Luận văn Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Bình Phước

Nội dung text: Luận văn Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Bình Phước

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HOÀNG THANH DŨNG CÁC TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH BÌNH PHƯỚC LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC HÀ NỘI, 2017 1
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HOÀNG THANH DŨNG CÁC TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH BÌNH PHƯỚC Chuyên ngành: Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS.TS. VÕ KHÁNH VINH HÀ NỘI, 2017 2
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả đề cập trong Luận văn là trung thực, có nguồn gốc trích dẫn rõ ràng và chính xác. Tác giả luận văn HOÀNG THANH DŨNG 3
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1 Những vấn đề lý luận về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong Luật Hình sự Việt Nam 7 1.1. Khái niệm, đặc điểm của các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự 7 1.2. Phân loại tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự 10 1.3. Ý nghĩa và vai trò của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự 15 Chương 2 Các quy định của pháp luật hình sự về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự và thực tiễn áp dụng tại tỉnh Bình Phước 19 2.1. Quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự 19 2.2. Thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật hình sự về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong giải quyết vụ án hình sự tại tỉnh Bình Phước 37 Chương 3 Các giải pháp bảo đảm áp dụng đúng các quy định của pháp luật hình sự về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự 62 3.1. Hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự 62 3.2. Tổng kết thực tiễn và hướng dẫn áp dụng các quy định của pháp luật hình sự về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự 67 3.3. Nâng cao năng lực của cán bộ Tòa án nhân dân các cấp tỉnh Bình Phước trong hoạt động xét xử vụ án hình sự 70 3.4. Các giải pháp khác 77 KẾT LUẬN 76 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 78 PHỤ LỤC 4
5. DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BLHS: Bộ luật hình sự CAND: Công an nhân dân CQĐT: Cơ quan điều tra HKTT: Hộ khẩu thường trú TAND: Tòa án nhân dân TTXH: Trật tự xã hội VKSND: Viện kiểm sát nhân dân XHCN: Xã hội chủ nghĩa 5
6. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Kết quả thụ lý vụ án hình sự của Tòa án nhân dân các cấp tỉnh Bình Phước từ năm 2012 đến năm 2016 01 Bảng 2.2: Kết quả giải quyết các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân các cấp tỉnh Bình Phước từ năm 2012 đến năm 2016 02 Bảng 2.3: Số bị cáo trong các vụ án hình sự đã được giải quyết của Tòa án nhân dân các cấp tỉnh Bình Phước từ năm 2012 đến năm 2016 03 Bảng 2.4: Thống kê số vụ án bị sửa, hủy của Tòa án nhân dân các cấp tỉnh Bình Phước từ năm 2012 đến năm 2016 04 6
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bình Phước là một tỉnh thuộc vùng Đông Nam Bộ, có diện tích tự nhiên là 6871,5 km2, với dân số khoảng 921.411 người, mật độ dân số bình quân khoảng 135 người/km2, phía Đông giáp tỉnh Lâm Đồng và Đồng Nai, phía Tây giáp tỉnh Tây Ninh và Campuchia, phía Nam giáp tỉnh Bình Dương, phía Bắc giáp tỉnh Đắk Nông và Campuchia. Tỉnh Bình Phước gồm 7 huyện và 3 thị xã, cụ thể: Huyện Đồng Phú, Chơn Thành, Hớn Quản, Lộc Ninh, Bù Đốp, Bù Gia Mập, Bù Đăng và thị xã Đồng Xoài, Phước Long, Bình Long. Những năm qua, Bình Phước có tốc độ tăng trưởng kinh tế bình quân gần 10%/năm, đời sống vật chất và tinh thần của Nhân dân không ngừng được nâng cao, nhưng cũng có nhiều vấn đề đặt ra cần phải giải quyết như: Chênh lệch giàu nghèo tăng, tình hình tội phạm, tệ nạn xã hội có chiều hướng gia tăng, diễn biến phức tạp Từ năm 2012 đến năm 2016, Tòa án nhân dân các cấp của tỉnh Bình Phước đã xét xử 5.467 vụ án hình sự (VAHS) với 10.907 bị can [28, tr. 1-8]. Rất nhiều VAHS, Tòa án đã áp dụng các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự (TNHS) được quy định trong Bộ luật Hình sự năm 1999, sửa đổi, bổ sung năm 2009 (gọi tắt là BLHS năm 1999) để phân hóa TNHS trong những trường hợp tội phạm nguy hiểm hơn và cần phải tăng mức độ giáo dục, cải tạo người phạm tội. Việc áp dụng tình tiết tăng nặng TNHS đúng quy định đã góp phần giải quyết các vụ án hình sự hiệu quả, đảm bảo trật tự, an toàn xã hội trên địa bàn, tuy nhiên, thực tiễn áp dụng còn một số khó khăn, vướng mắc làm cho kết quả giải quyết các vụ VAHS chưa đạt được hiệu quả cao nhất. Khoản 1 Điều 48 BLHS năm 1999 quy định các tình tiết tăng nặng TNHS, đó là: “Phạm tội có tổ chức; phạm tội có tính chất chuyên nghiệp; lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội; phạm tội có tính chất côn đồ; phạm tội vì động cơ đê hèn; cố tình thực hiện tội phạm đến cùng; phạm tội nhiều lần, tái phạm, tái phạm nguy hiểm; phạm tội đối với trẻ em, phụ nữ có thai, người già, người ở trong tình trạng không thể tự vệ được hoặc đối với người lệ thuộc mình về mặt vật chất, tinh thần, công tác hoặc các mặt khác; xâm phạm tài sản của Nhà nước; phạm tội gây hậu quả nghiêm trọng, 1
8. rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng; lợi dụng hoàn cảnh chiến tranh, tình trạng khẩn cấp, thiên tai, dịch bệnh hoặc những khó khăn đặc biệt khác của xã hội để phạm tội; dùng thủ đoạn xảo quyệt, tàn ác phạm tội hoặc thủ đoạn, phương tiện có khả năng gây nguy hại cho nhiều người; xúi giục người chưa thành niên phạm tội; có hành động xảo quyệt, hung hãn nhằm trốn tránh, che giấu tội phạm”. Và Khoản 2 Điều 48 BLHS quy định: “Những tình tiết đã là yếu tố định tội hoặc định khung hình phạt thì không được coi là tình tiết tăng nặng”. Như vậy, việc xác định yếu tố định tội, yếu tố định khung hình phạt có phải là tình tiết tăng nặng TNHS hay không vẫn được chưa được giải thích rõ. Một số tình tiết tăng nặng TNHS còn chưa có quy định cụ thể, rõ ràng và chưa có hướng dẫn áp dụng pháp luật dẫn đến việc áp dụng các tình tiết này của các Tòa án trên địa bàn tỉnh Bình Phước không thống nhất như tình tiết phạm tội đối với ông, bà, cha, mẹ . Các tình tiết tăng nặng TNHS cũng không được quy định mức độ cụ thể tăng nặng TNHS, dẫn đến việc áp dụng tùy nghi, thiếu chính xác, có thể tạo điều kiện nảy sinh tiêu cực. Hiện nay, trong điều kiện tình hình mới, một số tình tiết phạm tội làm tăng nặng TNHS như lợi dụng danh nghĩa cơ quan, tổ chức để phạm tội chưa được quy định là tình tiết tăng nặng TNHS làm cho việc phân hóa TNHS chưa triệt để, chưa cá thể hóa được TNHS một cách tối đa. Để làm sáng tỏ các tình tiết tăng nặng TNHS và thực tiễn áp dụng các tình tiết này khi giải quyết các vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Bình Phước trong thời gian qua (2012 - 2016), từ đó, tìm giải pháp hoàn thiện trên phương diện lập pháp hình sự và giải pháp về mặt thực tiễn nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng các tình tiết tăng nặng TNHS trong giải quyết các VAHS, bảo đảm an ninh, trật tự, an toàn xã hội, góp phần phục vụ phát triển kinh tế, xã hội của tỉnh Bình Phước có ý nghĩa chính trị - xã hội và lý luận - thực tiễn quan trọng. Vì vậy, tác giả chọn đề tài: “Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Bình Phước” làm đề tài Luận văn Thạc sĩ Luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài 2
9. Việc nghiên cứu về các tình tiết tăng nặng TNHS với tư cách là một chế định liên quan đến các chế định khác của pháp luật hình sự như quyết định hình phạt, xác định TNHS trong tội phạm cụ thể hoặc nhóm tội phạm, nhóm người phạm tội được đề cập trong các công trình như: Luận án tiến sĩ luật học của Dương Tuyết Miên (2003) về Quyết định hình phạt trong Luật Hình sự Việt Nam; Lê Cảm (2002) về Nhân thân người phạm tội: Một số vấn đề lý luận cơ bản (Mục IV. Vai trò của các tình tiết tăng nặng và giảm nhẹ thuộc về nhân thân người phạm tội đối với việc cá thể hóa TNHS và hình phạt) Về đối tượng nghiên cứu là các tình tiết tăng nặng TNHS và áp dụng các tình tiết này, có công trình như: Luận văn thạc sĩ của Trần Mạnh Toàn (2011) về Các tình tiết tăng nặng TNHS đối với người chưa thành niên phạm tội; Luận văn thạc sĩ của Bùi Văn Lam (2002) về Tình tiết tăng nặng TNHS trong Luật Hình sự Việt Nam; Luận văn thạc sĩ của Phan Hồng Thúy (2010) về Các tình tiết tăng nặng TNHS trong luật hình sự Việt Nam - một số vấn đề lý luận và thực tiễn; Luận văn thạc sĩ của Bùi Quang Vinh về Lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội với tư cách là một tình tiết tăng nặng TNHS trong Luật hình sự Việt Nam; Luận văn thạc sĩ của Nguyễn Thị Phương về Phạm tội vì động cơ đê hèn với tư cách là một tình tiết tăng nặng TNHS trong Luật Hình sự Việt Nam; Thạc sĩ Lê Văn Luật (2007) về Bàn về tình tiết tăng nặng TNHS “Phạm tội đối với trẻ em” Tuy nhiên, những công trình này nghiên cứu chủ yếu dưới góc độ tình tiết tăng nặng TNHS theo nghĩa hẹp, tức là các tình tiết tăng nặng TNHS chung được quy định trong BLHS Việt Nam năm 1999. Luận văn thạc sĩ của Bùi Văn Lam nghiên cứu về tình tiết tăng nặng TNHS trong Luật Hình sự Việt Nam theo nghĩa rộng, gồm tình tiết tăng nặng TNHS định tội, tình tiết tăng nặng TNHS định khung và tình tiết tăng nặng TNHS chung. Công trình này nghiên cứu và công bố vào năm 2002, đến nay có một số vấn đề mới phát sinh trong thực tiễn chưa được luận văn này giải quyết. Đặc biệt, hiện tại, chưa có công trình nghiên cứu nào nghiên cứu về thực tiễn áp dụng tình tiết tăng nặng TNHS trong giải quyết vụ án hình sự trên một địa bàn cụ thể là tỉnh Bình Phước. 3
10. Như vậy, việc nghiên cứu đề tài “Các tình tiết tăng nặng TNHS trong Luật Hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Bình Phước” không trùng lặp với các công trình đã nghiên cứu trước đây và là một nghiên cứu mới. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở làm rõ lý luận về tình tiết tăng nặng TNHS trong Luật Hình sự Việt Nam và thực tiễn áp dụng quy định của pháp luật hình sự về tăng nặng TNHS trong giải quyết VAHS trên địa bàn tỉnh Bình Phước rút ra những vướng mắc, bất cập, từ đó đề xuất các kiến nghị, giải pháp nhằm hoàn thiện quy định của Luật Hình sự về các tình tiết tăng nặng TNHS và nâng cao hiệu quả áp dụng các tình tiết này trong giải quyết VAHS trên địa bàn tỉnh Bình Phước. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, luận văn thực hiện các nhiệm vụ sau: - Làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản về tình tiết tăng nặng TNHS gồm khái niệm, đặc điểm của tình tiết tăng nặng TNHS; phân loại tình tiết tăng nặng TNHS; ý nghĩa và vai trò của tình tiết tăng nặng TNHS. - Phân tích, đánh giá làm sáng tỏ nội dung các quy định về tình tiết tăng nặng TNHS trong BLHS năm 1999; đánh giá và giải thích về tính nguy hiểm cho xã hội tăng lên của các tình tiết này, từ đó chỉ ra những thiếu sót, bất cập của quy định về các tình tiết tăng nặng TNHS, nhất là các quy định chưa rõ ràng, các tình tiết liên quan cần được bổ sung hoặc quy định về việc áp dụng, hướng dẫn áp dụng chưa cụ thể, rõ ràng. - Đánh giá thực trạng áp dụng tình tiết tăng nặng TNHS trong giải quyết vụ VAHS trên địa bàn tỉnh Bình Phước, rút ra những kết quả đã đạt được, những hạn chế, bất cập và nguyên nhân của những hạn chế, bất cập. - Đề xuất các kiến nghị, giải pháp nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự về các tình tiết tăng nặng TNHS và nâng cao hiệu quả áp dụng các tình tiết này trong giải quyết VAHS trên địa bàn tỉnh Bình Phước. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu 4
11. Luận văn nghiên cứu tình tiết tăng nặng TNHS theo nghĩa rộng gồm tình tiết tăng nặng TNHS định tội, tình tiết tăng nặng TNHS định khung và tình tiết tăng nặng TNHS chung. Bởi vì, Khoản 2 Điều 48 BLHS năm 1999 có đề cập đến yếu tố định tội, yếu tố định khung và tình tiết tăng nặng với nguyên tắc loại trừ áp dụng (thứ tự áp dụng) là yếu tố định tội, yếu tố định khung và tình tiết tăng nặng. Như vậy, tình tiết tăng nặng TNHS theo quy định của BLHS năm 1999 bao gồm tình tiết tăng nặng TNHS định tội, tình tiết tăng nặng TNHS định khung và tình tiết tăng nặng TNHS chung. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu thực tiễn áp dụng quy định của pháp luật hình sự về tình tiết tăng nặng TNHS trong giải quyết VAHS trên địa bàn tỉnh Bình Phước trong giai đoạn từ năm 2012 đến nay. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận nghiên cứu Luận văn được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và những chủ trương, đường lối của Đảng, pháp luật của Nhà nước ta về chính sách, pháp luật hình sự. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Quá trình nghiên cứu, luận văn đã sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: phân tích, tổng hợp, so sánh, thống kê để lý giải các vấn đề lý luận, đánh giá các quy định của pháp luật cũng như các vấn đề thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật hình sự về tình tiết tăng nặng TNHS trong giải quyết VAHS trên địa bàn tỉnh Bình Phước để hoàn thành các mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận của luận văn Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần bổ sung, hoàn thiện lý luận về tình tiết tăng nặng TNHS, giúp cho các nhà nghiên cứu có góc nhìn toàn diện, đầy đủ hơn về tình tiết tăng nặng TNHS và thực tiễn áp dụng quy định của BLHS năm 1999 về tình tiết tăng nặng TNHS. 5
12. Luận văn còn là nguồn tài liệu tham khảo phục vụ giảng dạy, nghiên cứu về các vấn đề có liên quan đến tình tiết tăng nặng TNHS và thực tiễn áp dụng quy định của pháp luật hình sự về tình tiết này. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn của luận văn Kết quả nghiên cứu của luận văn giúp các nhà quản lý, xây dựng pháp luật có cách tiếp cận đầy đủ về tình tiết tăng nặng TNHS trong pháp luật hình sự, từ đó, tiếp tục hoàn thiện pháp luật hình sự, đưa ra và thực hiện các giải pháp để nâng cao hiệu quả áp dụng tình tiết tăng nặng TNHS trong giải quyết các VAHS trên địa bàn tỉnh Bình Phước. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn cấu trúc thành 03 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong Luật Hình sự Việt Nam Chương 2: Các quy định của pháp luật hình sự về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự và thực tiễn áp dụng tại tỉnh Bình Phước Chương 3: Các giải pháp bảo đảm áp dụng đúng quy định của pháp luật hình sự về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự 6
13. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CÁC TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. Khái niệm, đặc điểm của các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự 1.1.1. Khái niệm tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự Khoản 1 Điều 8 BLHS năm 1999 quy định: “Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong BLHS do người có năng lực TNHS thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ Tổ quốc, xâm phạm chế độ chính trị, chế độ kinh tế, nền văn hóa, quốc phòng, an ninh, trật tự, an toàn xã hội, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, xâm phạm tính mạng, sức khoẻ, danh dự, nhân phẩm, tự do, tài sản, các quyền và lợi ích hợp pháp khác của trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa”. Theo Luật Hình sự Việt Nam, hành vi bị coi là tội phạm được phân biệt với hành vi không phải là tội phạm qua 4 dấu hiệu, đó là: Tính nguy hiểm cho xã hội, tính có lỗi, tính trái pháp luật hình sự và tính phải chịu hình phạt. Về mặt cấu trúc, tội phạm có đặc điểm chung là đều hợp thành bởi những yếu tố nhất định, tồn tại không tách rời nhau, những yếu tố đó là: Khách thể, chủ thể, mặt khách quan và mặt chủ quan của tội phạm. Như vậy, tất cả các tội phạm đều phải thoả mãn đầy đủ 4 yếu tố cấu thành tội phạm kể trên. Lựa chọn hình phạt phù hợp cho các trường hợp phạm tội cụ thể là quá trình hoạt động phức tạp, đòi hỏi phải xem xét một cách toàn diện trong sự cân nhắc các tình tiết khác cũng có ý nghĩa ảnh hưởng đến tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội. Điều 45 BLHS năm 1999 quy định:“Khi quyết định hình phạt, Tòa án căn cứ vào quy định của BLHS, cân nhắc tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội, các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS” [20, tr. 69]. Như vậy, các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ TNHS có ý nghĩa hết sức quan trọng khi quyết định hình phạt. Qua nghiên cứu cho thấy, các tình tiết tăng nặng TNHS bao gồm những tình tiết làm tăng tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm hoặc tình tiết làm tăng tính nguy hiểm 7
14. của nhân thân người phạm tội, do đó, người phạm tội phải chịu TNHS nặng hơn. Những tình tiết đó mang tính chất khách quan, được các nhà làm luật nhận thức và quy định trong BLHS để đảm bảo tính công bằng, nghiêm minh của pháp luật hình sự. Tình tiết tăng nặng TNHS là tình tiết làm cho TNHS đối với người phạm tội trong từng trường hợp phạm tội cụ thể cao hơn, thể hiện ở ba mức độ khác nhau: Tội danh nặng hơn; khung hình phạt cao hơn; mức hình phạt nặng hơn. Tội danh nặng hơn được hiểu là tội danh dạng đặc biệt của tội danh cơ bản, tức là cấu thành tội phạm của tội danh nặng hơn là một dạng đặc biệt của cấu thành tội phạm cơ bản mà không có tình tiết này thì hành vi đã cấu thành tội phạm cơ bản. Do đó, một tội phạm thoả mãn cấu thành tội phạm nặng hơn thì coi như mặc nhiên nó đủ yếu tố cấu thành tội phạm cơ bản (nhẹ hơn). Hay nói cách khác, cấu thành tội phạm thuộc tội danh nặng hơn chính là tội phạm tăng nặng TNHS định tội. Việc quy định thành các tội như vậy là vì nhà làm luật cho rằng giữa các trường hợp đó có sự khác nhau về tính chất nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. Như vậy, để hành vi cấu thành tội danh riêng nặng hơn, hành vi đó phải bao gồm các yếu tố cấu thành tội phạm chung, tức là nếu không có tình tiết tăng nặng TNHS định tội hành vi cũng đã cấu thành một tội phạm và người phạm tội phải chịu TNHS. Tình tiết tăng nặng chỉ làm cho TNHS nặng hơn theo một tội có chế tài nặng hơn [16, tr. 5]. Mức hình phạt cao hơn ở đây là mức hình phạt cao hơn của một loại hình phạt hoặc loại hình phạt nặng hơn trong một khung hình phạt của một tội phạm cụ thể. Khung hình phạt cao hơn ở đây là khung hình phạt cao hơn trong cùng tội quy định ở một điều luật. Tùy từng trường hợp nhà làm luật quy định khung hình phạt cao hơn trước hoặc sau. Nhưng chỉ những tội quy định cấu thành tội phạm cơ bản có khung hình phạt thấp nhất thì mới có khung hình phạt nặng hơn, mỗi tội có thể có một hoặc nhiều khung hình phạt tăng nặng. Để đảm bảo yêu cầu phân hóa TNHS tương ứng với các mức tăng nặng TNHS dựa trên mức độ làm tăng tính nguy hiểm cho xã hội của từng tình tiết đối với từng tội phạm nhiều hay ít, BLHS quy định ba loại tình tiết tăng nặng TNHS đó là: Tình tiết tăng nặng TNHS định tội, tình tiết tăng nặng TNHS định khung, tình tiết tăng nặng chung. 8
15. Từ những phân tích trên, tình tiết tăng nặng TNHS có thể được hiểu như sau: Tình tiết tăng nặng TNHS là những tình tiết thuộc yếu tố chủ quan hoặc khách quan của tội phạm, hay tình tiết thuộc nhân thân người phạm tội, mà khi có những tình tiết đó, tính nguy hiểm cho xã hội của người phạm tội hoặc tội phạm tăng lên và do đó TNHS phải tăng lên, thể hiện ở việc tội phạm bị xử lý theo tội danh nặng hơn, khung hình phạt nặng hơn, hoặc mức hình phạt cao hơn. 1.1.2. Đặc điểm của các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự - Đặc điểm cơ bản của các tình tiết tăng nặng TNHS là hậu quả pháp lý phải gánh chịu tăng lên ở chỗ thể hiện tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm tăng lên hoặc thể hiện mức độ tăng của việc cần áp dụng biện pháp nghiêm khắc hơn để cải tạo, giáo dục người phạm tội. Việc thể hiện tính nguy hiểm cho xã hội tăng lên thuộc một trong các trường hợp sau: + Tính nguy hiểm cho xã hội tăng lên một cách đáng kể, vượt ra khỏi tội phạm cơ bản và đến một tội phạm cùng loại có mức hình phạt cao hơn. Tội phạm cùng loại này là tội phạm có mối quan hệ mật thiết với tội phạm cơ bản, chỉ khác nhau ở cấu thành định tội là có thêm tình tiết tăng nặng TNHS. + Tính nguy hiểm cho xã hội tăng lên một cách vừa phải và không vượt ra khỏi giới hạn của tội phạm đó, đến một khung hình phạt cao hơn khung hình phạt định tội. Đây chính là các tình tiết tăng nặng TNHS định khung, làm cho mức nguy hiểm cho xã hội của tội phạm đó vượt ra khỏi khung hình phạt ban đầu và đến một khung hình phạt khác nặng hơn của tội phạm đó. + Tính nguy hiểm cho xã hội tăng lên nhưng không vượt quá giới hạn của khung hình phạt đang xem xét. Đây là các tình tiết tăng nặng TNHS chung. Với các tình tiết này, cho dù có một hay nhiều hơn một tình tiết tăng nặng TNHS thì cũng không làm cho tội phạm thay đổi tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội một cách đáng kể, không thể vượt ra khỏi phạm vi khung hình phạt đó. Mức tăng lên của tính nguy hiểm cho xã hội được thể hiện bằng việc người phạm tội sẽ phải gánh chịu hình phạt nặng hơn trong khung hình phạt đó so với trường hợp phạm tội cùng loại nhưng không có tình tiết tăng nặng TNHS. 9
16. - Do tính chất của tình tiết tăng nặng TNHS là làm tăng tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm, từ đó tăng mức hình phạt lên cao hơn so với trường hợp thông thường, vì vậy, các tình tiết tăng nặng TNHS được quy định trong pháp luật hình sự một cách cụ thể, rõ ràng và không thể tùy tiện thêm bớt. - Một tình tiết tăng nặng TNHS chỉ được áp dụng một lần trong một VAHS, chỉ những tình tiết tăng nặng TNHS nào liên quan đến VAHS mới được áp dụng trong VAHS đó và trong cùng một VAHS có đồng phạm, tình tiết tăng nặng TNHS thuộc về riêng một trong các đồng phạm thì chỉ áp dụng tình tiết tăng nặng TNHS đối với họ. - Các tình tiết tăng nặng do các nhà làm luật nhận định phụ thuộc vào tính chất của tội phạm và yêu cầu đấu tranh phòng, chống tội phạm trong từng thời kỳ. Điều này có nghĩa, tình tiết tăng nặng TNHS trong mỗi thời kỳ là khác nhau, nó phụ thuộc vào sự đánh giá của nhà làm luật. - Mỗi tình tiết tăng nặng TNHS có mức độ tăng TNHS khác nhau, mà cụ thể nhất là tình tiết tăng nặng TNHS định khung và tình tiết tăng nặng TNHS chung. - Tình tiết tăng nặng TNHS làm tăng nặng TNHS đối với người phạm tội một cách có giới hạn. Đối với tình tiết tăng nặng TNHS, mặc dù bị chuyển sang tội danh mới nhưng ở tội danh này cũng có khung hình phạt cụ thể, mặc dù nặng hơn trường hợp phạm tội thông thường nhưng cũng không thể vượt ra ngoài khung hình phạt đó. Đối với tình tiết tăng nặng TNHS định khung cũng vậy, mặc dù chuyển khung hình phạt nhưng hình phạt ở khung mới cũng có khung giới hạn, không thể vượt quá khung đó, ngay cả khi có một hoặc nhiều tình tiết tăng nặng TNHS thuộc khung đó mà không có tình tiết tăng nặng TNHS thuộc khung phạm tội khác nặng hơn hoặc tình tiết tăng nặng TNHS định tội. Đối với trường hợp có một hoặc nhiều tình tiết tăng nặng TNHS chung cũng tương tự, khung hình phạt được áp dụng cũng không thể vượt quá giới hạn của khung đó. 1.2. Phân loại các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự 1.2.1. Phân loại căn cứ vào ý nghĩa pháp lý của các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự Căn cứ vào tiêu chí này, tình tiết tăng nặng TNHS được phân chia thành các loại sau: 10
17. - Tình tiết tăng nặng TNHS định tội. Tình tiết tăng nặng TNHS định tội là tình tiết làm thay đổi tính chất nguy hiểm cho xã hội của tội phạm theo hướng tăng lên, tức là làm tăng tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. Do đó, tội phạm phải được xử lý với tội nặng hơn. Cần lưu ý rằng, đây là tình tiết tăng nặng TNHS định tội chứ không phải là tình tiết định tội, tuy nó đều đóng vai trò là một yếu tố trong cấu thành tội phạm, nhưng đây là yếu tố thuộc cấu thành tội phạm tăng nặng TNHS định tội. Nếu là tình tiết định tội thì khi không có tình tiết đó, hành vi không cấu thành tội phạm. Còn đối với các tình tiết tăng nặng TNHS định tội thì khi không có tình tiết đó (giả định luật không quy định đó là tình tiết tăng nặng) thì hành vi cũng đã cấu thành một tội phạm khác nhẹ hơn. Tình tiết đó chỉ đóng vai trò tăng thêm tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm mà sự tăng thêm đó làm cho tội phạm thay đổi về tính chất, mức độ nguy hiểm. Trong Luật Hình sự Việt Nam, có những tình tiết tăng nặng TNHS đóng vai trò định tội trong các cấu thành tội phạm cơ bản như: Tình tiết người bị hại là trẻ em trong tội hiếp dâm trẻ em (Điều 112 BLHS), tội cưỡng dâm trẻ em (Điều 114 BLHS). Đây là tình tiết tăng nặng thuộc đối tượng tác động của tội phạm. Nếu Luật không quy định phạm tội đối với trẻ em là tình tiết tăng nặng thì người có hành vi hiếp dâm, cưỡng dâm người khác cũng đã phạm vào tội hiếp dâm, tội cưỡng dâm. Khi nghiên cứu tình tiết tăng nặng này cần phân biệt với tình tiết người bị hại là trẻ em trong một số tội như tội giao cấu với trẻ em (Điều 115 BLHS), tội dâm ô đối với trẻ em (Điều 116 BLHS) là những tình tiết định tội và tình tiết trẻ em chưa đủ 13 tuổi là tình tiết tăng nặng TNHS định khung trong tội hiếp dâm trẻ em. Nói phạm tội đối với trẻ em là tình tiết định tội trong các tội giao cấu với trẻ em, dâm ô đối với trẻ em, bởi vì nếu không có tình tiết đó thì hành vi không cấu thành tội phạm. Tình tiết vi phạm quy tắc hành chính hoặc quy tắc nghề nghiệp trong tội vô ý làm chết người do vi phạm quy tắc hành chính hoặc quy tắc nghề nghiệp (Điều 99 BLHS) và tội vô ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khoẻ người khác do vi phạm quy tắc nghề nghiệp hoặc quy tắc hành chính (Điều 109 BLHS). Cơ sở để quy định các tội danh này nặng hơn tội vô ý làm chết người (Điều 98 BLHS) và tội vô ý 11
18. gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khoẻ người khác (Điều 108 BLHS), là quy tắc nghề nghiệp, quy tắc hành chính đã được “Luật hóa”, rõ ràng hơn, mọi người có nghĩa vụ phải tuân thủ, làm theo những quy trình nhất định. Do đó, tính chất nó khác với quy tắc xã hội. Vì vậy, trường hợp vô ý làm chết người do vi phạm quy tắc nghề nghiệp, quy tắc hành chính thì mức độ lỗi cao hơn. Tuy nhiên, do cả hai trường hợp đều có lỗi vô ý nên nếu không quy định thành tội riêng ở Điều 99 BLHS thì cả hai trường hợp đều xử lý về tội vô ý làm chết người. Ngoài ra, trong BLHS còn có một số tình tiết tương tự như tình tiết tăng nặng TNHS định tội, như tình tiết nhằm chống chính quyền nhân dân ở tội khủng bố nhằm chống chính quyền nhân dân (Điều 84 BLHS), tình tiết tài sản là công trình, phương tiện quan trọng về an ninh quốc gia trong tội phá huỷ các công trình, phương tiện quan trọng về an ninh quốc gia (Điều 231 BLHS). Đây là những tình tiết thuộc những tội có dấu hiệu giống và nặng hơn các tội giết người, cố ý gây thương tích và tội huỷ hoại tài sản. Tuy nhiên, theo tác giả do những tội trên không xâm phạm cùng nhóm khách thể nên không thể coi những tình tiết đó là tình tiết tăng nặng TNHS định tội. - Tình tiết tăng nặng TNHS định khung. Tình tiết tăng nặng TNHS định khung hình phạt là tình tiết làm tăng mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm một cách đáng kể. Do đó, TNHS, hình phạt đối với trường hợp tội phạm có tình tiết đó cũng cao hơn, thể hiện ở chế tài được quy định ở khung cao hơn đối với chế tài của khung hình phạt cơ bản. Tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm là liên tục không tách rời. Tuy nhiên, để đảm bảo thuận lợi cho cá thể hóa TNHS, tránh tùy tiện, thì hình phạt được chia thành từng khung nhất định. Khoảng cách giữa mức độ cao nhất và mức độ thấp nhất của hình phạt tội đó càng lớn thì càng có nhiều khung hình phạt (nhiều cấu thành tội phạm tăng nặng). Tương ứng, tình tiết tăng nặng nào biểu hiện cho tính nguy hiểm cho xã hội lớn hơn đáng kể so với tình tiết khác thì sẽ ở khung hình phạt cao hơn. Nhìn chung, chỉ có tình tiết tăng nặng thuộc hậu quả vật chất của tội phạm và các tình tiết khác thuộc mặt khách quan của tội phạm có tính định lượng là phản ánh phạm vi rộng nhất mức độ ảnh hưởng của nó đến tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. Do đó, tình tiết này có mặt ở hầu hết khung hình phạt tăng nặng. Các tình tiết 12
19. tăng nặng TNHS định khung khác chỉ có mặt ở một khung nhất định. Có những tình tiết tăng nặng TNHS định khung được dùng phổ biến ở nhiều nhóm tội, nhiều tội như: “phạm tội có tổ chức”, “phạm tội có tính chất chuyên nghiệp”, “tái phạm nguy hiểm”, “phạm tội gây hậu quả nghiêm trọng, rất nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng” Có những tình tiết chỉ áp dụng cho một nhóm tội như: nhiều người phạm tội đối với một người, làm nạn nhân có thai trong các tội phạm tình dục. Có tình tiết thì chỉ áp dụng cho một tội riêng biệt như “hành hung để tẩu thoát” ở tội trộm cắp tài sản. - Các tình tiết tăng nặng TNHS chung. Tình tiết tăng nặng TNHS chung là những tình tiết thuộc yếu tố chủ quan, khách quan, nhân thân người phạm tội làm cho tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm tăng lên ở mức độ nhất định, so với trường hợp không có tình tiết đó, có tác dụng tăng nặng TNHS đối với người phạm tội trong một khung hình phạt cụ thể của một tội phạm cụ thể. Ý nghĩa pháp lý của những tình tiết này là nhằm đảm bảo cá thể hóa hình phạt được chính xác, triệt để. Mức độ ảnh hưởng của các tình tiết tăng nặng chung đến tính nguy hiểm cho xã hội và do đó đến mức độ tăng nặng TNHS thấp hơn tình tiết tăng nặng TNHS định tội và tình tiết tăng nặng TNHS định khung. Cách phân loại trên giúp định hướng trong việc nghiên cứu các tình tiết tăng nặng TNHS, xây dựng các tội phạm, các cấu thành tăng nặng phù hợp. Bên cạnh đó, trên cơ sở giá trị pháp lý của từng loại tình tiết giúp người áp dụng định tội, định khung, cá thể hóa hình phạt được xác định. 1.2.2. Phân loại căn cứ vào tính chất của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự Các tình tiết tăng nặng TNHS đều thể hiện việc làm tăng tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm, song do các tình tiết đó đều là biểu hiện sự nguy hiểm hơn của các yếu tố cấu thành tội phạm, của nhân thân người phạm tội, nên giữa các tình tiết có sự khác nhau về tính chất. Căn cứ theo tiêu chí này, các tình tiết tăng nặng TNHS được chia thành các loại sau: - Tình tiết tăng nặng TNHS thuộc yếu tố chủ quan của tội phạm. Là những tình tiết phản ánh thái độ tâm lý, diễn biến tâm lý của người phạm tội trước, trong khi phạm tội có vai trò làm tăng tính nguy hiểm cho xã hội của tội 13
20. phạm. Tất nhiên, thái độ, diễn biến tâm lý phải liên quan trực tiếp đến việc thực hiện tội phạm. Các tình tiết này gồm có: Phạm tội vì động cơ đê hèn; cố tình thực hiện tội phạm đến cùng. - Các tình tiết tăng nặng TNHS thuộc nhân thân người phạm tội. Những tình tiết thuộc về nhân thân người phạm tội là những tình tiết phản ánh các đặc điểm thuộc về con người phạm tội thể hiện tính nguy hiểm ít hay nhiều của người phạm tội. Xét đến đặc điểm thân nhân không có gì trái với nguyên tắc mọi người đều bình đẳng trước pháp luật mà rất cần thiết vì Tòa án xét xử một vụ án cụ thể cũng là xét xử một con người cụ thể. Hình phạt chỉ có thể hợp lý, công bằng, cũng như chỉ có thể phát huy đầy đủ tác dụng, khi nó tương xứng với tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi và với tính chất, mức độ nguy hiểm của bản thân người phạm tội. Rõ ràng có những đặc điểm thân nhân liên quan hữu cơ với việc thực hiện tội phạm, nói lên mức độ nguy hiểm khác nhau của hành vi cũng như của người phạm tội, làm sáng tỏ mặt khách quan và chủ quan của tội phạm, nguyên nhân và điều kiện phạm tội, khả năng tiếp thu giáo dục, cải tạo của họ Các tình tiết tăng nặng TNHS thuộc về nhân thân người phạm tội gồm: Phạm tội có tính chất chuyên nghiệp; phạm tội nhiều lần, tái phạm, tái phạm nguy hiểm; có hành động xảo quyệt, hung hãn nhằm trốn tránh, che giấu tội phạm. - Tình tiết tăng nặng TNHS thuộc yếu tố khách quan của tội phạm. Là những tình tiết phản ánh dấu hiệu bên ngoài của tội phạm, có ý nghĩa làm tăng mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm so với những trường hợp phạm tội tương đương không có những tình tiết này. Những tình tiết này phản ánh tính chất hành vi, công cụ, phương tiện, thủ đoạn, đối tượng phạm tội, hậu quả tội phạm, đó là: Phạm tội có tổ chức; lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội; phạm tội có tính chất côn đồ; phạm tội đối với trẻ em, phụ nữ có thai, người già, người ở trong tình trạng không thể tự vệ được hoặc đối với người lệ thuộc mình về mặt vật chất tinh thần, công tác hoặc các mặt khác; xâm phạm tài sản của Nhà nước; phạm tội gây hậu quả nghiêm trọng, rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng; lợi dụng hoàn cảnh chiến tranh, tình trạng khẩn cấp, thiên tai, dịch bệnh hoặc những khó khăn đặc biệt khác của xã hội để phạm tội; dùng thủ đoạn xảo quyệt, tàn ác phạm tội, hoặc thủ đoạn, phương tiện có khả năng 14