Luận văn Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Đà Nẵng

Nội dung text: Luận văn Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Đà Nẵng

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VÕ QUỐC KHÁNH CÁC TÌNH TIẾT GIẢM NHẸ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, năm 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VÕ QUỐC KHÁNH CÁC TÌNH TIẾT GIẢM NHẸ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG Chuyên ngành: Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn: PGS. TS. TRẦN ĐÌNH NHÃ HÀ NỘI, năm 2017
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tài liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực, chưa từng công bố trong bất kỳ công trình nào. Tác giả luận văn Võ Quốc Khánh
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ TÌNH TIẾT GIẢM NHẸ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 6 1.1. Cơ sở lý luận về người chưa thành niên phạm tội 6 1.2. Khái niệm, đặc điểm của tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự theo pháp luật hình sự Việt Nam 8 1.3. Vai trò và ý nghĩa của tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội trong việc thực hiện chính sách hình sự 10 1.4. Phân loại các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự 14 Chương 2. QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ 1999 VỀ CÁC TÌNH TIẾT GIẢM NHẸ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI 16 2.1. Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự quy định tại khoản 1, Điều 46 Bộ Luật Hình Sự 16 2.2. Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự theo khoản 2 Điều 46 Bộ luật hình sự 39 2.3. Áp dụng Điều 47 Bộ Luật Hình Sự về giảm nhẹ trách nhiệm hình sự 43 Chương 3. THỰC TIỄN ÁP DỤNG VÀ CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG ÁP DỤNG CÁC TÌNH TIẾT GIẢM NHẸ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN TẠI THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG 46 3.1. Thực tiễn áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội tại Thành phố Đà Nẵng 46 3.2. Những vi phạm, sai lầm trong việc áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội và nguyên nhân 61
5. 3.3. Các giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội theo quy định của Bộ huật hình sự 64 KẾT LUẬN 71 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
6. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS : Bộ luật hình sự BTP : Bộ Tư pháp NCTNPT : Người chưa thành niên phạm tội QĐHP : Quyết định hình phạt TANDTC : Tòa án nhân dân tối cao TNHS : Trách nhiệm hình sự VKSNDTC : Viện Kiểm sát nhân dân tối cao
7. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Số hiệu Tên bảng Trang bảng Bảng tổng hợp phiếu khảo sát và phân tích các tình tiết 1.1 giảm nhẹ trách nhiệm hình sự theo khoản 1 Điều 46 57 BLHS của 100 bản án trên địa bàn thành phố Đà Nẵng
8. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Việc xét xử đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, không làm oan người vô tội và cũng không bỏ lọt hành vi của người phạm tội trong đó bao gồm người phạm tội là người chưa thành niên là mục tiêu, yêu cầu quan trọng hàng đầu trong việc giải quyết các vụ án hình sự của Tòa án. Trong quá trình giải quyết vụ án hình sự nếu định tội danh là tiền đề, là cơ sở cho việc quyết định hình phạt, thì quyết định hình phạt là kết quả cuối cùng của hoạt động xét xử. Quyết định hình phạt một cách chính xác có ý nghĩa rất quan trọng đối với hoạt động xét xử của Tòa án. Việc quyết định một hình phạt đúng không những đảm bảo sự công bằng, hợp lý, minh bạch trong thực thi pháp luật, mà còn có tác dụng nâng cao hiệu quả đấu tranh phòng, chống tội phạm. Vì vậy, để đảm bảo cho việc định tội chính xác, quyết định một hình phạt đúng pháp luật, bên cạnh việc căn cứ vào quy định của Bộ luật hình sự, tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội; thì các tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng trách nhiệm hình sự là một trong những căn cứ để quyết định hình phạt, là cơ sở đảm bảo cho việc thực hiện nguyên tắc cá thể hóa hình phạt trong áp dụng pháp luật. Thực tiễn xét xử cho thấy sai lầm trong việc quyết định hình phạt chủ yếu là quyết định hình phạt quá nặng hoặc quá nhẹ, hoặc cho người phạm tội hưởng án treo không đúng. Nguyên nhân của sai lầm này là chủ yếu do việc đánh giá không đúng tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội, đặc biệt là việc xác định các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự không chính xác. Chính vì vậy khi áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự Điều 46 BLHS để quyết định hình phạt kể cả đối với người chưa thành niên phạm tội là hết sức quan trọng nhưng thực tế hiện nay ngoài quy định tại Bộ Luật hình sự và các văn bản hướng dẫn thì việc áp dụng các tình tiết giảm nhẹ vẫn còn là vấn đề đang còn nhiều vướng mắc, thiếu sót cần được tháo gỡ, đặc biệt là sự áp dụng thiếu nhất quán của các Tòa án địa phương, trong đó có các Tòa án tại thành phố Đà Nẵng. 1
9. Mặc dù quy định về tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự trong pháp luật hình sự có ý nghĩa vô cùng quan trọng về mặt xã hội cũng như pháp lý hình sự nhưng việc nghiên cứu vấn đề này chưa được quan tâm đúng mức, đặc biệt là việc áp dụng các tình tiết giảm nhẹ đối với người chưa thành niên phạm tội. Cho đến nay, nước ta vẫn còn ít và thiếu những công trình chuyên khảo nghiên cứu một cách toàn diện và hệ thống những vấn đề lý luận và thực tiễn áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Các nội dung và áp dụng các tình tiết giảm nhẹ đối với người chưa thành niên phạm tội nói chung trong giáo trình luật hình sự của các trường đào tạo cử nhân luật, phần viết về các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự còn ít, hầu hết các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự mới chỉ được nêu một cách khái quát. Các bài viết được đăng trên các tạp chí, báo, sách chỉ dừng lại phân tích một số vấn đề ở góc độ thực tiễn áp dụng mà chưa mang tính hệ thống. Bên cạnh đó để hiểu rõ và áp dụng chính xác các tình tiết giảm nhẹ trong hoạt động xét xử của Tòa án cấp sơ thẩm và phúc thẩm là một yêu cầu rất quan trọng và cần thiết. Vì vậy, học viên chọn đề tài: “Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiển thành phố Đà Nẵng” làm đề tài cho luận văn cao học, nhằm làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận cũng như thực tiễn áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự nói chung và áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội nói riêng. Từ đó, đề xuất một số kiến nghị, giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định về các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự khi quyết định hình phạt của Tòa án. 2. Tình hình nghiên cứu Qua tìm hiểu ở một số cơ sở nghiên cứu và đào tạo luật ở nước ta như Trường Đại học luật Hà Nội, Khoa luật Đại học Quốc gia Hà Nội, Đại học luật Thành phố Hồ Chí Minh cho thấy có rất nhiều đề tài nghiên cứu đã đề cập đến một số vấn đề lý luận, cũng như thực tiễn áp dụng các quy định về tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự trong Luật hình sự. Chẳng hạn như: Luận án tiến sỹ của Trần Thị Quang Vinh (năm 2000); Sách có tên: “Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự 2
10. trong luật hình sự Việt Nam” do TS Uông Chu Lưu chủ biên (năm 2003); Bình luật khoa học Bộ luật hình sự năm 1999, Bộ Tư Pháp – Viện khoa học pháp lý, nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, Sách của Đinh Văn Quế (2004), bình luận khoa học BLHS (Phần chung)- Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh; Chế định các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự trong pháp luật hình sự Việt Nam trước Cách mạng tháng 8 của Trường đại học luật Hà Nội; Giáo trình luật hình sự Việt Nam đã phân tích khá sâu sắc, đầy đủ nội dung của các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự theo quy định của BLHS năm 1999. Kế đến là có rất nhiều bài báo, bài trao đổi, bài nghiên cứu đăng tải trên các tạp chí chuyên ngành như Tạp chí Tòa án nhân dân, Tạp chí dân chủ và pháp luật, Tạp chí nhà nước và pháp luật cũng đã trao đổi, tranh luận cũng như đặt ra các vấn đề thực tiễn áp dụng các tình tiết này. Tuy nhiên, như đã nêu, cho đến nay vẫn chưa có công trình nghiên cứu nào đề cập một cách toàn diện, có hệ thống về tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội cả về mặt lý luận cũng như thực tiễn. Lại càng chưa có nghiên cứu nào đi sâu nghiên cứu việc áp dụng các tình tiết này đối với người chưa thành niên phạm tội trên địa bàn thành phố Đà Nẵng. Vì vậy học viên đã mạnh dạn chọn đề tài này để nghiên cứu và mong muốn qua đó đề xuất một số kiến nghị, giải pháp nhằm hoàn thiện chế định pháp luật hình sự quan trọng này cũng như nâng cao hiệu quả áp dụng chúng trong thực tiễn xét xử của ngành Tòa án nói chung và các Tòa án ở địa bàn thành phố Đà Nẵng nói riêng. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu chủ yếu là làm rõ một số vấn đề lý luận về các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam và thực tiễn áp dụng tại thành phố Đà Nẵng. Từ đó đưa ra một số kiến nghị, giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự ở địa bàn nghiên cứu. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích như trên, nhiệm vụ của tác giả luận văn tập trung giải quyết những vấn đề sau: 3
11. Một là, làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội. Hai là, Phân tích nội dung các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam, đánh giá tình hình thực tiễn áp dụng tại thành phố Đà Nẵng để phát hiện những vướng mắc trong việc áp dụng các quy định này trong thực tiễn giải quyết vụ án hình sự. Ba là, đề xuất một số kiến nghị, giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng quy định về các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1 Về đối tượng nghiên cứu Nghiên cứu lý luận về các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự nói chung và đối với đối với người chưa thành niên phạm tội nói riêng, thực tiễn áp dụng các tình tiết này tại Tòa án thành phố Đà Nẵng. 4.2 Về phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung làm sáng tỏ một số vấn đề về cơ sở lý luận, nội dung các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội, thực tiễn áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự thông qua các bản án của Tòa án trên địa bàn thành Phố Đà Nẵng 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Cơ sở lý luận là sự hiểu biết các kiến thức chung về Nhà nước và pháp luật, đường lối của Đảng cộng sản Việt Nam về hoàn thiện pháp luật. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Bên cạnh vận dụng phương pháp luận của chủ nghĩa Mác – Lê Nin, tác giả đã chú trọng sử dụng phương pháp nghiên cứu cụ thể như phân tích, tổng hợp, so sánh, đối chiếu để chứng minh làm rõ nội dung nghiên cứu cũng như thực tiễn áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự và để từ đó có đề xuất những giải pháp hoàn thiện. 4
12. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận văn phân tích và làm sáng tỏ về mặt lý luận và các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, đặc điểm, vai trò và ý nghĩa của những tình tiết này trong việc giải quyết vụ án hình sự đối với đối tượng là người chưa thành niên phạm tội. Luận văn đã phân tích và làm rõ những quy định của BLHS về tình tiết giảm nhẹ đối với người chưa thành niên phạm tội, thực trạng áp dụng và nguyên nhân của nó tại Thành phố Đà Nẵng 6.2. Ý nghĩa Thực tiễn Từ kết quả nghiên cứu lý luận và thực tiễn, luận văn đã đề xuất một số giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội. Các kết quả nghiên cứu của luận văn có giá trị tham khảo cho việc học tập, giảng dạy, và đặc biệt đối với các nhà lập pháp hình sự khi nghiên cứu, sửa đổi, bổ sung Bộ luật hình sự hiện hành. Luận văn cũng có giá trị tham khảo bổ ích đối với những cán bộ làm công tác thực tiễn trong việc giải quyết vụ án hình sự, đặc biệt là đối với những người áp dụng pháp luật. 7. Cơ cấu của đề luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo. Luận văn gồm có ba chương. Chương 1. Những vấn đề lý luận chung về tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên theo pháp luật hình sự Việt Nam. Chương 2. Quy định của bộ luật hình sự năm 1999 về tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội. Chương 3. Thực tiễn áp dụng và các giải pháp nâng cao chất lượng áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên tại Thành phố Đà Nẵng. 5
13. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ TÌNH TIẾT GIẢM NHẸ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. Cơ sở lý luận về người chưa thành niên phạm tội 1.1.1. Khái niệm người chưa thành niên Điều 1 Công ước Quốc tế về trẻ em chưa thành niên được Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua ngày 20/11/1989 có ghi: Trong phạm vi Công ước này, trẻ em có nghĩa là người dưới 18 tuổi, trừ trường hợp pháp luật áp dụng đối với trẻ em có quy định tuổi chưa thành niên sớm hơn [6] Ở Việt Nam, độ tuổi chưa thành niên được xác định thống nhất trong Hiến Pháp năm 1992 nay là Hiến Pháp năm 2013 và một số các văn bản pháp luật cơ bản khác của nhà nước như Bộ luật Hình sự năm 1999, Bộ luật dân sự năm 2005, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003, Bộ luật lao động v.v Tất cả các văn bản pháp luật đó đều quy định người chưa thành niên là người dưới 18 tuổi và quy định riêng những chế định pháp luật đối với người chưa thành niên trong từng lĩnh vực cụ thể. Như vậy, có thể đưa ra khái niệm: Người chưa thành niên là người dưới 18 tuổi, chưa phát triển hoàn thiện về thể chất và tinh thần, chưa có được đầy đủ các quyền chủ thể và nghĩa vụ pháp lý như người đã thành niên. Người chưa thành niên là chủ thể chưa đầy đủ theo quy định của pháp luật Việt Nam hiện nay, do chưa đủ độ tuổi và chưa hoàn thiện đầy đủ về thể chất cũng như khả năng nhận thức. 1.1.2. Khái niệm tội phạm do người chưa thành niên gây ra Tội phạm là những hành vi nguy hiểm cho xã hội, bị luật hình sự cấm, do người đủ năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện xâm hại các quan hệ xã hội được luật hình sự bảo vệ. Người chưa thành niên từ 14–16 tuổi vẫn phải chịu trách nhiệm hình sự. Như vậy, tội phạm do người chưa thành niên gây ra chỉ xuất hiện khi có đầy 6
14. đủ 3 điều kiện sau đây: Một là, có hành vi phạm tội do người chưa thành niên thực hiện. Hai là, người thực hiện hành vi phạm tội đã đủ tuổi chịu trách nhiệm hình sự tương ứng với loại tội phạm và lỗi gây ra tội phạm. Ba là, người đó thực tế phải chịu trách nhiệm hình sự sau khi các cơ quan nhà nước có thẩm quyền cân nhắc cần thiết phải xử lý bằng hình sự mà không thể áp dụng các biện pháp tư pháp hoặc các biện pháp khác để quản lý, giáo dục và phòng ngừa tội phạm. Từ đó, có thể đưa ra khái niệm về tội phạm do người chưa thành niên gây ra như sau: Tội phạm do người chưa thành niên gây ra là những hành vi nguy hiểm cho xã hội được thực hiện bởi người dưới 18 tuổi và người đó phải chịu trách nhiệm hình sự tương ứng với hành vi và lỗi của mình theo quyết định của cơ quan tiến hành tố tụng. 1.1.3. Chính sách hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội Với quan điểm nhất quán trong việc bảo vệ trẻ em, Nhà nước Việt Nam tham gia Công ước quốc tế về quyền trẻ em năm 1989 và đã thúc đẩy việc hoàn thiện hệ thống pháp luật bảo vệ quyền trẻ em, trong đó đã dành sự quan tâm đặc biệt cho đối tượng trẻ em vi phạm pháp luật, nhất là những trường hợp người chưa thành niên phạm tội. Xuất phát từ cơ sở lý luận của chính sách hình sự được ghi nhận trong Công ước về quyền trẻ em năm 1989 và Hiến pháp Việt Nam năm 1992, Bộ luật Hình sự hiện hành xây dựng một chương riêng quy định đường lối xử lý đối với người chưa thành niên phạm tội. Quy định này dựa trên cơ sở phân tích về tâm, sinh lý đối với người chưa thành niên, do đó pháp luật hình sự Việt Nam đã đặt ra những nguyên tắc riêng khi xử lý hành vi phạm tội của người chưa thành niên. Các quy định về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên có những điểm khác biệt so với thủ tục tố tụng hình sự áp dụng đối với người thành niên phạm tội, phù hợp với Chính sách hình sự của Nhà nước Việt Nam đối với việc truy cứu trách nhiệm hình sự người chưa thành niên là nhằm giúp đỡ, cải tạo, giáo dục để người chưa thành niên nhận ra 7
15. sai lầm từ đó sửa chữa những sai lầm của mình, tạo điều kiện để các em có khả năng sớm tái hoà nhập cuộc sống. 1.2. Khái niệm, đặc điểm của tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự theo pháp luật hình sự Việt Nam 1.2.1 Khái niệm tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự theo pháp luật hình sự Việt Nam Bộ luật hình sự không đưa ra khái niệm về các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự và khoa học pháp lý nước ta cũng chưa có khái niệm chính thống về các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Nếu hiểu các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự quy định tại Điều 46 Bộ luật hình sự chỉ là để giảm nhẹ trách nhiệm hình sự thì cách hiểu đó chưa phản ánh hết tính chất, ý nghĩa của nhóm tình tiết này. Trách nhiệm hình sự, theo cách hiểu phổ biến nhất của luật hình sự là hậu quả pháp lý của việc phạm tội. Người phạm tội phải chịu tác động của biện pháp cưỡng chế đặc biệt của Nhà nước do Bộ luật hình sự quy định. Có thể họ phải chịu hình phạt hoặc miễn trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt, cho hưởng án treo tùy theo tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm được phản ánh thông qua các tình tiết của vụ án. Do Tòa án có thể buộc họ phải chấp hành một hình phạt nghiêm khắc hay được hưởng mức hình phạt khoan hồng. Việc xử lý khoan hồng đối với người phạm tội bằng các biện pháp khác nhau đều được xem là giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự không những được quy định tại Điều 46 Bộ luật hình sự mà còn gồm các tình tiết định tội giảm nhẹ, định khung giảm nhẹ và các tình tiết quy định các điều luật khác thuộc phần chung của Bộ luật hình sự như các Điều 17, 18, 19, 23, 25, 54, 57, 58, 59, 60, 61, 66, 70, 76 Bộ luật hình sự. Giá trị giảm nhẹ của các tình tiết này không chỉ là giảm nhẹ hình phạt trong giới hạn một khung hình phạt mà còn nhiều giá trị giảm nhẹ khác như miễn trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt, án treo, giảm thời gian chấp hành hình phạt. Theo nghĩa rộng này thì có thể đưa ra khái niệm như sau: Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự là những tình tiết của vụ án hình 8
16. sự, liên quan đến việc giải quyết trách nhiệm hình sự, có ý nghĩa làm giảm mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, phản ánh khả năng cải tạo tốt hoặc do hoàn cảnh đặc biệt mà người phạm tội đáng được khoan hồng và giá trị giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của chúng chưa được ghi nhận trong chế tài. Theo tôi, các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự quy định tại Điều 46 BLHS chỉ là một dạng các tình tiết giảm nhẹ hình sự. Từ quy định của điều luật này có thể nêu lên khái niệm: Các tình tiết giảm nhẹ là những tình tiết làm giảm đi mức độ nguy hiểm của tội phạm, của người phạm tội và có ý nghĩa làm giảm nhẹ hình phạt cho người phạm tội trong giới hạn một khung hình phạt. Qua việc nghiên cứu các quan điểm trên cơ sở của sự tổng hợp, so sánh và phân tích có kế thừa và có hệ thống, chúng tôi cho rằng để thấy được bản chất của các tình tiết giảm nhẹ thì khái niệm các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự nên hiểu theo nghĩa rộng hơn là: Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự là những tình tiết của vụ án hình sự, liên quan đến việc giải quyết trách nhiệm hình sự, có ý nghĩa làm giảm mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, phản ánh khả năng cải tạo tốt của người phạm tội đáng được khoan hồng. Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự được quy định trong Bộ luật hình sự, trong các văn bản hướng dẫn áp dụng pháp luật hoặc do Tòa án cân nhắc, xem xét quyết định trong quá trình xét xử các vụ án cụ thể. 1.2.2. Đặc điểm tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự theo pháp luật hình sự Việt Nam Nghiên cứu các Qua tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự được quy định tại Điều 46 Bộ luật hình sự, các văn bản hướng dẫn thi hành và từ khái niệm trên ta có thể rút ra được một số đặc trưng cơ bản của các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự như sau: Một là: Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự là các tình tiết được pháp luật hình sự quy định: Hai là: Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự có giá trị làm giảm bớt trách nhiệm hình sự của người được áp dụng các tình tiết này. Ba là: Giá trị giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của các tình tiết giảm nhẹ trách 9
17. nhiệm hình sự không giống nhau. 1.3. Vai trò và ý nghĩa của tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội trong việc thực hiện chính sách hình sự 1.3.1 Vai trò của tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội Theo quy định tại Điều 45 BLHS thì khi quyết định hình phạt, Tòa án không chỉ căn cứ vào tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội, mà còn phải căn cứ vào các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Như vậy, các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự có vai trò là một trong những căn cứ để quyết định hình phạt. Pháp luật không quy định cụ thể các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự có ảnh hưởng đến mức nào đối với việc quyết định hình phạt. Do đó Tòa án có vai trò quan trọng trong việc đánh giá, cân nhắc các tình tiết giảm nhẹ ảnh hưởng đến mức nào cho việc quyết định hình phạt thuộc thẩm quyền của tòa án, thể hiện tính hợp lý, tính mềm dẻo và tính xác định tương đối của pháp luật nhưng phải trong phạm vi của pháp luật. Việc lựa chọn loại hình phạt nhẹ hơn, khung hình phạt nhẹ hơn, mức hình phạt ít nghiêm khắc hơn phụ thuộc rất nhiều vào việc người phạm tội có hay không có tình tiết giảm nhẹ, có một hay nhiều tình tiết giảm nhẹ. - Về nội dung phản ánh: Các tình tiết của vụ án phải thể hiện rằng hành vi phạm tội có tính nguy hiểm ở mức thấp nhất trong cấu thành tội phạm đang được áp dụng. Tình tiết giảm nhẹ xuất hiện càng làm cho tính nguy hiểm của tội phạm giảm đi so với các trường hợp phạm tội thông thường. - Về số lượng tình tiết giảm nhẹ: Phải có ít nhất một tình tiết giảm nhẹ được quy định tại khoản 1 Điều 46 và những tình tiết này chưa được sử dụng để định tội hay định khung hình phạt. Ngoài ra, Tòa án có thể xác định thêm các tình tiết giảm nhẹ khác. Đặc biệt đối với người chưa thành niên phạm tội do có nhiều những đặc điểm khác biệt về tâm sinh lý so với những đối tượng phạm tội đã thành niên và khả năng hiểu biết xã hội và pháp luật cũng như khả năng làm chủ hành vi của mình có nhiều 10
18. hạn chế hơn so với những người ở độ tuổi thành niên. Vì vậy việc áp dụng các tình tiết giảm nhẹ, định khung hình phạt với đối tượng này cần có sự cân nhắc, chú trọng khoan hồng giáo dục hơn là răn đe, trừng phạt. 1.3.2. Ý nghĩa của tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội trong việc thực hiện chính sách hình sự Về mặt chính trị: Việc quy định và áp dụng các tình tiết này thể hiện chính sách hình sự của Đảng và Nhà nước ta trong xử lý hình sự là nghiêm trị kết hợp với khoan hồng. Trong việc thực hiện chính sách hình sự thì các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự có ý nghĩa rất quan trọng, nó được thể hiện là một trong những nguyên tắc xử lý cơ bản của Bộ luật hình sự. Một trong những nội dung quan trọng của chính sách hình sự đã được ghi nhận tại Điều 3 Bộ luật hình sự đó là: Chính sách xử lý tội phạm trên cơ sở nghiêm trị kết hợp với khoan hồng. Theo quy định của BLHS thì nghiêm trị người chủ mưu, cầm đầu, chỉ huy, ngoan cố, chống đối, lưu manh, côn đồ, tái phạm nguy hiểm, lợi dụng thủ đoạn xảo quyệt, có tổ chức, có tính chất chuyên nghiệp, cố ý gây hậu quả nghiêm trọng, khoan hồng với người tự thú, thành khẩn khai báo, tố giác người đồng phạm, lập công chuộc tội, ăn năn hối cải, tự nguyện sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại gây ra. Ngoài ra, đối với người chưa thành niên phạm tội thì BLHS còn quy định một loạt nội dung khoan hồng đặc biệt ở chương X, từ Điều 68 đến Điều 77. Quy định các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự là cơ sở pháp lý cần thiết cho việc vận dụng biện pháp khoan hồng của nhà nước trong xử lý tội phạm. Không phải mọi hành vi phạm tội đều phải áp dụng đến hình phạt, một biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước và không phải mọi trường hợp bị kết án đều phải chấp hành hết thời hạn hình phạt tòa tuyên Việc áp dụng hình phạt hay một biện pháp xử lý khoan hồng hay không đều được quyết định trên cơ sở quy định của pháp luật hình sự. Nó thể hiện chính sách phân hóa trong xử lý tội phạm và giáo dục người phạm tội, hạn chế vận dụng tùy tiện, đảm bảo pháp chế xã hội chủ nghĩa. Với ý nghĩa là một căn cứ để quyết định hình phạt, các tình tiết giảm nhẹ trách 11
19. nhiệm hình sự được sử dụng để cá thể hóa trách nhiệm hình sự. Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự giúp Tòa án cá thể hóa đến mức cao nhất trách nhiệm hình sự đối với từng trường hợp phạm tội cụ thể. Bởi lẽ các nhà làm luật chỉ dựa vào tính chất và mức độ nguy hiểm của tội phạm mà dự liệu một cách khái quát mức hình phạt theo khung cho mỗi loại tội phạm. Vì vậy, để có một mức hình phạt tương xứng với tội phạm đã thực hiện. Tòa án phải căn cứ vào nhiều loại tình tiết khác nhau, trong đó có tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự theo Điều 46 BLHS và các điều khác của BLHS Về giá trị giáo dục, cải tạo người phạm tội. Việc áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự khi quyết định hình phạt có vai trò tác động tích cực trong việc giáo dục người phạm tội, tạo điều kiện cho người phạm tội được cải tạo trở thành người có ích cho xã hội, khuyến khích người phạm tội lập công chuộc tội, từ đó hạn chế tác hại của tội phạm, tăng cường hiệu quả đấu tranh chống và phòng ngừa tội phạm, tạo điều kiện cho việc phát hiện, điều tra xử lý tội phạm. Ở từng mức độ khoan hồng khác nhau, nhà làm luật quy định và khai thác tối đa ý nghĩa giảm nhẹ của các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, đảm bảo cho hoạt động xét xử của Tòa án được chính xác, khách quan, công bằng, hợp lý. Điều đó làm cho người phạm tội nhận thức được tội lỗi của mình, tin tưởng vào sự công bằng của pháp luật mà có động cơ cải tạo tốt.[13] 1.3.3. Nguyên tắc và căn cứ áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội Khi xem xét, áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội nói chung và người chưa thành niên nói riêng, cần tuân thủ những nguyên tắt sau đây: Một là, các tình tiết giảm nhẹ đã được Bộ luật hình sự quy định là dấu hiệu định tội hoặc định khung thì không được coi là tình tiết giảm nhẹ trong khi quyết định hình phạt. Khi quyết định hình phạt, đầu tiên là xác định tình tiết nào là dấu hiệu định tội, sau đó mới đến các tình tiết tăng nặng, hoặc giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Như vậy, tình tiết giảm nhẹ chỉ được xét đến sau khi đã xác định được tội 12
20. danh và khung hình phạt cụ thể. Điều này thể hiện tính khoa học và tính chặt chẽ trong các quy phạm pháp luật của Luật hình sự, giúp cho việc vận dụng các tình tiết giảm nhẹ được chuẩn mực, nhằm tránh tình trạng vận dụng các tình tiết với vai trò vừa là tình tiết định tội, đình khung hình phạt, vừa là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Hai là, xác định đúng và đủ các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự là yếu tố rất quan trọng và cần thiết để có một quyết định hình phạt công bằng, đúng pháp luật. Nếu xác định thừa hoặc thiếu sẽ dẫn đến quyết định hình phạt không thỏa đáng. Ba là, tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của hành vi phạm tội nào thì chỉ áp dụng đối với hành vi phạm tội đó. Ngoài ra trong bản án cũng cần nêu rõ tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự nào áp dụng với tội nào nhằm tránh tình trạng áp dụng tình tiết tăng nặng của tội này sang tội khác. Mỗi tình tiết chỉ có ý nghĩa áp dụng đối với một số tội phạm hoặc đối với một số người phạm tội chứ không thể áp dụng đối với tất cả các tội phạm hoặc đối với tất cả người phạm tội. Bốn là, Xác định đúng mức độ giảm nhẹ của các tình tiết giảm nhẹ. Thực hiện đúng nguyên tắc áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự sẽ đảm bảo một phán quyết công bằng và nhân đạo, tạo tiền đề quan trọng về tâm lý cho quá trình cải hóa người phạm tội. Nếu không xác định được đúng mức độ giảm nhẹ của các tinh tiết thì khi áp dụng hình phạt sẽ không tương ứng xứng với mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội do bị cáo thực hiện. Cùng một tình tiết giảm nhẹ nhưng đối với tội phạm khác nhau thì mức độ giảm nhẹ cũng khác nhau. Do đó, mức độ giảm nhẹ của các tình tiết giảm nhẹ được quy định tại khoản 1 Điều 46 phải lớn hơn tình tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 2 Điều 46. Nên thực tiễn luôn đặt ra yêu cầu khách quan phải nâng cao hiệu quả vận dụng chế định các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm theo đúng nguyên tắc chính xác, công bằng, hợp lý. Năm là, đối với người chưa thành niên phạm tội, cần áp dụng chính xác khoan hồng đặc biệt. Theo đó, ngoài việc tuân thủ các nguyên tắt áp dụng các tình tiết 13
21. giảm nhẹ chung, cần xem xét kĩ lưỡng các quy định nêu tại chương X của BLHS. Theo đó, đối với người chưa thành niên phạm tội phải chịu trách nhiệm hình sự và được hưởng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự theo quy định của chương này đồng thời theo những quy định khác của phần chung BLHS không trái với quy định của chương này. 1.4. Phân loại các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự được áp dụng khi quyết định hình phạt khác với các tình tiết giảm nhẹ là dấu hiệu định tội hoặc định khung hình phạt ở các khía cạnh. Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự là dấu hiệu định tội hoặc định khung hình phạt là những tình tiết được quy định trong cấu thành tội phạm, trong từng điều luật về tội phạm cụ thể. Khác với tình tiết đó, các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự được quy định tại điều luật thuộc phần chung Bộ luật hình sự và có thể được cụ thể hóa tại các văn bản hướng dẫn áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của cơ quan có thẩm quyền hoặc chỉ được quy định theo hướng mở tại điều luật thuộc phần chung Bộ luật hình sự và do các Hội đồng xét xử vận dụng khi xét xử. Tình tiết giảm là dấu hiệu định tội hoặc định khung hình phạt làm thay đổi tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội. Các tình tiết giảm nhẹ đã được Bộ luật hình sự quy định là dấu hiệu định tội hoặc định khung là những tình tiết có giá trị xác định trách nhiệm hình sự đối với một loại tội phạm hoặc một khung hình phạt trong trường hợp cụ thể. Khi có tình tiết giảm nhẹ, thì chúng ta phải xem xét thứ tự ưu tiên tình tiết đó có phải là tình tiết định tội hoặc định khung hình phạt hay không. Nếu đã là tình tiết định tội hoặc định khung hình phạt thì không áp dụng tình tiết đó là tình tiết giảm nhẹ khi quyết định hình phạt. Tiểu kết Chương 1 Tóm lại, các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự trong pháp luật hình sự nói chung và giảm nhẹ trách nhiệm hình sự với người chưa thành niên phạm tội là một chế định có ý nghĩa lớn cả về mặt xã hội cũng như pháp lý, tạo cơ sở pháp lý để thực hiện phân hóa và cá thể hóa trách nhiệm hình sự, áp dụng các biện pháp xử lý 14