trong xã hội Việt Nam, trong tổ chức Chính phủ; xác định các hướng đi, cách thức và phương tiện để khắc phục trong điều kiện kinh tế và xã hội mới của nước ta. Luận án tiến sĩ luật học của Nghiên cứu sinh Nguyễn Hải Phong “Hoạt động của Viện kiểm sát Nhân dân trong đấu tranh phòng, chống tội phạm về tham nhũng ở Việt Nam” nghiên cứu cơ sở lý luận, thực trạng tội phạm về tham nhũng, dự báo, phương hướng, yêu cầu và giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động của Viện kiểm sát (VKS) trong đấu tranh phòng, chống tội phạm về tham nhũng ở Việt Nam. Thứ tư, dưới góc độ đề tài khoa học cấp Nhà nước có đề tài “Đấu tranh PCTN ở nước ta” của Ban Nội chính Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam nghiên cứu thực trạng và nguyên nhân cơ bản dẫn đến thực trạng tham nhũng ở Việt Nam, từ đó kiến nghị các giải pháp nhằm đấu tranh PCTN ở nước ta. Đề tài“Luận cứ khoa học cho việc xây dựng chiến lược phòng ngừa và nâng cao hiệu quả đấu tranh PCTN ở Việt Nam cho đến năm 2020” của tác giả Mai Quốc Bình, Phó Tổng Thanh tra cùng tập thể tác giả thuộc Thanh tra Chính phủ nghiên cứu một số vấn đề lý luận chung về tham nhũng và công tác đấu tranh chống tham nhũng, thực trạng, hậu quả và nguyên nhân tham nhũng, tình hình công tác đấu tranh chống tham nhũng ở Việt Nam, yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN với nhiệm vụ PCTN, kinh nghiệm về PCTN trên thế giới, các giải pháp phòng ngừa và nâng cao hiệu quả đấu tranh chống tham nhũng và việc xây dựng Chiến lược PCTN ở Việt Nam. Thứ năm, dưới góc độ đề tài khoa học cấp cơ sở nghiên cứu vấn đề 4
13. tham nhũng trên các phương diện khác nhau, có đề tài “Một số vấn đề về tham nhũng trong khu vực tư và PCTN trong khu vực tư ở Việt Nam hiện nay” do ThS. Nguyễn Vũ Quỳnh Lâm, Viện Khoa học Thanh tra, Thanh tra chính phủ làm Chủ nhiệm nghiên cứu khái niệm, lý luận và thực tiễn tham nhũng trong khu vực tư, đưa ra dự báo và giải pháp PCTN trong khu vực tư ở Việt Nam. Đề tài khoa học cấp cơ sở “Vai trò của Hội người cao tuổi và Hội cựu chiến binh tham gia PCTN ở cơ sở” do ThS Nguyễn Thế Huệ, Viện Nghiên cứu Người cao tuổi Việt Nam làm Chủ nhiệm và Đề tài khoa học cấp cơ sở “Đoàn thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh với công tác PCTN ở Việt Nam” do tác giả Nguyễn Tuấn Anh, Viện Khoa học Thanh tra, Thanh tra chính phủ làm Chủ nhiệm nghiên cứu vai trò của Đoàn thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh đối với công tác PCTN và đưa ra giải pháp hoàn thiện cơ chế hoạt động và nâng cao hiệu quả hoạt động của các tổ chức nói trên trong công tác PCTN. Ngoài ra còn có một số công trình khoa học, các bài viết nghiên cứu, đánh giá pháp luật về PCTN, thực hiện pháp luật về PCTN để góp phần vào việc hoàn thiện pháp luật về PCTN. Mặc dù nhiều công trình nghiên cứu khoa học pháp lý đã góp phần quan trọng vào việc xây dựng, hoàn thiện pháp luật về PCTN, nhưng PCTN là vấn đề phức tạp, “nhạy cảm”, thực trạng tham nhũng ngày càng ở mức độ nghiêm trọng. Hơn nữa, qua quá trình triển khai thực hiện pháp luật về PCTN cho thấy bên cạnh những kết quả đạt được thì các quy định của pháp luật về PCTN hiện nay vẫn còn có những bất cập, trong một số trường hợp pháp luật chưa phù hợp với thực tiễn hoặc chưa đáp ứng được yêu cầu, gây khó khăn cho việc phòng ngừa, phát hiện, xử lý tham nhũng, đòi hỏi phải tiếp tục nghiên cứu để hoàn thiện. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn đúng như tên gọi của nó - Các tội 5
14. phạm tham nhũng trong LHS Việt Nam (Trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh Đắk Lắk). 3.2. Phạm vi nghiên cứu Đánh giá thực trạng tham nhũng trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk trong những năm gần đây (2009-2014); Nghiên cứu các nội dung cơ bản của pháp luật về PCTN được thể hiện trong LHS Việt Nam và các văn bản hướng dẫn thi hành về tội phạm tham nhũng trong LHS Việt Nam; Nghiên cứu khái niệm về tham nhũng, PCTN, pháp luật về PCTN, hoàn thiện pháp luật về PCTN và các tiêu chí đưa ra để làm cơ sở đánh giá mức độ hoàn thiện pháp luật về PCTN; Phân tích pháp LHS Việt Nam và một số nước trên thế giới về tội phạm tham nhũng để chỉ ra khái niệm, cơ sở lý luận và thực tiễn của việc quy định tội phạm này trong LHS Việt Nam; Chỉ ra các chủ trương đường lối của Đảng và Nhà nước và các giải pháp được đưa ra tập trung hoàn thiện các quy định của pháp luật về PCTN hiện hành để góp phần tích cực vào việc phòng ngừa tham nhũng. 4. Phương pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp luận nghiên cứu Luận văn dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa duy vật lịch sử, chủ nghĩa duy vật biện chứng của Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh. Luận văn dựa trên cơ sở quan điểm, chủ trương, phương hướng nhiệm vụ của Đảng hiện nay về PCTN, nhất là Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI, Nghị quyết Hội nghị BCH Trung ương lần thứ 3 (Khoá X) về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác PCTN, lãng phí. 6
15. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng các phương pháp truyền thống: phân tích, so sánh, chứng minh, hệ thống hoá, thống kê, tổng hợp 5. Ý nghĩa của luận văn - Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể được sử dụng tham khảo trong quá trình nghiên cứu tìm ra các cơ sở lý luận, cơ sở thực tiễn để xây dựng, hoàn thiện các quy định của pháp luật về PCTN. - Luận văn là tài liệu tham khảo cho cán bộ, công chức Nhà nước và các tổ chức, cá nhân có liên quan trong việc nghiên cứu đề ra các giải pháp cụ thể trong công tác PCTN hoặc trực tiếp tham gia vào công tác PCTN, nhất là cán bộ, công chức thuộc khối nội chính. 6. Kết cấu của Luận văn Ngoài lời nói đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề chung về các tội phạm tham nhũng trong LHS Việt Nam. Chương 2: Các tội phạm tham nhũng trong BLHS Việt Nam hiện hành và thực tiễn xét xử trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk. Chương 3: Hoàn thiện quy định của BLHS Việt Nam về các tội phạm tham nhũng và những giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng. 7
16. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ CÁC TỘI PHẠM THAM NHŨNG TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa của việc quy định các tội phạm tham nhũng trong LHS Việt Nam Tham nhũng là một hiện tượng xã hội tiêu cực mang tính lịch sử, nó xuất hiện và tồn tại trong xã hội phân chia giai cấp và hình thành Nhà nước, hậu quả mà nó gây ra hết sức nguy hại về mặt kinh tế, chính trị, văn hoá, xã hội, nó cản trở sự phát triển đi lên của xã hội, thậm chí có thể dẫn đến sự sụp đổ của cả một thể chế và nó diễn ra ở tất cả các quốc gia trên thế giới, không phân biệt chế độ chính trị, điều kiện và trình độ phát triển kinh tế - xã hội. 1.1.1. Khái niệm, đặc điểm của các tội phạm tham nhũng trong LHS Việt Nam Cùng với sự phát triển của nền kinh tế, tội tham nhũng cũng ngày càng đa dạng nên yêu cầu về tội phạm hóa một số hành vi vi phạm pháp luật của người có chức vụ, quyền hạn, nhu cầu pháp điển hoá PLHS, sửa đổi, bổ sung cho phù hợp tình hình chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội là nhiệm vụ bức thiết của Nhà nước. Ngày 21/12/1999, Quốc hội đã thông qua BLHS, có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2000 thay thế cho BLHS năm 1985. Các tội phạm về tham nhũng được quy định trong Mục A Chương XXI, gồm 7 tội danh: Tội tham ô tài sản (Điều 278); Tội nhận hối lộ (Điều 279); Tội lạm dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản (Điều 280); Tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành công vụ (Điều 281); Tội lạm quyền trong khi thi hành công vụ (Điều 282); Tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng đối với người khác để trục lợi (Điều 283); Tội giả mạo trong công tác (Điều 284) [42]. 8
17. Đến ngày 19/6/2009, Quốc hội thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của BLHS năm 1999 có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2010. Đối với các tội phạm về tham nhũng trong Bộ luật này, về cơ bản không có sự thay đổi lớn, ngoài nội dung sửa đổi liên quan đến vấn đề định lượng, đó là: không xử lý về hình sự đối với người thực hiện hành vi tham ô tài sản (Điều 278) và hành vi lạm dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản mà tài sản bị chiếm đoạt có giá trị dưới hai triệu đồng, trừ trường hợp có yếu tố định tội khác (Điều 280). Tuy nhiên, trong các văn bản pháp LHS của Việt Nam từ trước đến nay chưa có điều luật nào quy định khái niệm thế nào là tội phạm tham nhũng mà mới chỉ quy định khái niệm về tội phạm về chức vụ nói chung tại Điều 277 BLHS năm 1999: “Các tội phạm về chức vụ là những hành vi xâm phạm hoạt động đúng đắn của cơ quan, tổ chức do người có chức vụ thực hiện trong khi thực hiện công vụ” [42]. Thuật ngữ “tham nhũng” được các tổ chức, các quốc gia trên thế giới sử dụng và định nghĩa. Theo Tổ chức Minh bạch Quốc tế tham nhũng là hành vi "của người lạm dụng chức vụ, quyền hạn, hoặc cố ý làm trái pháp luật để phục vụ cho lợi ích cá nhân". Theo Ngân hàng Thế Giới, tham nhũng là sự "lạm dụng quyền lực công cộng nhằm lợi ích cá nhân". Ban nghiên cứu thuộc Hội đồng Châu Âu đã đưa ra khái niệm tham nhũng: Tham nhũng bao gồm những hành vi hối lộ và bất kỳ một hành vi nào khác của những người được giao thực hiện một trách nhiệm nào đó trong khu vực Nhà nước hoặc tư nhân, nhưng đã vi phạm trách nhiệm được giao để thu bất kỳ một thứ lợi ích bất hợp pháp nào cho cá nhân hoặc cho người khác [78, tr. 42]. Ngân hàng Thế giới định nghĩa, tham nhũng là “lạm dụng công quyền để tư lợi”. Điều này cho rằng căn nguyên của tham nhũng xuất phát từ công quyền và lạm dụng công quyền, tham nhũng gắn liền với Nhà nước và các 9
18. hoạt động của Nhà nước, việc Nhà nước can thiệp vào thị trường và từ sự tồn tại của khu vực công. Khái niệm này loại trừ khả năng tham nhũng xảy ra trong khu vực tư nhân, chỉ tập trung duy nhất vào tình trạng tham nhũng trong khu vực công. Có thể nói Công ước của Liên Hợp Quốc (LHQ) về chống tham nhũng là kết quả của nhiều nỗ lực đàm phán nhưng cũng không đưa ra định nghĩa về tham nhũng, mà chỉ có một số điều khoản mô tả các loại hành vi tham nhũng, đồng thời Công ước đặt ra nghĩa vụ cho các quốc gia thành viên phải hình sự hoá các hành vi: hối lộ công chức quốc gia; hối lộ công chức nước ngoài hoặc của tổ chức quốc tế công; tham ô, biển thủ hoặc các dạng chiếm đoạt tài sản khác bởi công chức; Lạm dụng ảnh hưởng để trục lợi; Lạm dụng chức năng; Hối lộ trong khu vực tư; Biển thủ tài sản trong khu vực tư; Che dấu tài sản; Cản trở hoạt động tư pháp; Hành vi làm giàu bất hợp pháp và hành vi tẩy rửa tiền và tài sản do phạm tội mà có Ở Việt Nam, thuật ngữ “tham nhũng” lần đầu tiên được sử dụng trong văn bản pháp LHS là trong Luật số 57/L-CTN sửa đổi, bổ sung một số điều của BLHS ngày 10 tháng 5 năm 1997. Theo Luật này, có 11 tội danh trong BLHS được xác định là “tội phạm tham nhũng”. Trong BLHS năm 1999, các tội phạm về tham nhũng được quy định thành mục riêng - Mục A, Chương XXI của BLHS với 7 tội danh khác nhau [42]. Trong quá trình hướng dẫn áp dụng các quy định của pháp luật về đấu tranh chống tham nhũng, các cơ quan có thẩm quyền như Toà án nhân dân tối cao, VKS nhân dân tối cao cũng có nhiều văn bản hướng dẫn việc xử lý các hành vi tham nhũng, các tội phạm về tham nhũng. Trong quá trình nghiên cứu, có nhiều tác giả đã đưa ra khái niệm về “tham nhũng”: Theo GS.TS. Nguyễn Xuân Yêm, PGS.TS. Nguyễn Hòa Bình, TS. Bùi Minh Thanh trong cuốn Phòng chống tham nhũng ở Việt 10
19. Nam và Thế giới” cho rằng: “Tham nhũng là hiện tượng xã hội tiêu cực có tính lịch sử xuất hiện và tồn tại trong xã hội phân chia giai cấp và hình thành Nhà nước, được thể hiện bằng hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn để vụ lợi cho cá nhân hoặc người khác dưới bất kỳ hình thức nào, gây thiệt hại tài sản của Nhà nước, của tập thể, của công dân hoặc đe dọa gây thiệt hại cho hoạt động đúng đắn của cơ quan Nhà nước, tổ chức xã hội hoặc quyền, lợi ích hợp pháp của công dân” [85, tr 26]. GS.TSKH. Phan Xuân Sơn và ThS. Hoàng Thế Lực trong cuốn “Nhận diện tham nhũng và các giải pháp phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam hiện nay”, cho rằng: “Tham nhũng là một hiện tượng xã hội, trong đó các tổ chức, tập đoàn, cá nhân lợi dụng những ưu thế về chức vụ, cương vị, uy tín, nghề nghiệp, hoàn cảnh của mình hoặc người khác, lợi dụng những sơ hở của pháp luật để trục lợi bất chính” [91, tr .37]. Theo quy định tại khoản 2 Điều 1 Luật phòng, chống tham nhũng năm 2005, khái niệm “tham nhũng” được hiểu: “là hành vi của người có chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn đó vì vụ lợi” [47, tr .5]. Có thể thấy khái niệm tham nhũng đã được Luật phòng, chống tham nhũng năm 2005 khái quát cao, không còn tình trạng việc mô tả, liệt kê những hành vi tham nhũng cùng với những đặc điểm cụ thể của nó như trong Pháp lệnh chống tham nhũng năm 1998 nữa vì tham nhũng hiện nay có biểu hiện rất đa dạng dưới nhiều hình thức khác nhau, xuất hiện trong các lĩnh vực khác nhau. Từ những quan điểm của các nhà nghiên cứu trên thế giới cũng như của Việt Nam về tham nhũng, có thể thấy nổi lên hai nhóm quan điểm như sau: Thứ nhất, coi tham nhũng là lạm dụng công quyền với mục đích tư lợi cho bản thân mình hoặc cho người khác, chỉ xảy ra ở khu vực công, người phạm tội với mục đích chiếm đoạt tài sản công và biến tài sản công thành tài sản của riêng mình. Tham nhũng có lịch sử xuất hiện và tồn tại phát triển trong xã hội phân chia giai cấp và hình thành Nhà nước. Tham nhũng gây 11
20. thiệt hại cho hoạt động đúng đắn của cơ quan Nhà nước; Thứ hai, coi tham nhũng cũng là lạm dụng chức vụ để chiếm đoạt tài sản nhưng xảy ra ở cả khu vực công và khu vực tư. Căn cứ vào các quy định của pháp luật Việt Nam về hành vi tham nhũng, trên cơ sở nghiên cứu các quan điểm khoa học của thế giới và Việt Nam về khái niệm tham nhũng, tác giả cho rằng tham nhũng là hiện tượng xã hội trong đó chủ thể lợi dụng chức vụ, quyền hạn thực hiện hành vi trái pháp luật nhằm trục lợi cá nhân. Có nhiều hành vi được xem là hành vi tham nhũng, tuy nhiên không phải hành vi tham nhũng nào cũng bị tội phạm hóa thành các tội phạm về tham nhũng. Việc tội phạm hóa các hành vi tham nhũng có ý nghĩa quan trọng trong công cuộc phòng, chống tham nhũng. Để phòng và chống tham nhũng đòi hỏi phải có nhiều biện pháp mang tính đồng bộ, song pháp luật vẫn giữ vai trò chủ đạo, tạo khuôn khổ pháp lý nhằm phòng ngừa và phát hiện các hành vi tham nhũng và có các chế tài thích hợp đối với người có hành vi tham nhũng. Vì thế để phòng ngừa và phát hiện các hành vi tham nhũng phải tiếp tục hoàn thiện các văn bản, các qui định trực tiếp liên quan đến tội phạm tham nhũng. Thông qua các dấu hiệu đặc trưng của hành vi tham nhũng để làm căn cứ xác định một cách cụ thể, rõ ràng về loại tội phạm này. Qua phân tích các quan điểm về tham nhũng và tội phạm về tham nhũng ở Việt Nam cũng như trên thế giới [24]; [65]; [86], có thể đưa ra khái niệm tội phạm tham nhũng như sau: Tội phạm tham nhũng là những hành vi nguy hiểm cho xã hội xâm phạm uy tín và hoạt động đúng đắn của cơ quan, tổ chức, lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân do người có chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn của mình thực hiện trong khi thi hành công vụ nhằm mục đích vụ lợi. Từ khái niệm tội phạm về tham nhũng nêu trên và trên cơ sở nghiên 12
21. cứu, phân tích, xem xét các tội phạm về tham nhũng được quy định trong BLHS năm 1999, thì mỗi tội phạm về tham nhũng cụ thể đều có những dấu hiệu, đặc điểm riêng biệt, song, tất cả các tội phạm đó đều có một số dấu hiệu, đặc điểm chung sau đây: Thứ nhất, các tội phạm về tham nhũng xâm hại đến uy tín và hoạt động đúng đắn của các cơ quan, tổ chức, lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của công dân Chủ thể bị loại tội phạm này xâm hại là các cơ quan, tổ chức, Nhà nước và công dân bị người có chức vụ, quyền hạn hướng tới để trục lợi cá nhân. Chính hành vi đó làm sai lệch hoạt động đúng đắn của các cơ quan, tổ chức và hạ thấp uy tín của chính cơ quan, tổ chức đó; ngoài ra đã xâm hại trực tiếp đến lợi ích chính đáng của Nhà nước và công dân. Các quan hệ xã hội này là những quan hệ xã hội được pháp luật bảo vệ Tùy thuộc vào điều kiện kinh tế - xã hội, ở mỗi giai đoạn khác nhau, PLHS quy định mức độ xâm hại đến các quan hệ xã hội của hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn của người có chức vụ, quyền hạn cũng khác nhau. PLHS chỉ điều chỉnh các hành vi của những người có chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn của mình để thực hiện hành vi trái với công vụ được giao nhằm mục đích vụ lợi, và những lợi ích đó có giá trị vật chất đáng kể còn nếu là những lợi ích vật chất nhỏ, hoặc ảnh hưởng không đáng kể đến các quan hệ xã hội được PLHS bảo vệ thì hành vi đó không xác định là tội phạm về tham nhũng mà sẽ xử lý như ci phạm phạm luật phi hình sự. Thứ hai, chủ thể của các tội phạm về tham nhũng là người có chức vụ, quyền hạn Theo quy định tại Điều 277 BLHS năm 1999: “Người có chức vụ là người do bổ nhiệm, do bầu cử, do hợp đồng hoặc do một hình thức khác, có hưởng lương hoặc không hưởng lương, được giao thực hiện một công vụ nhất định và có quyền hạn nhất định trong khi thực hiện công vụ”. 13
22. Theo đó, người có chức vụ, quyền hạn là người được giao thực hiện một công vụ nhất định, có hưởng lương hoặc không hưởng lương và có quyền hạn nhất định đối với công vụ đó. Chức vụ quyền hạn phải gắn với quyền lực Nhà nước trong các lĩnh vực và các cơ quan khác nhau: cơ quan lập pháp, cơ quan hành pháp, cơ quan tư pháp, trong các tổ chức chính trị, tổ chức chính trị, xã hội, tổ chức xã hội nghề nghiệp, các tổ chức kinh tế Nhà nước hoặc lực lượng vũ trang từ trung ương đến địa phương. Những người mà quyền hạn của họ có được do bổ nhiệm, do bầu cử, do hợp đồng hoặc do một hình thức khác. Đây là dấu hiệu phân biệt hành vi tham nhũng với những hành vi vi phạm pháp luật khác tuy cũng có yếu tố vụ lợi nhưng không phải là tham nhũng vì nó được thực hiện bởi những người không có chức vụ, quyền hạn như hành vi trộm cắp, lừa đảo, buôn lậu tuy nhiên, những người không phải là người có chức vụ, quyền hạn hoặc không được giao nhiệm vụ nhưng đã có hành vi tiếp tay cho người thực hiện hành vi tham nhũng (xúi dục, giúp sức, tổ chức) thì được coi là đồng phạm tham nhũng. Thứ ba, các hành vi của những người có chức vụ quyền hạn là hành vi trái với công vụ Hành vi trái với công vụ là dạng hành động hoặc không hành động trái quy định mà người có chức vụ, quyền hạn phải làm để thực hiện nhiệm vụ được giao. Nếu những mong muốn lợi ích vật chất mà người có chức vụ quyền hạn mong muốn đạt được nhưng nó chỉ nằm trong tư tưởng của họ mà không trở thành hành vi cụ thể thì sẽ không bị xác định là tội phạm tham nhũng. Hoặc nếu những hành vi trái với công vụ nhưng không có mục đích vụ lợi thì cũng không xác định hành vi đó có dấu hiệu tội phạm tham nhũng Thứ tư, hành vi trái công vụ của người có chức vụ quyền hạn là hành vi cố ý và có mục đích vụ lợi. Khoản 5, Điều 2 Luật PCTN của Việt Nam năm 2005 quy định: Vụ lợi 14
23. là lợi ích vật chất, tinh thần mà người có chức vụ, quyền hạn đạt được hoặc có thể đạt được thông qua hành vi tham nhũng. Như vậy, chỉ được xem là hành vi tham nhũng khi người có chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn được giao nhằm đạt được những lợi ích vật chất, tinh thần có tính chất cá nhân (vụ lợi) [43]. Có thể hiểu là, người có chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng quyền hạn có được từ chức vụ để thực hiện các hành vi không xuất phát từ nhu cầu công việc mà vì những lợi ích của riêng của mình như nhận tiền hoặc tài sản hoặc một lợi ích phi vật chất nào đó, thậm chí dùng ảnh hưởng của mình để mang lại lợi ích cho những người thân thích. Đây cũng là một dấu hiệu đặc trưng cơ bản, không thể thiếu của tội phạm tham nhũng. Mục đích tham nhũng là kết quả hay giới hạn cuối cùng mà chủ thể mong muốn đạt được. Thông thường mục đích mà các chủ thủ tham nhũng muốn đạt được chủ yếu là những giá trị. Trong nhiều trường hợp rất khó xác định bởi lợi ích vật chất được ẩn nấp dưới nhiều hình thức và có sự chuyển hoá từ dạng này sang dạng khác. Do đó, nếu chỉ căn cứ vào những tài sản phát hiện hoặc được thu hồi để đánh giá lợi ích vật chất mà kẻ tham nhũng đạt được là không đầy đủ. Ngoài ra, trong một số trường hợp cụ thể các lợi ích vật chất và lợi ích phi vật chất đan xen lẫn nhau, cho nên việc xác định mục đích tham nhũng ở những lợi ích phi vật chất rất khó khăn. Việc chứng minh được dấu hiệu mục đích vụ lợi nhằm truy cứu trách nhiệm đối với người phạm tội luôn là vấn đề phức tạp trong các vụ việc có dấu hiệu tham nhũng. Như vậy, dấu hiệu vụ lợi đối với các hành vi tham nhũng được xác định, không chỉ riêng trường hợp người có chức vụ, quyền hạn đã đạt được lợi ích nhìn thấy định lượng được cả lợi ích vật chất và tinh thần mà còn bao gồm cả trường hợp người đó sẽ đạt được lợi ích trong tương lai. Lợi ích vật chất có thể xác định được một cách rõ ràng và có các tiêu chí cụ thể để xác định. Theo PLHS Việt Nam, thì lợi ích về vật chất đối với 15