Luận văn Các hình phạt chính không tước tự do theo luật hình sự Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Các hình phạt chính không tước tự do theo luật hình sự Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NÔNG THẾ CHIẾN CÁC HÌNH PHẠT CHÍNH KHÔNG TƢỚC TỰ DO THEO LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2016
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NÔNG THẾ CHIẾN CÁC HÌNH PHẠT CHÍNH KHÔNG TƢỚC TỰ DO THEO LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM Chuyên nghành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS.TSKH Lê Văn Cảm Hà Nội - 2016
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nông Thế Chiến
4. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1 - MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ HÌNH PHẠT CHÍNH KHÔNG TƢỚC TỰ DO 10 1.1. Vài nét về khái niệm, các đặc điểm cơ bản và mục đích của hình phạt 10 1.1.1. Khái niệm hình phạt 10 1.1.2. Một số đặc điểm cơ bản của hình phạt 12 1.1.3. Mục đích của hình phạt 13 1.2. Lý luận về các hình phạt chính không tƣớc tự do 16 1.2.1. Khái niệm các hình phạt chính không tƣớc tự do 16 1.2.2. Dấu hiệu cơ bản của các hình phạt chính không tƣớc tự do 17 1.2.3. Chức năng của các hình phạt chính không tƣớc tự do 19 1.2.4. Phân biệt hình phạt chính không tƣớc tự do với các hình phạt khác 22 1.3. Lƣợc khảo lịch sử hình thành và phát triển của các quy phạm pháp luật hình sự Việt Nam về hình phạt chính không tƣớc tự do từ giai đoạn sau cách mạng tháng 8 năm 1945 đến khi trƣớc khi có Bộ luật hình sự năm 1999 25 1.3.1. Sau năm 1945 đến trƣớc khi việc pháp điển hóa lần thứ nhất bằng BLHS Việt Nam năm 1985 25 1.3.2. Các quy phạm về hình phạt chính không tƣớc tự do sau khi pháp điển hóa Luật hình sự Việt Nam lần thứ nhất trong BLHS năm 1985 29 Chƣơng 2 - THỰC TRẠNG CÁC QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ NĂM 1999 VỀ HÌNH PHẠT CHÍNH KHÔNG TƢỚC TỰ DO VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG CÁC HÌNH PHẠT NÀY TẠI HÀ GIANG 34
5. 2.1. Các quy định của BLHS năm 1999 về hình phạt chính không tƣớc tự do 35 2.2. Thực tiễn áp dụng hình phạt chính không tƣớc tự do trên địa bàn tỉnh Hà Giang, một số tồn tại, hạn chế và nguyên nhân cơ bản 51 2.2.1. Thực tiễn áp dụng 51 2.2.2. Một số tồn tại, hạn chế trong thực tiễn áp dụng các hình phạt chính không tƣớc tự do trên địa bàn tỉnh Hà Giang và nguyên nhân cơ bản của tồn tại, hạn chế này 57 2.2.2.1. Một số tồn tại, hạn chế về lập pháp và trong thực tiễn áp dụng 57 2.2.2.2. Nguyên nhân của một số tồn tại, hạn chế trên 65 Chƣơng 3 - MỘT SỐ GIẢI PHÁP CƠ BẢN NHĂM NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ CÁC HÌNH PHẠT CHÍNH KHÔNG TƢỚC TỰ DO 71 3.1. Tăng cƣờng công tác giải thích, hƣớng dẫn áp dụng pháp luật, giám đốc xét xử, kiểm tra hoạt động áp dụng pháp luật của Tòa án các cấp 71 3.2. Tăng cƣờng đội ngũ cán bộ, nâng cao năng lực, trình độ chuyên môn nghiệp vụ, ý thức pháp luật và trách nhiệm nghề nghiệp của đội ngũ Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân 72 3.3. Bổ sung, sửa đổi những hạn chế bất cấp trong luật thực định đối với quy định đối với mỗi loại hình phạt chính không tƣớc tự do 74 3.4. Tuyên truyền, phổ biến, nâng cao ý thức pháp luật trong nhân dân 75 3.5. Tăng cƣờng sự hợp tác quốc tế và trao đổi kinh nghiệm lập pháp hình sự 75 KẾT LUẬN 79 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO CHỦ YẾU 81
6. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT BLHS Bộ luật hình sự CHXHCN Cộng hòa xã hội chủ nghĩa PLHS Pháp luật hình sự TAND Tòa án nhân dân TANDTC Tòa án nhân dân tối cao TNHS Trách nhiệm hình sự XHCN Xã hội chủ nghĩa
7. DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng Bảng số liệu thống kê hình phạt cảnh cáo từ 58 2.1 năm 2009 đến năm 2014 Bảng Bảng số liệu thống kê hình phạt tiền là hình 60 2.2 phạt chính từ năm 2009 đến năm 2014 Bảng Bảng số liệu thống kê hình phạt tiền là hình 61 2.3 phạt bổ sung từ năm 2009 đến năm 2014 Bảng Bảng số liệu thống kê hình phạt cải tạo không 63 2.4 giam giữ từ năm 2009 đến năm 2014
8. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 về chiến lƣợc cải cách Tƣ pháp đến năm 2020 với mục tiêu là “Xây dựng một nền tƣ pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, từng bƣớc hiện đại, phục vụ nhân dân, phụng sự Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa ”. Dự thảo Bộ luật hình sự (sửa đổi) mà Bộ tƣ pháp đã đƣa ra lấy ý kiến cuối năm 2014 đăng trên trang web của Bộ tƣ pháp và đƣợc thông qua tại kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XIII năm 2015. Cùng với Hiến pháp năm 2013 của nƣớc Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã đi vào cuộc sống, bảo đảm tính thƣợng tôn Hiến pháp, đẩy mạnh và nâng cao hiệu quả cải cách Tƣ pháp, một nhiệm vụ lớn và trọng tâm lúc này là căn chỉnh, hoàn thiện hệ thống pháp luật về tƣ pháp cho phù hợp với tinh thần và nội dung của Hiến pháp năm 2013 và các định hƣớng của Chiến lƣợc cải cách tƣ pháp đến năm 2020. Trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay, nƣớc ta đang tiếp tục đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa nhờ đó nhân dân ta đã đạt đƣợc những thành tựu to lớn làm thay đổi bộ mặt xã hội trên mọi phƣơng diện trong đó có cả pháp luật. Bên cạnh những mặt tích cực, chúng ta vẫn phải thừa nhận một việc đó là kinh tế càng phát triển, xã hội lại càng xảy ra nhiều vấn đề bức xúc và nhức nhối đặc biệt là sự phát triển phức tạp của những biểu hiện tiêu cực xã hội, của tình hình tội phạm. Hình phạt bao gồm hình phạt chính và hình phạt bổ sung, là một chế định cơ bản của luật hình sự của bất kỳ quốc gia nào. Hình phạt là trách nhiệm pháp lý thể hiện sự lên án và sự trừng trị của Nhà nƣớc mà ngƣời phạm tội phải gánh chịu đối với những hành vi phạm tội do mình gây ra. Hình phạt không chỉ có mục đích giáo dục, cải tạo ngƣời phạm tội còn nhằm giáo dục ngƣời khác tôn trọng pháp luật, đấu tranh chống và phòng ngừa tội phạm. 1
9. Việc quy định hành vi nào là tội phạm chỉ có ý nghĩa khi đi kèm nó là các hình phạt nhằm mục đích giáo dục, cải tạo ngƣời phạm tội trở thành ngƣời có ích cho xã hội, có ý thức tuân theo pháp luật, ngăn ngừa họ phạm tội mới. Trong BLHS Việt Nam các hình phạt chính không tƣớc tự do gồm có: Cảnh cáo, Phạt tiền và Cải tạo không giam giữ. Trong hệ thống các hình phạt chính không tƣớc tự do - về lý luận và thực tiễn, còn tồn tại nhiều bất cập; các điều kiện áp dụng hình phạt không tƣớc tự do còn quy định chung chung; ranh giới giữa một số hình phạt không tƣớc tự do còn khó xác định; giới hạn mức hình phạt tối thiểu và tối đa trong số các hình phạt không tƣớc tự do chƣa sát thực tế; tƣơng quan giữa các loại hình phạt truyền thống nhƣ hình phạt tù có thời hạn, tù chung thân, tử hình và các loại hình phạt chính không tƣớc tự do chƣa tƣơng xứng; số lƣợng hình phạt chính không tƣớc tự do ít đƣợc áp dụng trong thực tiễn xét xử; các quy định về thi hành hình phạt không tƣớc tự do còn tồn tại một số bất cập, thực tiễn áp dụng và thi hành nảy sinh nhiều vấn đề cần giải quyết. Nhằm mục đích xây dựng Nhà nƣớc pháp quyền XHCN của dân, do dân và vì dân, đáp ứng yêu cầu mà Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị về Chiến lƣợc cài cách tƣ pháp đến năm 2020 đã đề ra, đó là “Coi trọng việc hoàn thiện chính sách hình sự và thủ tục tố tụng tư pháp, đề cao hiệu qủa phòng ngừa và tính hướng thiện trong việc xử lý người phạm tội. Giảm hình phạt tù, mở rộng ảp dụng hình phạt tiền, hình phạt cải tạo không giam giữ đối với một số loại tội phạm" [5, tr.3]. Cải cách nền tƣ pháp trong thời đại hội nhập kinh tế quốc tế, trong khoa học luật hình sự cần có nhiều công trình nghiên cứu chuyên sâu về các chế định, quy định nói chung và chế định hình phạt nói riêng của luật hình sự Việt Nam. Tăng cƣờng việc áp dụng các hình phạt chính không tƣớc tự do sẽ tạo điều kiện cho ngƣời phạm tội có cơ hội hoàn lƣơng mà không phải cách ly khỏi xã hội, giúp giảm bớt chi phí của Nhà nƣớc trong việc giam giữ ngƣời 2
10. phạm tội đồng thời thể hiện rõ nét nguyên tắc nhân đạo của luật hình sự và chính sách phân hoá trách nhiệm hình sự; đề cao tính răn đe, giáo dục trong cộng đồng, góp phần hiệu quả vào công cuộc phòng và chống tội phạm và các vi phạm pháp luật khác. Để hiểu hơn những vấn đề lý luận về các hình phạt chính không tƣớc tự do từ những quy định của pháp luật hình sự để đối chiếu đến thực tiễn đã áp dụng nhƣ thế nào rồi từ đó nhận xét ƣu nhƣợc điểm để đƣa ra phƣơng hƣớng hoàn thiện các chế định trên nói riêng cũng nhƣ pháp luật hình sự nói chung. Thấy đƣợc vai trò quan trọng của các hình phạt chính không tƣớc tự do theo BLHS nên tác giả đã quyết định chọn đề tài “Các hình phạt chính không tước tự do theo Luật hình sự Việt Nam” làm luận văn tốt nghiệp thạc sĩ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài: Hình phạt chính không tƣớc tự do ở các mức độ khác nhau đã đƣợc đề cập đến trong một số công trình khoa học, cụ thể nhƣ sau: 2.1 Các sách (sách chuyên khảo, sách tham khảo, sách hƣớng dẫn) và các giáo trình: 1) GS. TSKH Lê Văn Cảm “Hệ thống tư pháp hình sự trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền” Sách chuyên khảo, Khoa luật Đại học Quốc gia, NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2009 2) GS. TSKH Lê Văn Cảm “Giáo trình Luật hình sự Việt Nam” (Chủ biên) Phần chung, Khoa luật Đại học Quốc gia, NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2005 3) PGS.TS Trịnh Quốc Toản “Nghiên cứu hình phạt trong Luật hình sự Việt Nam dưới góc độ bảo vệ quyền con người”, NXB Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội, 2015 4) TS. Trịnh Tiến Việt “Tội phạm và trách nhiệm hình sự” Sách chuyên khảo, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2013 3
11. 5) TS. Phạm Văn Lợi “Chính sách hình sự trong thời kỳ đổi mới ở Việt Nam” Sách chuyên khảo, NXB Tƣ pháp Hà Nội, 2007 6) PGS.TS Võ Khánh Vinh “Bình luận khoa học Bộ luật tố tụng hình sự” NXB Công an nhân dân, Hà Nội, 2004 7) Đinh Văn Quế “Bình luận khoa học Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999” NXB Lao động, Hà Nội, 2004 8) Giáo trình Luật tố tụng hình sự Việt Nam, Trƣờng Đại học Luật Hà Nội, NXB Công an nhân dân, Hà Nội, 2005 2.2 Các luận văn Tiến sĩ và Thạc sĩ luật học: 1) TS.Nguyễn Sơn “Các hình phạt chính trong Luật hình sự Việt Nam” luận án tiến sĩ luật học, Viện Nhà nƣớc và Pháp luật, Hà Nội - 2002; 2) PGS.TS Trịnh Quốc Toản “Các hình phạt bổ sung trong Luật hình sự Việt Nam” luận án tiến sĩ luật học, Khoa luật, Đại học Quốc Gia, Hà Nội - 2009; 3) Đinh Thị Hoài Phƣơng “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về hình phạt cảnh cáo theo Luật hình sự Việt Nam” luận văn thạc sĩ luật học, Khoa luật, Đại học Quốc Gia, Hà Nội - 2010. 2.3 Các bài viết đăng trên Tạp chí khoa học: Đặc biệt trong sáu năm gần đây, từ năm 2009 - 2014 tại các Tạp chí Tòa án nhân dân thuộc Tòa án nhân dân tối cao, Tạp chí Kiểm sát thuộc Viện kiểm sát nhân dân tối cao có đăng các bài báo nghiên cứu khoa học có liên quan đến nội dung Các hình phạt chính không tƣớc tự do theo Luật hình sự Việt Nam, bao gồm: 1) Đỗ Văn Chỉnh “Hình phạt tiền và thực tiễn áp dụng” Tạp chí Toà án nhân dân - TANDTC, số 5, tháng 3/2009; 2) TS. Dƣơng Tuyết Miên “Các hình phạt bổ sung trong BLHS năm 1999 và hướng hoàn thiện” Tạp chí Toà án nhân dân - TANDTC, số 8, tháng 4/2009; 4
12. 3) Nguyễn Văn Trƣợng “Một số vấn đề rút ra từ thực tiễn áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ” Tạp chí Tòa án nhân dân - TANDTC, số 4, tháng 2/2009; 4) Nguyễn Mạnh Tiến “Bàn về quyết định hình phạt cải tạo không giam giữ đối với người chưa thành niên phạm tội” Tạp chí Tòa án nhân dân - TANDTC, số 21, tháng 11/2010; 5) Nguyễn Đức Tuất “Phạt tiền có được áp dụng hình phạt chính khi khung hình phạt áp dụng có quy định mức cao nhất đến 5 năm tù” Tạp chí Tòa án nhân dân - TANDTC, số 01, tháng 01/2011; 6) Mai Văn Minh “Về điều kiện áp dụng hình phạt cảnh cáo quy định tại Điều 29 Bộ luật hình sự” Tạp chí Kiểm sát nhân dân - VKSNDTC, số 06, tháng 06/2011; 7) Lý Văn Tầm “Một số ý kiến về hình phạt tiền theo quy định của Bộ luật hình sự năm 1999” Tạp chí Kiểm sát nhân dân - VKSNDTC, số 04, tháng 02/2013; 8) Lý Văn Tầm “Hoàn thiện các quy định của Bộ luật hình sự về hình phạt cải tạo không giam giữ” Tạp chí Kiểm sát nhân dân - VKSNDTC, số 13, tháng 07/2013; 9) Trần Thế Linh “Giải pháp nâng cao chất lượng công tác kiểm sát thi hành án treo, cải tạo không giam giữ tại Ủy ban nhân dân cấp xã” Tạp chí Kiểm sát nhân dân, số 17, tháng 09/2014; 10) Phạm Thị Nhuần “Về việc thực hiện chính sách đối với người thi hành án treo, cải tạo không giam giữ” Tạp chí Kiểm sát nhân dân - VKSNDTC, số 19, tháng 10/2014; 11) Nguyễn Thị Ánh Hồng “Hoàn thiện quy định của Bộ luật hình sự về các hình phạt chính không tước tự do” Tạp chí Khoa học pháp lý, số 08, tháng 08/2015; Các công trình khoa học nói trên là những tài liệu rất quý giá, đã gợi 5
13. mở cho tác giả luận văn nhiều ý tƣởng khoa học đƣợc sử dụng trong quá trình nghiên cứu đề tài. Nhìn chung, những nghiên cứu trên đây của các tác giả chƣa có công trình nào nghiên cứu một cách hệ thống về toàn bộ các hình phạt chính không tƣớc tự do theo luật hình sự Việt Nam dƣới góc độ cả về lý luận và thực tiễn ở cấp độ luận văn Thạc sĩ; chƣa có đề xuất các kiến giải lập pháp và giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng một cách tổng thể đổi với các hình phạt chính không tƣớc tự do, cũng nhƣ tổng kểt đánh giá thực tiễn áp dụng, chỉ ra các tồn tại, vƣớng mắc trong thực tế trong việc áp dụng các hình phạt chính không tƣớc tự do. 3. Phạm vi nghiên cứu: Luận văn tập trung nghiên cứu những vấn đề sau: 3.1 Lý luận về các hình phạt chính không tƣớc tự do; 3.2 Lịch sử hình thành và phát triển của các hình phạt chính không tƣớc tự do trong Luật hình sự Việt Nam; 3.3 Nghiên cứu về các hình phạt chính không tƣớc tự do trên các phƣơng diện lập pháp và thực tiễn áp dụng xét xử trên địa bàn tỉnh Hà Giang từ năm 2009-2014, để từ đó chỉ ra một số bất cập, hạn chế, đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng trên thực tiễn. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1 Mục đích: Luận văn nghiên cứu một cách tƣơng đối có hệ thống về những vấn đề pháp lý cơ bản về hình phạt chính không tƣớc tự do. Tổng kết đánh giá thực tiễn xét xử các tội phạm này trên địa bàn tỉnh Hà Giang từ năm 2009-2014. Góp phần hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự về các hình phạt chính không tƣớc tự do nhằm góp phần đáp ứng đƣợc yêu cầu cải cách tƣ pháp; đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao chất lƣợng, hiệu quả áp dụng các hình phạt chính không tƣớc tự do. 4.2 Nhiệm vụ: 6
14. Trên cơ sở mục đích nghiên cứu, luật văn tập trung làm rõ những nội dung nghiên cứu sau: 1) Làm rõ cơ sở lý luận về các hình phạt chính không tƣớc tự do. 2) Đánh giá, phân tích các quy định pháp luật Việt Nam về hình phạt chính không tƣớc tự do và thực tiễn áp dụng các quy định đó trên địa bàn tỉnh Hà Giang. 3) Đề xuất một số giải pháp tiếp tục hoàn thiện các hình phạt chính không tƣớc tự do nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng trên thực tiễn. 5. Cơ sở lý luận và và phƣơng pháp nghiên cứu: Cơ sở lý luận của luận văn: Là quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về con ngƣời, về xây dựng Nhà nƣớc và pháp luật, đấu tranh phòng, chống tội phạm; quan điểm của Đảng và Nhà nƣớc về đấu tranh phòng chống tội phạm cũng nhƣ thành tựu của các chuyên ngành khoa học pháp lý nhƣ lịch sử pháp luật, xã hội học pháp luật, luật hình sự, tội phạm học, luật tố tụng hình sự; những luận điểm khoa học trong các công trình nghiên cứu, sách chuyên khảo và các bài viết đăng trên tạp chí của một số nhà khoa học luật hình sự Việt Nam. Phương pháp nghiên cứu: Các phƣơng pháp nghiên cứu cụ thể đƣợc sử dụng trong Luận văn là phƣơng pháp phân tích - tổng hợp, phƣơng pháp lịch sử cụ thể, phƣơng pháp luật học so sánh đồng thời, việc nghiên cứu còn dựa vào số liệu thống kê trong các báo cáo của Tòa án nhân dân tối cao, Tòa án nhân dân tỉnh Hà Giang và các vụ án hình sự thực tiễn xét xử của Tòa án nhân dân tỉnh Hà Giang, để tổng hợp và làm sáng tỏ các tri thức khoa học luật hình sự và luận chứng các vấn đề tƣơng ứng đƣợc nghiên cứu. 6. Địa điểm nghiêm cứu và thời gian nghiên cứu: Hà Giang là một tỉnh miền núi vùng cao, nằm ở cực Bắc của Tổ quốc, phía Bắc giáp với tỉnh Vân Nam và tỉnh Quảng Tây - Trung Quốc. Đƣờng biên giới dài 274 km, phía Nam giáp tỉnh Tuyên Quang, phía Đông giáp tỉnh 7
15. Cao Bằng, phía Tây giáp tỉnh Yên Bái và Lào Cai. Hà Giang có 10 huyện và 1 thành phố trực thuộc, trên 80% là ngƣời dân tộc thiểu số với 22 dân tộc anh em, trình độ dân trí thấp, kinh tế đặc biệt khó khăn, còn nhiều xã thuộc diện 135. Diện tích tự nhiên là 7.884,37 km2. Địa hình đồi núi phức tạp, đƣờng xá giao thông đi lại còn nhiều khó khăn, dân cƣ thƣa thớt, có nhiều dân tộc anh em cùng sinh sống nhƣ: Kinh, Tày, Mông, Dao, Giấy, Hoa Trình độ nhận thức và hiểu biết pháp luật của ngƣời dân còn nhiều hạn chế nhất là đồng bào dân tộc thiểu số. Vì vậy, tình hình tội phạm có những diễn biến phức tạp. Việc nghiên cứu đề tài “Các hình phạt chính không tước tự do theo Luật hình sự Việt Nam” là nhu cầu cần thiết. 7. Những đóng góp của Luận văn: Đây là công trình chuyên khảo nghiên cứu một cách tƣơng đối có hệ thống một số vấn đề lý luận và thực tiễn về các hình phạt chính không tước tự do theo luật hình sự Việt Nam và thực tiễn xét xử tại địa phƣơng ở cấp luận văn Thạc sĩ luật học. Tác giả đã giải quyết về mặt lý luận những vấn đề sau: 7.1 Phân tích khái niệm, đặc điểm, mục đích những vấn đề lý luận về các hình phạt chính không tƣớc tự do; 7.2 Lƣợc khảo lịch sử quá trình hình thành và phát triển các quy định của pháp luật hình sự về các hình phạt chính không tƣớc tự do từ năm 1945 đến nay trong Luật hình sự Việt Nam; 7.3 Phân tích các quy định về các hình phạt chính không tƣớc tự do theo PLHS Việt Nam trong giai đoạn hiện nay và thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Hà Giang; Qua đó phát hiện ra một số vƣớng mắc, hạn chế nhằm hoàn thiện pháp luật. 7.4 Đánh giá thực tiễn xét xử tội phạm này trên địa bàn tỉnh Hà Giang trong thời gian từ năm 2009–2014, phân tích các vụ án chƣa đúng, chƣa chính xác và các nguyên nhân cơ bản của thực trạng này. 7.5 Nêu ra một số giải pháp, kiến nghị khoa học nhằm nâng cao hiệu 8
16. quả trong thực tiễn áp dụng đối với các hình phạt chính không tƣớc tự do. 7.6 Kết quả nghiên cứu mà luận văn đạt đƣợc góp phần tăng cƣờng việc áp dụng và nâng cao chất lƣợng trong việc áp dụng các hình phạt chính không tƣớc tự do trong thực tiễn xét xử, là tài liệu tham khảo trong việc nghiên cứu, hoàn thiện các quy phạm pháp luật hình sự về các hình phạt chính không tƣớc tự do. 8. Kết cấu Luận văn: Ngoài các phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo chủ yếu, luận văn gồm 3 chƣơng: Chƣơng 1: Một số vấn đề chung về hình phạt chính không tƣớc tự do. Chƣơng 2: Thực trạng các quy định của BLHS 1999 về hình phạt chính không tƣớc tự do và thực tiễn áp dụng các quy phạm này tại Hà Giang giai đoạn 2009-2014. Chƣơng 3: Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định của pháp luật hình sự về các hình phạt chính không tƣớc tự do. - Kết luận. - Danh mục Tài liệu tham khảo. 9
17. Chƣơng 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ HÌNH PHẠT CHÍNH KHÔNG TƢỚC TỰ DO 1.1. VÀI NÉT VỀ KHÁI NIỆM, CÁC ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN VÀ MỤC ĐÍCH CỦA HÌNH PHẠT 1.1.1. Khái niệm hình phạt Tội phạm là một hiện tuợng xã hội tiêu cực có tính nguy hiểm cao cho xã hội, mang tính lịch sử và bản chất giai cấp sâu sắc. Đấu tranh với tội phạm là nhiệm vụ tất yếu khách quan nhằm bảo vệ và duy trì điều kiện tồn tại của giai cấp thống trị, của nhà nƣớc trong bất kì một xã hội nào. Hình phạt đƣợc coi là biện pháp cƣỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nƣớc, là công cụ hữu hiệu trong cuộc đấu tranh phòng chống tội phạm. C. Mác đã từng viết: “Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho lợi ích giai cấp thống trị trong một xã hội nhất định” và “Hình phạt chẳng qua là thủ đoạn tự vệ của xã hội với những hành vi xâm phạm những điều kiện tồn tại của xã hội đó” [Các Mác, F.Angghen. Toàn tập, tập 8, trang 531]. Trong lịch sử luật hình sự Việt Nam, chế định hình phạt cùng chế định tội phạm là những chế định quan trọng nhất của luật hình sự Việt Nam. Có rất nhiều quan điểm khoa học xung quanh chế định hình phạt. Trong Bộ luật hình sự năm 1985 cũng nhƣ trong các văn bản pháp luật hình sự trƣớc đó tuy chƣa có khái niệm pháp lý về hình phạt song trong các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học, các cơ sở đào tạo có rất nhiều quan điểm nhìn chung là thống nhất về hình phạt. Có thể viện dẫn một vài quan điểm về hình phạt sau đây: “Hình phạt là biện pháp cưỡng chế Nhà nước nghiêm khắc nhất quy định trong luật hình sự được Toà án áp dụng cho chính người đã thực hiện tội phạm nhằm trừng trị và cải tạo họ, góp phần vào việc đấu tranh phòng và 10
18. chống tội phạm, bảo vệ chế độ và trật tự xã hội cũng như các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân” [19,tr.271]. “Hình phạt là biện pháp cưỡng chế do Toà án quyết định trong bản án với người có lỗi trong việc thực hiện tội phạm và được thể hiện ở việc tước đoạt hoặc hạn chế các quyền và lợi ích do pháp luật quy định đối với người bị kết án”[65,tr.194]. “Hình phạt là biện pháp cưỡng chế Nhà nước do Toà án áp dụng đối với người thực hiện tội phạm theo quy định của luật hình sự, tước bỏ hoặc hạn chế quyền và lợi ích nhất định của người bị kết án nhằm mục đích giáo dục cải tạo người phạm tội nhằm ngăn ngừa họ phạm tội mới”[34,tr.23]. “Hình phạt là biện cưỡng chế Nhà nước được luật hình sự quy định và do Toà án áp dụng có nội dung tước bỏ hoặc hạn chế quyền và lợi ích của người phạm tội, nhằm trừng trị, giáo dục họ cũng như nhằm giáo dục người khác tôn trọng pháp luật, đấu tranh chống và phòng ngừa tội phạm”[26,tr.64]. Bộ luật hình sự năm 1999 đƣợc Quốc Hội thông qua ngày 21/12/1999 tại kì họp thứ 6, khoá X có hiệu lực từ ngày 1/7/2000, lần đầu tiên đã đƣa ra khái niệm pháp lý chính thức của hình phạt tại Điều 26: “Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước nhằm tước đoạt hoặc hạn chế quyền, lợi ích của người phạm tội. Hình phạt được quy định trong BLHS và do Toà án quyết định”[41,tr.39]. Từ các quan niệm đã nêu về khái niệm hình phạt trong khoa học Luật hình sự, có thể định nghĩa khái niệm khoa học về hình phạt nhƣ sau: Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất về hình sự của Nhà nước do Tòa án có thẩm quyền quyết định trong bản án kết tội có hiệu lực pháp luật nhằm tước bỏ hay hạn chế quyền, tự do của người bị kết án theo các quy định của pháp luật hình sự. 1.1.2. Một số đặc điểm cơ bản của hình phạt 11
19. Ta có thể rút ra những đặc điểm cơ bản của hình phạt từ định nghĩa khoa học của khái niệm hình phạt nhƣ sau: Thứ nhất: Hình phạt là biện pháp cƣỡng chế nghiêm khắc nhất về hình sự so với tất cả các biện pháp cƣỡng chế về hình sự khác của Nhà nƣớc. So với các biện pháp cƣỡng chế khác (biện pháp cƣỡng chế hành chính, biện pháp cƣỡng chế tố tụng hình sự, các biện pháp tƣ pháp khác trong luật hình sự) thì hình phạt hạn chế hoặc tƣớc bỏ những quyền và lợi ích thiết thân của ngƣời phạm tội nhƣ quyền sống (hình phạt tử hình), quyền tự do (hình phạt tù có thời hạn), quyền sở hữu (hình phạt tiền). Ngoài nội dung trên, hình phạt bao giờ cũng để lại cho ngƣời bị kết án hậu quả pháp lý là án tích trong một thời hạn nhất định theo quy định của BLHS. Án tích là đặc điểm nhân thân bất lợi cho ngƣời phạm tội trong đời sống xã hội, trong khi ngƣời phạm tội có hành vi vi phạm pháp luật. Án tích có thể bị coi là tình tiết định tội (khoản 1 Điều 143 BLHS năm 1999), tình tiết định khung tăng nặng (điểm c khoản 2 Điều 143 BLHS năm 1999), tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự (điểm g khoản 1 Điều 48 BLHS). Thứ hai: Hình phạt là biện pháp cƣỡng chế đƣợc áp dụng theo trình tự riêng biệt. Tòa án là cơ quan duy nhất có quyền nhân danh Nhà nƣớc áp dụng hình phạt cho ngƣời phạm tội. Tòa án là một thiết chế đặc biệt trong Nhà nƣớc, đƣợc Nhà nƣớc trao cho thẩm quyền đặc biệt, đó là thẩm quyền xét xử. Chỉ có Tòa án mới có quyền nhân danh Nhà nƣớc quyết định một ngƣời có phải chịu hình phạt hay không. Thẩm quyền xét xử của Tòa án là thẩm quyền hiến định, Điều 102 Hiến pháp năm 2013 của nƣớc Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam quy định rõ "Tòa án là cơ quan xét xử của nước CHXHCN Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp" [46,tr.61]. Điều 2 Luật Tổ chức Tòa án nhân dân năm 2014 cũng xác định "Tòa án nhân danh nước CHXHCN Việt Nam xét xử các vụ án hình sự, dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động, hành chính" [45,tr.14]. 12
20. Thứ ba: Hình phạt chỉ có thể đuợc áp dụng với ngƣời có hành vi phạm tội, điểm này đã thể hiện rõ tính pháp chế của luật hình sự Việt Nam. Mọi công dân đều phải chịu trách nhiệm về hành vi của mình theo quy định của pháp luật. Điều 2 BLHS 1999: “Chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật hình sự quy định thì mới phải chịu trách nhiệm hình sự”[44,tr.47] và trong toàn bộ phần riêng BLHS đều quy định TNHS của cá nhân, hình phạt chỉ đƣợc áp dụng đối với riêng bản thân ngƣời bị kết án chứ không đƣợc phép áp dụng đối với tập thể, với các thành viên trong gia đình hoặc với những ngƣời thân thích khác của ngƣời phạm tội. Nhƣ vậy Luật hình sự Việt Nam không cho phép ngƣời khác chịu hình phạt thay cho ngƣời phạm tội. Thứ tư: Hình phạt đƣợc quy định trong Bộ luật hình sự. Trong BLHS năm 1999 hình phạt đƣợc quy định ở phần chung và phần các tội phạm. Phần chung quy định về khái niệm, mục đích, hệ thống hình phạt Phần các tội phạm quy định các loại và mức hình phạt cho từng tội phạm cụ thể. Việc quy định hình phạt trong BLHS đảm bảo tính nghiêm minh, tính hợp pháp, và thống nhất cho việc quyết định hình phạt trên thực tế. Những đặc điểm cơ bản trên đây giúp ta phân biệt hình phạt với các biện pháp cƣỡng chế khác của nhà nƣớc nhƣ các biện pháp cƣỡng chế hành chính (cảnh cáo, phạt tiền); cƣỡng chế trong luật tố tụng hình sự (bắt ngƣời, tạm giam, tạm giữ ); các biện pháp tƣ pháp khác trong luật hình sự và góp phần làm rõ bản chất của hình phạt. 1.1.3. Mục đích của hình phạt Hình phạt tuy không ảnh hƣởng trực tiếp đến những điều kiện và nguyên nhân làm phát sinh tội phạm. Nhƣng hình phạt với nội dung hạn chế hoặc tƣớc bỏ những quyền và lợi ích của ngƣời phạm tội có những ảnh hƣởng, những tác động nhất định đối với ngƣời phạm tội cũng nhƣ những nguời khác trong xã hội theo những khuynh hƣớng khác nhau. Những khuynh hƣớng tác động đó chính là mục đích của hình phạt. 13
21. Mục đích của hình phạt sẽ quyết định việc quy định từng loại hình phạt nói riêng và hệ thống hình phạt nói chung, quyết định những quy định về hình phạt trong luật và việc áp dụng hình phạt trong thực tế. Chính vì vậy mục đích của hình phạt là vấn đề có ý nghĩa không chỉ về mặt lí luận mà còn có ý nghĩa đặc biệt trong thực tiễn. Bộ luật Hình sự 1985 tuy chƣa đƣa ra đƣợc khái niệm pháp lý về hình phạt Song mục đích hình phạt thì đã đƣợc quy phạm hoá tại Điều 20. Trong BLHS năm 1999 mục đích hình phạt đƣợc quy định tại Điều 27: “Hình phạt không chỉ nhằm trừng trị người phạm tội mà còn nhằm cải tạo họ trở thành người có ích cho xã hội, tuân theo pháp luật và các quy tắc của cuộc sống xã hội chủ nghĩa, ngăn ngừa họ phạm tội mới. Hình phạt còn nhằm mục đích giáo dục người khác tôn trọng pháp luật, đấu tranh chống và phòng ngừa tội phạm”. Tuy mục đích hình phạt đã đƣợc quy định trong luật hiện hành nhƣng trong nhận thức của các nhà nghiên cứu vẫn chƣa đạt đƣợc sự thống nhất. Một số học giả trong các công trình nghiên cứu của mình cho rằng: “Trừng trị là nội dung, là thuộc tính, là phương thức thực hiện hình phạt, trừng trị là tiền đề quan trọng để đạt được mục đích phòng ngừa tội phạm” [34,tr.25]. Các nhà khoa học theo trƣờng phái này chỉ thừa nhận giáo dục, phòng ngừa là mục đích của hình phạt còn trừng trị chỉ là tiền đề để đạt đƣợc mục đích đó mà thôi. Nhƣng trong giáo trình của một số trƣờng đại học, của nhiều cơ sở đào tạo khác nhau các tác giả đều thống nhất hình phạt trong luật hình sự có mục đích trừng trị. Trong giáo trình Luật hình sự (phần chung) của Trƣờng Đại học Luật Hà Nội cho rằng hình phạt trong luật hình sự Việt Nam có hai mục đích phòng ngừa riêng và mục đích phòng ngừa chung. “Trong mục đích phòng ngừa riêng, trừng trị và cải tạo, giáo dục người phạm tội, ngăn ngừa họ phạm tội mới là hai mục đích song song tồn tại và có mối quan hệ chặt chẽ, chỉ có thể đạt được mục đích cuối cùng và chủ yếu là cải tạo giáo dục 14
22. người phạm tội nếu hình phạt áp dụng với họ là tương xứng với hành vi phạm tội mà họ gây ra.” [20,tr.224]. Việc nhà nƣớc trừng trị ngƣời phạm tội một cách công minh chính là nội dung chủ yếu và quan trọng tạo cơ sở cho cải tạo, giáo dục ngƣời phạm tội; Ngƣợc lại cải tạo, giáo dục ngƣời phạm tội chính là phát huy tính tích cực của nội dung trừng trị. Nhƣ vậy, có thể nói rằng trong mối quan hệ giữa trừng trị và cải tạo của hình phạt thì “trừng trị là mục đích nhưng đồng thời cũng là phương tiện để đạt mục đích cuối cuối cùng và chủ yếu của hình phạt đối với người phạm tội là giáo dục, cải tạo họ”[24,tr.33]. Bên cạnh mục đích phòng ngừa riêng, hình phạt theo luật hình sự Việt Nam còn có mục đích giáo dục ngƣời khác tôn trọng pháp luật, đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm. Mục đích này đƣợc thể hiện trong khoa học luật hình sự với thuật ngữ “phòng ngừa chung”. Với mục đích phòng ngừa chung hình phạt có khả năng giáo dục, răn đe những thành viên “không vững vàng” trong xã hội, dễ bị lôi kéo vào con đƣờng phạm pháp, những ngƣời đã và đang phạm tội hay có ý định phạm tội, cho họ thấy rằng hình phạt là hậu quả pháp lí họ có khả năng phải gánh chịu nếu thực hiện một tội phạm do luật hình sự quy định. Từ đó giáo dục, nâng cao ý thức tôn trọng và tuân theo pháp luật giúp họ từ bỏ ý định phạm tội. Nhƣng luật hình sự Việt Nam không lấy sự trừng trị chỉ để răn đe mà chủ yếu nhằm làm cho ngƣời dân tin vào sự công minh của pháp luật, tin vào các cơ quan bảo vệ pháp luật, động viên họ tham gia tích cực vào công cuộc đấu tranh phòng chống tội phạm. Đó chính là nội dung chủ yếu của mục đích phòng ngừa chung của hình phạt. Chúng tôi đồng ý với quan điểm trừng trị là mục đích đồng thời cũng là phƣơng tiện để đạt đƣợc mục đích cải tạo. Mục đích cuối cùng và chủ yếu của hình phạt là giáo dục ngƣời phạm tội, ngăn ngừa họ phạm tội mới; đồng thời giáo dục ngƣời khác có ý thức tôn trọng pháp luật, đấu tranh phòng và chống tội phạm. Bởi xét cho cùng: “Trừng trị là cơ sở để giáo dục, cải tạo, giáo dục cải tạo là sự phát huy tính tích cực của trừng trị” [24,tr.133]. 15