Luận văn Biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền theo pháp luật thi hành án dân sự từ thực tiễn Thành phố Hà Nội

Nội dung text: Luận văn Biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền theo pháp luật thi hành án dân sự từ thực tiễn Thành phố Hà Nội

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VŨ THU HUYỀN BIỆN PHÁP CƯỠNG CHẾ THI HÀNH NGHĨA VỤ TRẢ TIỀN THEO PHÁP LUẬT THI HÀNH ÁN DÂN SỰ TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số: 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. HÀ THỊ MAI HIÊN Hà Nội - 2017
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu ghi trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN VŨ THU HUYỀN
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BIỆN PHÁP CƯỠNG CHẾ THI HÀNH NGHĨA VỤ TRẢ TIỀN TRONG HOẠT ĐỘNG THI HÀNH ÁN DÂN SỰ 7 1.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò và ý nghĩa của biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong hoạt động thi hành án Dân sự 7 1.2. Nguyên tắc áp dụng biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền 10 1.3. Nội dung quá trình điều chỉnh pháp luật và các yếu tố bảo đảm thực hiện hiệu quả biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong hoạt động thi hành án Dân sự ở Việt Nam. 12 Chương 2: THỰC TRẠNG VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN PHÁP LUẬT VỀ BIỆN PHÁP CƯỠNG CHẾ THI HÀNH NGHĨA VỤ TRẢ TIỀN TRONG HOẠT ĐỘNG THI HÀNH ÁN DÂN SỰ TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI 18 2.1. Khái quát một số điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội và tổ chức bộ máy thi hành án dân sự của thành phố Hà Nội 18 2.2. Thực tiễn áp dụng biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trên địa bàn thành phố Hà Nội trong năm 2015 - 2016 23 2.3. Những biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền được áp dụng phổ biến trên địa bàn thành phố Hà Nội 25 2.4. Các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền ít được áp dụng 40 2.5. Các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền chưa được áp dụng 46 Chương 3: KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ TĂNG CƯỜNG BẢO ĐẢM THỰC HIỆN PHÁP LUẬT TRONG VIỆC ÁP DỤNG CƯỠNG CHẾ THI HÀNH NGHĨA VỤ TRẢ TIỀN Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 51 3.1. Một số vướng mắc trong việc áp dụng biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền 51 3.2. Kiến nghị, giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong thi hành án dân sự 66 3.3. Giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng biện pháp cưỡng chế thi hành án dân sự . 69 KẾT LUẬN 72 TÀI LIỆU THAM KHẢO 74
4. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bản án, quyết định của Tòa án nhân danh Nhà nước, quyết định của Hội đồng xử lý vụ việc cạnh tranh và quyết định của Trọng tài thương mại khi được chấp hành nghiêm chỉnh có tác động trực tiếp đến lòng tin của nhân dân đối với pháp luật và nhà nước. Vì thế, hoạt động thi hành án dân sự (THADS) mang ý nghĩa thực sự quan trọng trong việc bảo vệ quyền, lợi ích của các chủ thể, giữ vững kỷ cương phép nước, củng cố trật tự pháp luật và giữ vững pháp chế xã hội chủ nghĩa, đảm bảo cho quyền lực tư pháp được thực thi trên thực tế. Điều 106 Hiến pháp 2013 khẳng định: " Bản án, quyết định của Toà án nhân dân có hiệu lực pháp luật phải được cơ quan, tổ chức, cá nhân tôn trọng; cơ quan, tổ chức, cá nhân hữu quan phải nghiêm chỉnh chấp hành". Nhận thức được tầm quan trọng trong công tác này, Đảng và Nhà nước ta đã đề ra mục tiêu trong những năm tới đây là xây dựng cơ chế bảo đảm mọi bản án của tòa án có hiệu lực pháp luật phải được thi hành, các cơ quan hành chính vi phạm bị xử lý theo phán quyết của tòa án phải nghiêm chỉnh chấp hành. Nhiều năm qua, Chính phủ đã xác định công tác THADS là một trong những nhiệm vụ trọng tâm và đã đưa ra nhiều giải pháp hiệu quả nhằm tạo sự chuyển biến cơ bản trong công tác này. Luật thi hành dân sự ra đời cùng với một loạt các văn bản quy phạm pháp luật thể chế hóa THA, từng bước xã hội hóa hoạt động THADS như: Hệ thống cơ quan THADS được hình thành trong cả nước, công tác THADS hiện vẫn đang đứng trước những khó khăn, thử thách to lớn với nhiều vấn đề tồn tại, bất cập đang đặt ra cần được giải quyết. Vấn đề nóng bỏng của ngành THADS là số việc phải thi hành tồn đọng rất lớn. Điều này dẫn đến suy giảm hiệu lực của bản án cũng như tinh thần thượng tôn pháp luật. Một trong những nguyên nhân cơ bản dẫn tới tình trạng này là việc cơ quan THADS gặp rất nhiều vướng mắc, khó khăn trong việc áp dụng biện pháp cưỡng chế để thi hành dứt điểm vụ việc. Thực trạng này, một phần xuất phát từ nguyên nhân: trình độ chuyên môn của lãnh đạo đơn vị, chấp hành viên, cán bộ làm công tác THADS còn hạn chế, không cập nhật kiến thực mới. Mặt khác, là do chưa có sự phối hợp đồng bộ, chặt chẽ giữa các cơ quan bảo vệ pháp luật, cũng như cơ 1
5. quan hữu quan trong quá trình tổ chức cưỡng chế THA. Và nhất là các quy định về cưỡng chế THADS chưa được hoàn thiện, hệ thống các văn bản pháp lý về THADS chưa đầy đủ, chậm được bổ sung, chưa sửa đổi kịp thời hoặc vừa ra đời đã lạc hậu so với thực tiễn sinh động; cơ chế áp dụng pháp luật THA hiện nay chưa thực sự hợp lý, gây cản trở và làm giảm hiệu quả công tác THADS. Vì thế, để giải quyết tình trạng trên, cần có sự nghiên cứu nghiêm túc thực trạng của hoạt động áp dụng biện pháp cưỡng chế để thi hành nghĩa vụ trả tiền trên một địa bàn có nhiều đặc điểm phổ cập để tìm ra những những vướng mắc từ đó có thể sớm hoàn thiện pháp luật về THADS giúp cho hoạt động ngành THADS của Việt Nam hiệu quả hơn. Trong các biện pháp cưỡng chế THADS theo Luật THADS năm 2008(Được sửa đổi bổ sung một số điều luật thi hành án Dân sự năm 2014), nhóm các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền chiếm đa số. Các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền bao gồm: 1. Khấu trừ tiền trong tài khoản, thu hồi, xử lý tiền, giấy tờ có giá của người phải thi hành án. 2. Trừ vào thu nhập của người phải thi hành án. 3. Kê biên, xử lý tài sản của người phải thi hành án, kể cả tài sản đang do người thứ ba giữ . 4.Khai thác tài sản của người phải thi hành án. Hai biện pháp cưỡng chế còn lại là: 1. Buộc chuyển giao vật, chuyển giao quyền tài sản, giấy tờ. 2. Buộc người phải thi hành án thực hiện hoặc không được thực hiện công việc nhất định. Chính tính đa dạng của biện pháp cưỡng chế này cùng với trình tự thủ tục từ đơn giản đến phức tạp khi áp dụng đã làm phát sinh nhiều vướng mắc trong thực tế. Mặt khác, trong thực tế số lượng bản án, quyết định phải thi hành nghĩa vụ trả tiền chiếm tỷ lệ rất lớn, cho dù là vụ việc Hình sự, Dân sự, Kinh tế hay Lao động Chính vì vậy, các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền được áp dụng khá phổ biến so với các biện pháp cưỡng chế khác. 2
6. Đặc biệt việc nghiên cứu chú trọng đến hoạt động cưỡng chế trong thực tiễn tại một địa bàn rất đa dạng và phức tạp về nhiều mặt sẽ góp phần đưa ra được cái nhìn toàn diện về tính hiệu quả cũng như những hạn chế cần khắc phục của các quy định về biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền và các quy định khác liên quan đến hoạt động THADS. Và thành phố Hà Nội là một trong số ít các tỉnh thành của Việt Nam có đầy đủ các điều kiện nêu trên. Với tất cả những lý do nêu trên, việc chọn đề tài "Biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền theo pháp luật thi hành án dân sự từ thực tiễn thành phố Hà Nội" làm luận văn thạc sĩ luật học là cấp thiết và có ý nghĩa thực tiễn. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Đảng Cộng sản Việt Nam đã khẳng định Nhà nước cộng hòa xã chủ nghĩa Việt Nam là công cụ chủ yếu để thực hiện quyền làm chủ của nhân dân, là nhà nước pháp quyền của dân, do dân, vì dân. Để đảm bảo những yêu cầu đó, trong nhà nước pháp quyền phải có hình thức tổ chức quyền lực nhà nước thích hợp và có cơ chế giám sát sự tuân thủ pháp luật, xử lý các vi phạm pháp luật, bảo đảm cho pháp luật được áp dụng chuẩn xác, nhưng không mất đi sự linh hoạt, tính sáng tạo. Những năm vừa qua, trước những đòi hỏi khách quan của công tác THADS, đã có một số công trình khoa học nghiên cứu về vấn đề THADS, cụ thể là: - Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ "Những cơ sở lý luận và thực tiễn về chế định Thừa phát lại", mã số 95-98-114/ĐT do Viện Nghiên cứu Khoa học Pháp lý - Bộ Tư pháp và Sở Tư pháp Thành phố Hồ Chí Minh chủ trì thực hiện; - Đề tài nghiên cứu cấp Bộ: "Mô hình quản lý thống nhất công tác thi hành án", mã số 96-98- 027/ĐT do Cục THADS - Bộ Tư pháp chủ trì thực hiện; - Đề tài cấp Nhà nước: "Luận cứ khoa học của việc đổi mới tổ chức và hoạt động thi hành án ở Việt Nam trong giai đoạn mới" do Bộ Tư pháp chủ trì; - Đề tài: " Thi hành án dân sự, thực trạng và hướng hoàn thiện của Dự án VIE/98/001" do Bộ Tư pháp chủ trì thực hiện dự án. Một số luận án và công trình nghiên cứu khác như: - Luận văn thạc sĩ Luật học: "Các biện pháp cưỡng chế thi hành án dân sự, thực tiễn áp dụng và hướng hoàn thiện", của Nguyễn Công Long, năm 2000; 3
7. - Luận văn thạc sĩ Luật học: "Hoàn thiện pháp luật thi hành án dân sự" của Nguyễn Thanh Thủy, năm 2001; - Luận văn thạc sĩ Luật học: "Đổi mới tổ chức và hoạt động thi hành án dân sự ở Việt Nam", của Nguyễn Quang Thái: năm 2003; - Luận văn thạc sĩ Luật học: "Đổi mới thủ tục thi hành án dân sự ở Việt Nam", của Lê Anh Tuấn, năm 2004; - Luận văn thạc sĩ Luật học: "Biện pháp cưỡng chế kê biên tài sản để thi hành án dân sự", của Trần Công Thịnh, năm 2007; - Luận án tiến sĩ Luật học: "Hoàn thiện pháp luật thi hành án dân sự ở Việt Nam hiện nay", của Nguyễn Thanh Thủy, năm 2008; Bên cạnh đó là một số bài viết đăng trên các tạp chí Dân chủ và pháp luật, Tạp chí Luật học, Tạp chí Nhà nước và pháp luật Những công trình nêu trên đã có nội dung nghiên cứu về THADS ở những khía cạnh, góc độ và mức độ khác nhau. Trong một số công trình cũng đã đề cập đến việc áp dụng một biện pháp cưỡng chế THADS ở một số địa phương cụ thể, nhưng chưa có công trình nào nghiên cứu một nhóm các biện pháp cưỡng chế có cùng mục đích ở tại một thành phố lớn như Hà Nội sau khi được mở rộng một cách toàn diện, chuyên sâu, và trong điều kiện pháp luật THADS đã có sự thay đổi về căn bản như hiện nay. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích Trên cơ sở phân tích, làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản và thực tiễn áp dụng các quy định của Luật THADS năm 2008 ( Sửa đổi bổ sung một số điều năm 2014) về biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trên địa bàn thành phố Hà Nội, từ đó tìm ra các vướng mắc và đề xuất các giải pháp để đóng góp vào việc hoàn thiện pháp luật về THADS nhằm nâng cao hiệu quả công tác THADS ở Việt Nam. 4
8. 3.2. Nhiệm vụ Thứ nhất, Phân tích, làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản của biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong thi hành án dân sự; Thứ hai, đánh giá chân thực và toàn diện thực trạng pháp luật và thực tiễn áp dụng các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong hoạt động THADS của thành phố Hà Nội, từ đó đi sâu phân tích những kết quả đã đạt được và những hạn chế, tồn tại trong việc áp dụng biện pháp cưỡng thi hành nghĩa vụ trả tiền trong hoạt động THADS và làm rõ nguyên nhân của thực trạng đó. Thứ ba, xây dựng những quan điểm, đề xuất các giải pháp kịp thời và lâu dài nhằm đảm bảo việc áp dụng các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền theo trong THADS được chuẩn xác, thống nhất trong hệ thống cơ quan THADS ở Việt Nam. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu "Biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong hoạt động thi hành án dân sự trên địa bàn thành phố Hà Nội" là một đề tài có nội dung rộng, tính chuyên sâu, phức tạp và có tính thực tiễn cao. Vì thế, luận văn được nghiên cứu trên cơ sở thực tiễn áp dụng Luật THADS năm 2008( Sửa đổi bổ sung một số điều năm 2014). Đồng thời, tác giả tập trung nghiên cứu phân tích thực trạng áp dụng các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong THADS, những hạn chế, tồn tại và nguyên nhân để từ đó đề xuất các giải pháp đảm bảo việc các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong THADS trong điều kiện hiện nay ở thành phố Hà Nội. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu - Phương pháp luận nghiên cứu đề tài là chủ nghĩa duy vật biện chứng, duy vật lịch sử và phép biện chứng của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật. - Các phương pháp cụ thể được sử dụng kết hợp, đó là: Phương pháp nghiên cứu lịch sử, phương pháp phân tích, phương pháp so sánh, phương pháp thống kê, tổng hợp. 5
9. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Luận văn đã đưa ra và luận giải được một số quan điểm cơ bản về khái niệm hoạt động THADS, cơ cấu tổ chức cơ quan THADS, công chức thực hiện hoạt động THADS, góp phần bổ sung, làm phong phú thêm cho hoạt động nghiên cứu khoa học về pháp luật trong lĩnh vực THADS. - Đánh giá đúng thực trạng áp dụng các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền của cơ quan THADS ở thành phố Hà Nội hiện nay, phân tích sâu sắc những kết quả đã đạt được, những hạn chế còn tồn tại, và nguyên nhân trong thực tiễn áp dụng của những hoạt động cưỡng chế này. - Đưa ra những yêu cầu, quan điểm và giải pháp đảm bảo các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong THADS được thực thi chuẩn xác, khoa học và thống nhất nhằm nâng cao hiệu quả, hiệu lực, và chất lượng công tác THADS ở thành phố Hà Nội. - Luận văn là công trình khoa học có thể làm tài liệu cho hoạt động nghiên cứu, giảng dạy, cho cán bộ hoạt động thực tiễn xây dựng và áp dụng pháp luật, hoạt động thi hành án dân sự. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong hoạt động THADS. Chương 2: Thực trạng pháp luật và thực tiễn áp dụng biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong hoạt động thi hành án Dân sự trên địa bàn thành phố Hà Nội. Chương 3: Kiến nghị hoàn thiện và nâng cao hiệu quả tăng cường bảo đảm thực hiện pháp luật trong việc áp dụng cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền ở Việt Nam hiện nay 6
10. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BIỆN PHÁP CƯỠNG CHẾ THI HÀNH NGHĨA VỤ TRẢ TIỀN TRONG HOẠT ĐỘNG THI HÀNH ÁN DÂN SỰ 1.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò và ý nghĩa của biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong hoạt động thi hành án Dân sự 1.1.1. Khái niệm biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong hoạt động thi hành án Dân sự Trong nền kinh tế hàng hóa, tiền là vật tương đương, là công cụ thanh toán hữu hiệu trong các quan hệ nghĩa vụ, hợp đồng và các quan hệ tài sản khác. Thi hành án dân sự về bản chất là thi hành nghĩa vụ về tài sản. Phương châm của hoạt động thi hành án dân sự là khuyến khích các chủ thể nghĩa vụ, người phải thi hành án tự nguyện thi hành. Tuy nhiên, khi chủ thể phải thi hành án không tự nguyện thi hành thì cơ quan thi hành án phái áp dụng các biện pháp cưỡng chế. Cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong hoạt động THADS có thể được hiểu là biện pháp dùng quyền lực của Nhà nước buộc người phải thi hành án (THA) thực hiện nghĩa vụ trả tiền (nghĩa vụ thanh toán) của họ, do chấp hành viên áp dụng trong trường hợp người phải THA có điều kiện THA mà không tự nguyện THA. Nghĩa vụ trả tiền hay còn gọi là nghĩa vụ thanh toán là loại nghĩa vụ phổ biến trong các quan hệ dân sự, nó phát sinh từ quan hệ hợp đồng, quan hệ bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng và việc thực hiện các nghĩa vụ của công dân đối với Nhà nước. Chính vì vậy, biện pháp cưỡng chế THA để thi hành nghĩa vụ trả tiền chiếm số lượng lớn trong các biện pháp cưỡng chế THA, bởi những tranh chấp liên quan đến nghĩa vụ trả tiền phát sinh rất phổ biến trong sinh hoạt thường ngày cũng như hoạt động kinh doanh. Ngoài ra, trong các bản án, quyết định đều có quy định nghĩa vụ nộp án phí của người thua kiện hoặc bị cáo nên nghĩa vụ trả tiền xuất hiện ở hầu hết trong các quyết định THA. Trong thực tiễn hoạt động THADS, loại nghĩa vụ này chiếm tới "80% số lượng vụ việc cơ quan THADS phải thi hành" [7]. Có 7
11. thể nói, nghĩa vụ trả tiền phát sinh ở hầu hết các bản án, quyết định thuộc thẩm quyền của cơ quan THADS. Vì vậy, tỷ lệ số vụ việc áp dụng biện pháp cưỡng chế trả tiền cũng chiếm tỷ lệ chủ yếu trong tổng số vụ việc áp dụng biện pháp cưỡng chế. Việc Luật THADS quy định đến 4/6 biện pháp cưỡng chế là thi hành nghĩa vụ trả tiền nhằm bao quát sự đa dạng về mặt vật chất (tài sản vô hình, tài sản hữu hình ) sự rộng rãi về mặt không gian hiện hữu (có tại ngân hàng, người thứ ba, nơi chi trả thu nhập ) và cả tài sản hình thành trong tương lai. Mặc dù quy định nhiều biện pháp như vậy, nhưng các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền đều nhằm mục đích cuối cùng là chuyển tiền thuộc sở hữu của người phải THA sang cho người được THA. Ngay cả biện pháp cưỡng chế kê biên tài sản của người phải THA cũng chỉ là bước trung gian để chuyển tài sản bị kê biên thành tiền và chuyển trả người được THA. Cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong thi hành án dân sự theo pháp luật Việt nam có thể được hiểu là: - Một trong những biện pháp cưỡng chế thi hành án dân sự, - Hoạt động thi hành án của cơ quan thi hành án dân sự - Một tiểu chế định pháp luật 1.1.2. Đặc điểm của biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong hoạt động thi hành án Dân sự Ngoài những đặc điểm chung của biện pháp cưỡng chế THADS, Biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền có những đặc điểm riêng như sau: a) Tính linh hoạt của biện pháp thi hành nghĩa vụ trả tiền phù hợp với nền kinh tế hàng hóa – tiền tệ. Bất kỳ một loại nghĩa vụ tài sản nào cũng có thể xác định giá trị tương đương bằng một số tiền nhất định . Nghĩa vụ trả tiền được xác lập bởi bản án, quyết định có hiệu lực thi hành; được cho thi hành theo quyết định THA và việc áp dụng biện pháp cưỡng chế là để thực hiện nghĩa vụ trả tiền. Ví dụ: Bản án tuyên: Ông A phải thanh toán cho ông B số tiền là 100 triệu đồng. Như vậy ông A có nghĩa vụ thanh toán và là người phải THA có thể bị áp dụng các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền. 8
12. b) Đối tượng mà biện pháp cưỡng chế tác động là tiền Nếu trong quyết định hay bản án có xác định tài sản thuộc sở hữu hợp pháp của người phải THA thì cũng được định giá bằng tiền Các quyết định cưỡng chế đều liên quan đến tiền hoặc tài sản. Ví dụ: Tại quyết định kê biên quyền sử dụng đất, khấu trừ tiền trong tài khoản của người phải THA đều có nêu kê biên diện tích đất là bao nhiêu, tại vị trí nào hay khấu trừ bao nhiều tiền. c) Không giới hạn số lượng các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền được áp dụng cũng như số lần áp dụng một biện pháp cưỡng chế. Đây là đặc điểm rất riêng của biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền, chấp hành viên khi tổ chức thi hành án có thể áp dụng biện pháp cưỡng chế khấu trừ tiền trong tài khoản, nếu số tiền thu được không đủ theo quyết định THA thì có thể áp dụng biện pháp kê biên, phát mại tài sản của người phải THA. Mặt khác, nếu người phải THA có nhiều tài khoản, hay nhiều tài sản khác nhau thì chấp hành viên có quyền áp dụng biện pháp khấu trừ với các tài khoản, hay kê biên, xử lý lần lượt các tài sản để THA nhưng phải đảm bảo nguyên tắc giá trị tài sản bị xử lý tương ứng với nghĩa vụ THA của người phải THA theo quyết định THA. d) Biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền có thể dừng ở bất kỳ giai đoạn nào trước thời điểm bán đấu giá một ngày làm việc nếu nghĩa vụ trả tiền theo quyết định THA được thực hiện xong. Hoặc có thể nói: người phải THA vẫn có quyền tự nguyện THA sau khi bị áp dụng biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền. Ví dụ: Sau khi áp dụng biện pháp kê biên tài sản mà người phải THA trả hết tiền phải thanh toán và chi phí cưỡng chế thì Chấp hành viên phải giải tỏa tài sản đã kê biên và kết thúc việc THA. Nhưng với biện pháp cưỡng chế giao tài sản thì vụ việc sẽ kết thúc khi cưỡng chế giao tài sản xong và người phải THA phải chịu chi phí cưỡng chế. Rõ ràng, thi hành nghĩa vụ trả tiền là một biện pháp thi hành án dân sự phổ biến, hữu hiệu trong nền kinh tế hàng hóa – tiền tệ, thể hiện sự tiếp nối của quá trình điều chỉnh pháp luật các quan hệ tài sản, cơ chế bảo đảm thực thi pháp luật, phục hồi và bảo vệ quyền, lợi ích chính đáng của các chủ thể khi bị xâm phạm. Do vậy, hiệu quả của hoạt 9
13. động thi hành án dân sự phụ thuộc rất lớn vào cơ chế quản lý nhà nước về tài sản, đặc biệt là tiền tệ. 1.2. Nguyên tắc áp dụng biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền Do biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền có những đặc điểm đặc thù nên khi áp dụng, chấp hành viên ngoài việc tuân thủ các nguyên tắc chung, còn phải tuân thủ các nguyên tắc riêng có của biện pháp cưỡng chế này. Nguyên tắc thứ nhất, cưỡng chế THA phải tương ứng với nghĩa vụ của người phải THA và các chi phí cần thiết. Đây là nguyên tắc cơ bản và xuyên suốt quá trình phát triển của các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền. Nguyên tắc này được quy định tại Điều 13 Nghị định số 62/2015/NĐ-CP ngày 18/7/2015. Nó được kế thừa từ Điều 8 Nghị định số 58/2009/NĐ-CP ngày 09/9/2009 của Chính phủ: "Khi kê biên tài sản, chấp hành viên phải tính các giá trị tài sản kê biên để kê biên tương ứng với nghĩa vụ thi hành án và thanh toán các chi phí thi hành án". Nguyên tắc này được đặt ra khi giá trị tài sản người phải THA lớn hơn toàn bộ nghĩa vụ trả tiền theo các Quyết định THA tại thời điểm áp dụng cưỡng chế và các chi phí cưỡng chế theo luật định. Vì vậy, trước khi thực hiện việc cưỡng chế chấp hành viên phải thực hiện việc so sánh số tiền dự kiến thu được từ việc xử lý tài sản của người phải THA (đã trừ chi phí cần thiết) với số tiền phải thi hành. Việc vi phạm nguyên tắc này sẽ dẫn đến xâm phạm lợi ích hợp pháp của tổ chức, công dân được pháp luật bảo vệ. Tuy nhiên, nguyên tắc này cũng có ngoại lệ: Trường hợp người phải THA có một tài sản duy nhất, nếu kê biên một phần tài sản sẽ làm giảm đáng kể giá trị của tài sản thì chấp hành viên sẽ tiến hành kê biên toàn bộ (Khoản 1 Điều 13 Nghị định 62/2015/NĐ-CP ngày 18/7/2015). Ví dụ: Ông A là người phải THA có nghĩa vụ trả số tiền là 500 triệu đồng. Ông A có duy nhất diện tích đất là 40m2 có mặt tiền rộng 3m và có trị giá là 1,5 tỷ đồng. Trong trường hợp này, chấp hành viên phải kê biên toàn bộ diện tích thửa đất, vì không thể chia nhỏ thửa đất để chỉ kê biên phần diện tích đất có giá trị khoảng 500 triệu đồng. Nguyên tắc thứ hai, khi cưỡng chế tài sản sản thuộc sở hữu chung phải tuân thủ quy định tại Điều 74 Luật THADS. Nguyên tắc này nhằm đảm bảo quyền và lợi 10
14. ích hợp pháp của các đồng sở hữu với người phải THA có tài sản bị kê biên. Chấp hành viên phải tiến hành thông báo cho các chủ sở hữu chung được biết về việc sẽ cưỡng chế đối với khối tài sản chung và để họ tự thỏa thuận phân chia tài sản chung hoặc yêu cầu Tòa án giải quyết theo thủ tục tố tụng. Những đồng sở hữu này có quyền thỏa thuận hoặc yêu cầu tòa án xác định phần quyền sở hữu tài sản, phần quyền sử dụng đất của người phải thi hành án trong khối tài sản chung trong thời hạn 30 ngày kể từ ngày nhận được thông báo. Nếu họ không yêu cầu tòa án giải quyết thì chấp hành viên yêu cầu Tòa án xác định phần quyền sở hữu tài sản phần quyền sử dụng đất của người phải thi hành án trong khối tài sản chung theo thủ tục tố tụng. Riêng đối với tài sản thuộc sở hữu chung của vợ chồng, thì Chấp hành viên xác định theo quy định của pháp luật về hôn nhân và gia đình và thông báo cho bên còn lại biết. Nếu một bên không đồng ý, thì trong thời hạn 30 ngày kể từ ngày Chấp hành viên xác định phần sở hữu của người phải THA trong khối tài sản chung, vợ hoặc chồng có quyền khởi kiện yêu cầu Tòa án phân chia tài sản chung. Một điểm cần lưu ý ở quy định này là Luật THADS không xác định rõ việc yêu cầu Tòa án phân chia tài sản chung được tính từ thời điểm có đơn yêu cầu gửi tới Tòa án hay là thời điểm Tòa án chính thức thụ lý đơn yêu cầu. Đối với tài sản chung đã xác định được phần sở hữu, Chấp hành viên phải tiến hành cưỡng chế đối với phần tài sản thuộc sở hữu của người phải THA. Tuy nhiên, nếu đã xác định được phần tài sản mà việc áp dụng cưỡng chế để phân chia làm giảm đáng kể giá trị của tài sản thì Chấp hành viên tiến hành cưỡng chế toàn bộ khối tài sản chung và thanh toán lại cho các sở hữu chung giá trị phần sở hữu của họ. Một điểm đặc biệt quan trọng là các đồng sở hữu tài sản chung được quyền ưu tiên mua tài sản (khoản 3 Điều 74 Luật THADS). Nguyên tắc thứ ba, khi cưỡng chế tài sản có tranh chấp phải tuân thủ quy định tại Điều 75 Luật THADS. Nội dung của nguyên tắc này là việc cưỡng chế vẫn được tiến hành đối với tài sản có tranh chấp và Chấp hành viên yêu cầu những người liên quan khởi kiện tại Tòa án hoặc cơ quan có thẩm quyền. Chấp hành viên sẽ xử lý tài sản đã cưỡng chế theo quyết định của Tòa án hoặc cơ quan có thẩm quyền. Nếu hết 11
15. thời hạn 30 ngày kể từ Chấp hành viên ngày yêu cầu, mà những người liên quan không khởi kiện hoặc đề nghị cơ quan có thẩm quyền giải quyết tranh chấp thì Chấp hành viên căn cứ Luật THADS để xử lý tài sản đã cưỡng chế. 1.3. Nội dung quá trình điều chỉnh pháp luật và các yếu tố bảo đảm thực hiện hiệu quả biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền trong hoạt động thi hành án Dân sự ở Việt Nam. 1.3.1. Nội dung quá trình điều chỉnh pháp luật THADS ở Việt Nam: Với vai trò quan trọng của mình, biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền đã được quy định ở các văn bản pháp luật trước khi Pháp lệnh THADS 1989 được ban hành như Thông tư số 04/TT-NCPL ngày 14/4/1966 của TANDTC. Pháp lệnh THADS năm 1989 đã quy định biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền bao gồm ba biện pháp sau: - Kê biên tài sản; - Trừ vào thu nhập của người phải THA. - Trừ vào tài sản của người phải THA đang do người khác giữ. Ba biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền này tiếp tục được kế thừa và không có sự thay đổi tại Pháp lệnh THADS năm 1993. Mặc dù vậy ba biện pháp cưỡng chế quy định tại Pháp lệnh THADS năm 1993 đã không phù hợp với sự phát triển nhanh chóng của kinh tế xã hội trong thời kỳ đổi mới. Điều này, đòi hỏi việc sửa đổi và bổ sung các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền tại Pháp lệnh THADS năm 2004. Tiếp tục kế thừa ba biện pháp cưỡng chế nêu trên, Pháp lệnh THADS năm 2004 đã có những sửa đổi, bổ sung căn bản sau: Thứ nhất, Pháp lệnh THADS năm 2004 đã quy định một biện pháp cưỡng chế mới tại khoản 3 Điều 37 là: Phong tỏa tài khoản, tài sản của người phải THA tại ngân hàng, tổ chức tín dụng, kho bạc nhà nước. Thứ hai, Pháp lệnh THADS năm 2004 quy định kê biên, xử lý tài sản của người phải THA do người thứ ba giữ trong biện pháp kê biên tài sản thay cho việc coi đó là một dạng của biện pháp cưỡng chế: Trừ vào tài sản của người phải THA đang do người khác giữ. 12
16. Thứ ba, Pháp lệnh THADS năm 2004 đã quy định biện pháp: "Khấu trừ tài khoản, trừ vào tiền, thu hồi giấy tờ có giá của người phải thi hành án" được tách ra đứng độc lập chứ không nằm trong biện pháp trừ vào tài sản của người phải THA đang do người khác giữ. Những sửa đổi căn bản trên về biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền đã nâng cao hiệu quả thi hành nghĩa vụ trả tiền trong hoạt động THADS. Tuy nhiên, trong thực tiễn thi hành vẫn tiếp tục phát sinh những vướng mắc do sự phát triển quá nhanh của kinh tế xã hội nên việc sửa đổi, bổ sung quy định liên quan đến cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền là một đòi hỏi cấp thiết. Vì vậy, Luật THADS năm 2008 đó được Quốc hội khóa XII thông qua ngày 14 tháng 11 năm 2008 với nhiều nội dung được đổi mới và bổ sung, bao gồm cả những biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền. Các biện pháp cưỡng chế thi hành nghĩa vụ trả tiền được quy định tại Điều 71 Luật THADS năm 2008 gồm có: 1. Khấu trừ tiền trong tài khoản; thu hồi, xử lý tiền, giấy tờ có giá của người phải THA. 2. Trừ vào thu nhập của người phải THA. 3. Kê biên, xử lý tài sản của người phải THA, kể cả tài sản đang do người thứ ba giữ. 4. Khai thác tài sản của người phải THA. Luật sửa dổi bổ sung một số điều luật thi hành án Dân sự năm 2014 không có sửa đổi hay bổ sung gì về các biện pháp thi hành nghĩa vụ trả tiền. 1.3.2. Sự thống nhất và đồng bộ của chính sách, pháp luật Có thể nói, trong thực tiễn, vị trí thượng tôn của pháp luật chỉ có thể đạt được khi pháp luật được thực thi một cách nghiêm minh và được các tổ chức, cá nhân tuân thủ một cách nghiêm túc, triệt để. Pháp luật nghiêm minh là điều kiện tiên quyết để nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước, xây dựng một xã hội trật tự, kỷ cương, ổn định, qua đó, góp phần quan trọng củng cố niềm tin của Nhân dân vào lẽ phải, lẽ công bằng, sự tiến bộ và tính ưu việt của chế độ. Trong quá trình phát 13
17. triển kinh tế - xã hội, còn xảy ra xung đột trên các lĩnh vực như lao động, đất đai, môi trường, tài nguyên Chính vì vậy sự thống nhất đồng bộ của chính sách pháp luật và quy định của các ngành luật khi điều chỉnh cùng một vấn đề đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc Thi hành bản án, quyết định của Tòa án trên thực tiễn cuộc sống; có vị trí, ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ tính nghiêm minh của pháp luật, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, thực thi công lý, xây dựng một xã hội trật tự, kỷ cương và ổn định, góp phần trực tiếp, tích cực vào việc bảo vệ những quyền con người, quyền công dân mà còn góp phần quan trọng vào sự nghiệp phát triển kinh tế-xã hội của đất nước và từng địa phương; cụ thể như góp phần tháo gỡ khó khăn, khơi thông, thúc đẩy phát triển sản xuất, kinh doanh thông qua hoạt động thu hồi nợ, giảm nợ xấu và mở rộng tín dụng, bảo vệ quyền chủ nợ và thu hồi nợ của các tổ chức tín dụng hay nâng cao an sinh xã hội, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người lao động thông qua việc xử lý kịp thời những vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế. 1.3.3. Cơ chế quản lý tài sản nói chung, quản lý tiền mặt, thu nhập cá nhân minh bạch Tại Việt nam Cơ chế quản lý tài sản nói chung, quản lý tiền mặt và thu nhập của các tầng lớp dân cư và đặc biệt của người phải thi hành án chưa tốt, cụ thể : quy định về quản lý tài sản là động sản, bất động sản còn bị buông lỏng, không có cơ quan nào có thể xác định rõ một người đang sở hữu một số lượng tài sản là bao nhiêu? Có bao nhiêu tiền mặt hoặc tổng nhu nhập thực tế là bao nhiêu. Chính vì vậy, mặc dù có chức năng đi xác minh tài sản của người phải thi hành án, nhưng trong hoạt động thi hành án Dân sự, Chấp hành viên nhiều khi không thể biết bắt đầu xác minh từ đâu và khi nào thì xác minh triệt để. Thêm vào đó, quy định sự phối hợp xác minh của các ngành liên quan nhưng không có chế tài đi kèm, khiến cho việc thực hiện rơi vào tình trạng “Thích thì phối hợp, không thích thì không phối hợp”. Việc mua bán giao dịch tại Việt Nam cho dù với số lượng lớn vẫn có thể giao dịch bằng tiền mặt, tức là lượng tiền tồn trong dân không thể kiểm soát được vì đa phần dân không có thói quen gửi giữ trong tài khoản ngân hàng (và như vậy thì rất khó xác định tiền hoặc tài sản của người phải thi hành án để kê biên). Thu nhập 14