Luận văn Bảo vệ quyền nhân thân bằng pháp luật dân sự trong lĩnh vực báo chí

Nội dung text: Luận văn Bảo vệ quyền nhân thân bằng pháp luật dân sự trong lĩnh vực báo chí

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THÀNH CHUNG B¶O VÖ QUYÒN NH¢N TH¢N B»NG PH¸P LUËT D¢N Sù TRONG LÜNH VùC B¸O CHÝ Chuyên ngành: Luật dân sự Mã số: 60 38 30 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Minh Tuấn HÀ NỘI -2014
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Nguyễn Thành Chung
3. LỜI CẢM ƠN Qua thời gian học tập và nghiên cứu tại Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội đến nay tác giả đã hoàn thành luận văn tốt nghiệp với đề tài “Bảo vệ quyền nhân thân bằng pháp luật dân sự trong lĩnh vực báo chí”. Luận văn này được hoàn chỉnh nhờ sự giúp đỡ của quý Thầy Cô, quý cơ quan, gia đình, bạn bè và đồng nghiệp. Tác giả xin chân thành cảm tạ: - Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến các Thầy, Cô trong Khoa Luật (chủ yếu là bộ môn Luật Dân sự), Đại học Quốc gia Hà Nội đã giúp tác giả trong quá trình học chuyên sâu kiến thức chuyên ngành để tác giả có thể hoàn thành khóa học của mình. Đặc biệt tác giả xin được cám ơn sâu sắc tới thầy giáo TS. Nguyễn Minh Tuấn - Phó Chủ nhiệm Khoa Luật Dân sự Trường Đại học Luật Hà Nội. Trong suốt quá trình thực hiện luận văn, tác giả đã nhận được từ thầy sự hướng dẫn nhiệt tình và nhất là những kinh nghiệm quý báu trong nghiên cứu, tìm hiểu pháp luật. - Tác giả xin cảm ơn các cô chú, anh chị công tác tại Cục Bản quyền tác giả, Đài tiếng nói Việt Nam, một số cơ quan báo chí Trung ương và Hà Nội đã giành nhiều thời gian góp ý, cung cấp tài liệu liên quan đến đề tài. - Tác giả xin được cảm ơn bạn bè và đồng nghiệp hỗ trợ về chuyên môn và những kinh nghiệm thực tiễn để tác giả có được cái nhìn đa diện về đề tài của mình. - Cuối cùng, tác giả trân trọng cám ơn gia đình, đặc biệt là bố mẹ thân sinh đã luôn động viên, hỗ trợ về tinh thần và tình cảm để tác giả có đủ thời gian hoàn thành công việc học tập và nghiên cứu. Hà Nội, ngày 11 tháng 02 năm 2014 Học viên Nguyễn Thành Chung
4. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục MỞ ĐẦU 1 Chương 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ QUYỀN NHÂN THÂN VÀ QUYỀN NHÂN THÂN TRONG LĨNH VỰC BÁO CHÍ 6 1.1. Khái quát chung và đặc điểm của quyền nhân thân 6 1.1.1. Khái quát chung về quyền nhân thân 6 1.1.2. Đặc điểm quyền nhân thân 10 1.2. Phân loại quyền nhân thân 15 1.3. Khái quát về quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí 24 1.3.1. Quyền nhân thân đối với tác phẩm báo chí 24 1.3.2. Quyền nhân thân trong nghiệp vụ (tác nghiệp) báo chí 30 1.3.3. Ý nghĩa của việc bảo vệ quyền nhân thân với tác phẩm báo chí 30 1.4. Lược sử phát triển của các quy định về quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí 32 Chương 2: QUI ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ QUYỀN NHÂN THÂN VÀ BẢO VỆ QUYỀN NHÂN THÂN TRONG LĨNH VỰC BÁO CHÍ 41 2.1. Các quy định của pháp luật dân sự về quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí 42 2.2. Các quy định của Luật Sở hữu trí tuệ về quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí 54 2.3. Các quy định của pháp luật Báo chí về quyền nhân thân của nhà báo và cơ quan báo chí 66
5. Chương 3: THỰC TRẠNG VÀ CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ BẢO VỆ QUYỀN NHÂN THÂN TRONG LĨNH VỰC BÁO CHÍ 72 3.1. Thực trạng bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí tại các cơ quan nhà nước có thẩm quyền và dự báo tình hình 72 3.2. Một số khó khăn, vướng mắc khi bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí 82 3.3. Các giải pháp nâng cao hiệu quả công tác bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí 93 3.4. Một số quy định của pháp luật thực định cần hoàn thiện 99 KẾT LUẬN CHUNG 105 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 108
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Kể từ khi khai sinh nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, thông tin truyền thông nói chung và báo chí nói riêng là một lĩnh vực rất quan trọng được Đảng và Nhà nước ta đặc biệt chú trọng. Bước vào thời kỳ đổi mới, từ những thập kỷ 80 của Thế kỷ trước, tôn trọng và bảo vệ quyền nhân thân của các tổ chức, công dân nói chung và trong lĩnh vực báo chí nói riêng là một chủ trương lớn được Đảng và Nhà nước quan tâm thực hiện. Đây là vấn đề mang tính chiến lược, có ý nghĩa quan trọng trong quá trình phát triển xã hội và hội nhập kinh tế quốc tế. Báo cáo chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa IX tại Đại hội toàn quốc lần thứ X của Đảng vẫn tiếp tục khẳng định rõ vai trò quan trọng của báo chí trong chiến lược phát triển kinh tế xã hội của đất nước. Trong những năm qua, đặc biệt là trong tiến trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân, Đảng, Nhà nước ta luôn quan tâm đến việc tôn trọng và bảo vệ quyền nhân thân của các tổ chức, công dân nói chung và bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí nói riêng. Nhằm đáp ứng được các yêu cầu của nhiệm vụ chính trị giai đoạn hiện nay và tương lai, tác giả lựa chọn việc nghiên cứu đề tài: “Bảo vệ quyền nhân thân bằng pháp luật dân sự trong lĩnh vực báo chí” với mong muốn làm rõ hơn về lý luận và thực tiễn riêng về quyền nhân thân có tính chất đặc thù này. Tác giả mong muốn đề tài mạnh dạn đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả điều chỉnh của pháp luật, bảo vệ một cách hữu hiệu quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí vốn còn không ít bất cập trên thực tế. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Bảo vệ quyền nhân thân nói chung và bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí nói riêng có vị trí quan trọng trong Bộ luật Dân sự (1995 và 1
7. 2005), Luật Sở hữu trí tuệ và Luật Báo chí. Đây là một loại quyền năng dân sự khá đặc thù, thường hay bị sao chép trái phép, vi phạm nhưng việc phát hiện, bảo vệ còn gặp không ít khó khăn và còn nhiều bất cập. Về phương diện lý luận cũng như thực tiễn việc bảo vệ của Tòa án và những cơ quan nhà nước có thẩm quyền cũng như trên báo chí hiện còn nhiều vấn đề gây tranh luận, nhất là định hướng giải quyết các tranh chấp có tính chất đặc thù này. Nghiên cứu về mảng đề tài có tính chất đặc trưng này cũng đã có một số ít bài viết, báo cáo khoa học về thực trạng xâm phạm quyền nhân thân nói chung và bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí nói riêng đăng trên các tạp chí chuyên ngành, các bài viết dưới dạng tìm hiểu, nghiên cứu đăng trên các tạp chí xã hội khác hoặc đăng tải trên các báo phát hành hàng ngày. Nhìn chung, các báo cáo, bài viết phần nào thể hiện kết quả nghiên cứu với những nhận định khá sâu sắc, dóng lên hồi chuông báo động trong việc xâm phạm và thực trạng bảo vệ quyền nhân thân nói chung và bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí nói riêng, nhưng chủ yếu dưới góc độ xã hội. Về phương diện pháp luật vẫn cần có một công trình nghiên cứu một cách tổng hợp, toàn diện, thấu đáo riêng về bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí, nhất là việc bảo vệ bằng trình tự pháp luật đối với loại quyền năng dân sự có tính chất khá đặc trưng này. Một công trình nghiên cứu chuyên sâu bước đầu sẽ góp phần phát triển lý luận, nhằm lý giải và hoàn chỉnh các văn bản pháp quy với mục tiêu nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí của Tòa án và các cơ quan nhà nước có thẩm quyền. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài - Mục đích của nghiên cứu đề tài là nhận diện, làm rõ khái niệm, bản chất quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí. - Nghiên cứu những đặc điểm riêng về quyền nhân thân đối với các tác phẩm báo chí, từ đó sẽ đề xuất các giải pháp thích hợp để hoạt động bảo vệ của Tòa án và các cơ quan nhà nước có thẩm quyền có hiệu quả cao. 2
8. - Từ khảo sát thực tiễn kết hợp nghiên cứu các quan điểm để lựa chọn biện pháp bảo vệ của Tòa án và các cơ quan nhà nước có thẩm quyền thích hợp, đấu tranh hiệu quả với các hiện tượng xâm phạm quyền nhân thân trên báo chí. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu của luận văn trước hết là các quy định của pháp luật liên quan đến lĩnh vực quyền nhân thân nói chung và quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí nói riêng. - Phạm vi nghiên cứu: thực trạng thực thi và bảo vệ quyền nhân thân của Tòa án cùng các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong lĩnh vực báo chí nhằm nâng cao hiệu quả trong việc bảo vệ một cách thiết thực và có hiệu quả quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí. 5. Phương pháp nghiên cứu Đề tài luận văn được nghiên cứu trên cơ sở lý luận và phương pháp luận khoa học của chủ nghĩa duy vật biện chứng, duy vật lịch sử; tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm, đường lối, chính sách của Đảng, Nhà nước về nhà nước pháp quyền; cơ sở lý luận khoa học của các ngành luật có liên quan, như khoa học luật dân sự, luật sở hữu trí tuệ, luật báo chí, luật tố tụng hình sự; thực trạng bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền Ngoài ra, việc nghiên cứu luận án còn được thực hiện bằng những phương pháp nghiên cứu khoa học cụ thể như: phân tích, so sánh, tổng hợp, thống kê, trao đổi, khảo sát xã hội học ở một số cơ quan báo chí trung ương, địa phương và các loại báo viết, báo hình, báo nói, báo điện tử nơi có các tác phẩm báo chí vi phạm. 6. Những nội dung mới của luận văn - Bằng phương pháp tiếp cận hệ thống, luận án nghiên cứu, phân tích, 3
9. đánh giá những vấn đề cả về lý luận và thực tiễn, quy định của pháp luật dân sự, luật báo chí, luật sở hữu trí tuệ, luật tố tụng dân sự, thực trạng bảo vệ của Tòa án và các cơ quan nhà nước có thẩm quyền khi bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí. - Nghiên cứu lý luận kết hợp khảo sát thực tiễn để nhận diện chính xác nguyên nhân, cách thức xâm phạm quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí, thực trạng bảo vệ của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền và đề xuất các giải pháp bảo vệ thích hợp, có hiệu quả cao. - Kết quả chung của việc nghiên cứu đề tài của luận văn là sẽ đề xuất một số giải pháp có tính toàn diện từ việc nghiên cứu pháp luật thực định và thực tiễn bảo vệ của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong những năm vừa qua, góp phần từng bước nâng cao hiệu quả bảo vệ các quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí. 7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ góp phần bổ sung lý luận về quyền nhân thân của các tổ chức, công dân nói chung và đối với các tác phẩm báo chí nói riêng. Các nội dung và giải pháp được đưa ra trong bản luận văn có thể dùng làm tài liệu tham khảo trong biên soạn, chỉnh lý, hoàn thiện lý luận và các quy định của pháp luật dân sự, luật báo chí và luật sở hữu trí tuệ. Kết quả nghiên cứu của đề tài luận văn có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo, giảng dạy cho các cơ sở đào tạo luật, đào tạo chuyên ngành báo chí cũng như tham khảo để hướng dẫn, chỉ đạo thực tiễn trong việc bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí nói riêng tại các cơ quan nhà nước có thẩm quyền. 8. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, Luận văn dự kiến được cấu trúc thành ba chương: 4
10. Phần nội dung của luận văn sẽ được trình bày cụ thể như sau: Chương 1 KHÁI QUÁT CHUNG VỀ QUYỀN NHÂN THÂN VÀ QUYỀN NHÂN THÂN TRONG LĨNH VỰC BÁO CHÍ 1.1. Khái quát và đặc điểm của quyền nhân thân. 1.2. Đặc điểm quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí. 1.3. Về quy định của pháp luật hiện hành. 1.4. Về phương thức bảo vệ theo các trình tự tố tụng và hành chính. Chương 2 QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT HIỆN HÀNH VỀ BẢO VỆ QUYỀN NHÂN THÂN TRONG LĨNH VỰC BÁO CHÍ 2.1. Quy định của Bộ luật Dân sự. 2.2. Quy định của Luật Sở hữu trí tuệ và các văn bản chuyên ngành. 2.3. Quy định của Luật Báo chí Chương 3 THỰC TRẠNG VÀ CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ BẢO VỆ QUYỀN NHÂN THÂN TRONG LĨNH VỰC BÁO CHÍ 3.1. Thực trạng bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí tại Tòa án, các cơ quan nhà nước có thẩm quyền và dự báo tình hình. 3.2. Một số khó khăn, vướng mắc khi bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí. 3.3. Các giải pháp nâng cao hiệu quả công tác bảo vệ quyền nhân thân trong lĩnh vực báo chí. 3.4. Một số quy định của pháp luật thực định cần hoàn thiện. 5
11. Chương 1 LÝ LUẬN CHUNG VỀ QUYỀN NHÂN THÂN VÀ QUYỀN NHÂN THÂN TRONG LĨNH VỰC BÁO CHÍ 1.1. Khái quát chung và đặc điểm của quyền nhân thân 1.1.1. Khái quát chung về quyền nhân thân Trong xã hội có giai cấp, các quyền công dân, quyền dân sự của cá nhân, tổ chức do pháp luật qui định và được nhà nước bảo hộ. Quyền của cá nhân, tổ chức là khả năng pháp luật cho phép chủ thể xử sự trước các chủ thể khác hoặc khả năng được hưởng các lợi ích hợp pháp do pháp luật qui định. Quyền nhân thân là một trong các quyền dân sự quan trọng của các chủ thể, cho phép cá nhân, tổ chức hưởng các lợi ích phát sinh từ các giá trị nhân thân và khai thác các giá trị đó để đáp ứng các như cầu của mình. Quyền nhân thân (tiếng Anh là Personaltily rights) là thuật ngữ pháp lý để chỉ những quyền gắn liền với bản thân của mỗi con người, gắn liền với đời sống riêng tư của mỗi cá nhân, có liên quan mật thiết đến danh dự, nhân phẩm, uy tín của người đó. Trong quan hệ pháp luật dân sự, quyền nhân thân là một yếu tố cấu thành nội dung của quan hệ nhân thân, cho phép chủ thể hưởng các lợi ích tinh thần và thực hiện mọi phương thức mà pháp luật cho phép để bảo vệ các lợi ích đó trước sự xâm phạm của chủ thể khác Sổ tay thuật ngữ pháp lý thông dụng định nghĩa: “Quan hệ nhân thân là quan hệ giữa người và người về những lợi ích phi vật chất, không có giá trị kinh tế, không tính ra được thành tiền và không thể chuyển giao. Quan hệ nhân thân gắn liền với cá nhân, với tổ chức nhất định. Nó ghi nhận đặc tính riêng biệt và sự đánh giá của xã hội đối với cá nhân hay tổ chức đó. Quan hệ nhân thân thuộc phạm vi điều chỉnh của luật dân sự, gồm có quan hệ nhân thân liên quan đến tài sản và quan hệ nhân thân không liên quan đến tài sản” [25, tr.274]. 6
12. Do quyền nhân thân có ý nghĩa quan trọng trong đời sống xã hội và với mỗi cá nhân, nên Điều 1 Bộ Luâṭ Dân sư ̣(BLDS) đã ghi nhận: đối tươṇ g chính điều chỉnh của pháp luật dân sự gồm hai nhóm quan hệ cơ bản là quan hê ̣tài sản và quan hệ nhân thân. Trong đó, quan hệ tài sản là quan hệ giữa người với người thông qua một tài sản nhất định thể hiện dưới dạng này hay dạng khác (mang tính chất hàng hóa, tiền tê ̣ có thể đem ra trao đổi vì muc̣ đích cá nhân và mang tính chất đền bù, thỏa thuận về giá trị). Khác với quan hệ tài sản, quan hê ̣nhân thân là quan hê ̣giữa người với người về một giá trị nhân thân của cá nhân hay tổ chức. Quan hê ̣nhân thân phát sinh vì lơị ích tinh thần và luôn gắn liền vớ i chủ thể . Nó không mang tính hàng hóa hay tiền tệ và không thể tính đươc̣ hoặc tri ̣giá được bằng tiền (theo nghĩa tương đối) [28, tr.12-13]. Điều 24, BLDS 2005 đã quy định: “Quyền nhân thân được quy định trong Bộ luật này là quyền dân sự gắn liền với mỗi cá nhân, không thể chuyển giao cho người khác, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác”. Như vậy, có thể xem quyền nhân thân chính là “ giá trị nhân thân của cá nhân và tổ chức được pháp luật ghi nhận và bảo vệ. Chỉ những giá trị nhân thân được pháp luật ghi nhận mới được coi là quyền nhân thân. Quyền nhân thân luôn gắn với chủ thể và không thể chuyển giao cho người khác trừ trường hợp do pháp luật quy định. Quyền nhân thân bao gồm: Quyền nhân thân gắn với tài sản và quyền nhân thân không gắn với tài sản” [10, tr.105]. Pháp luật dân sự đã và đang là công cụ pháp lý quan trọng để thực hiện quyền dân sự của công dân, tổ chức. Để tồn tại, phát triển, mỗi cá nhân ngoài các nhu cầu đảm bảo về vật chất còn có các nhu cầu về tư tưởng, tinh thần - liên quan đến lĩnh vực nhân thân của từng chủ thể. Thông thường, quan hệ nhân thân luôn gắn liền với từng chủ thể, “không thể chuyển giao cho người khác”. Quy luật phát triển của xã hội loài người đã chứng minh rằng, khi từng chủ thể nói riêng và xã hội nói chung đã đạt đến ngưỡng thỏa mãn các nhu cầu về vật chất thì tất yếu sẽ quan tâm nhiều hơn đến những giá trị tinh thần. 7
13. Nhận thấy tầm quan trọng của quyền con người, quyền nhân thân của mỗi cá nhân trong xã hội hiện tại nên Đảng ta đã xác định “Con người là trung tâm của chiến lược phát triển, đồng thời là chủ thể phát triển. Tôn trọng và bảo vệ quyền con người, gắn quyền con người với quyền và lợi ích của dân tộc, đất nước” [9, tr.76]. Trong bản Tuyên ngôn độc lập ngày 2 tháng 9 năm 1945 khai sinh ra nước Việt Nam dân chủ cộng hòa (nay là Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam), Chủ tịch Hồ Chí Minh đã trích dẫn câu nói nổi tiếng về nhân quyền, trong đó bao hàm cả quyền nhân thân được trích dẫn từ Bản tuyên ngôn độc lập 1776 của nước Mỹ: “Mọi người sinh ra đều bình đẳng. Tạo hóa cho họ những quyền không ai có thể chối cãi. Trong các quyền đó có quyền được sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc”. Tuyên ngôn độc lập ngày 2 tháng 9 năm 1945 cũng đã trích dẫn Bản Tuyên ngôn nhân quyền và dân quyền của Cách mạng Pháp năm 1791: “Người ta sinh ra tự do và bình đẳng về quyền lợi; và phải luôn luôn được tự do và bình đẳng về quyền lợi”. Đây là những nội dung có ý nghĩa quan trọng làm nền tảng cho việc xây dựng Hiến pháp năm 1946 của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa với các quy định mang tính hiến định đầu tiên về quyền nhân thân. Nhằm cụ thể hóa các quy định của Hiến pháp - đạo luật cơ bản của Nhà nước, Điều 24 Bộ luật Dân sự 2005 đã quy định quyền nhân thân là quyền dân sự gắn liền với mỗi cá nhân, không thể chuyển giao cho người khác, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác. Qua quy định trên đây, có thể khái quát một số đặc điểm về quyền nhân thân như sau: Là một quyền dân sự do pháp luật quy định và được pháp luật bảo vệ; mọi cá nhân đều có sự bình đẳng về quyền nhân thân; quyền nhân thân có tính chất phi tài sản và luôn gắn liền với cá nhân, không thể chuyển giao trừ trường hợp pháp luật có quy định khác. Việc tôn trọng quyền nhân thân là một nội dung quan trọng của quyền dân sự. Việc tôn trọng quyền nhân thân của người khác là nghĩa vụ không chỉ của mọi công dân mà còn là nghĩa vụ của chính chủ thể đó. 8
14. Khi một chủ thể thực hiện quyền nhân thân của mình về nguyên tắc không được xâm phạm đến quyền, lợi ích hợp pháp của người khác. Trong một xã hội văn minh, mọi quyền dân sự trong đó có quyền nhân thân về dân sự của cá nhân sẽ được mọi người tôn trọng, không bị xâm phạm. Tuy vậy, trên thực tế của đời sống xã hội do nhận thức của mỗi người khác nhau về quyền dân sự, nên việc xâm phạm đến quyền nhân thân của cá nhân là điều không tránh khỏi. Việc xâm phạm đến quyền nhân thân của cá nhân không những gây trở ngại cho việc thực hiện các quyền dân sự của cá nhân đó mà còn ảnh hưởng tới trật tự pháp lý dân sự của xã hội. Quyền nhân thân phụ thuộc vào điều kiện kinh tế, xã hội trong mỗi giai đoạn lịch sử - xã hội. Xã hội càng phát triển thì các quyền nhân thân ngày càng được mở rộng nhằm đáp ứng nhu cầu về tinh thần ngày càng cao của công dân. Hiện nay, Việt Nam đã vượt qua thời kỳ kém phát triển và đang ở ngưỡng nước có thu nhập trung bình (tính theo thu nhập bình quân đầu người). Sự phát triển kinh tế đã này kéo theo sự thay đổi trong nhận thức của mỗi cá nhân và cộng đồng. Dần từng bước, xã hội đã coi các quyền con người, lợi ích tinh thần là phần không thể thiếu trong cuộc sống và những giá trị đó ngày càng không ngừng được mở rộng, tôn trọng hơn. Trong chiến lược phát triển của nước ta, Báo cáo chính trị của Đảng tại Đại hội XI đã chỉ rõ: “Phát triển mạnh sự nghiệp văn học, nghệ thuật, hệ thống thông tin đại chúng; bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa truyền thống, cách mạng; mở rộng và nâng cao hiệu quả hợp tác quốc tế về văn hóa” [9, tr.41]. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển và mở rộng về quy mô, phạm vi, thì tình trạng quyền nhân thân không được tôn trọng, hay bị xâm phạm và không được bảo vệ thỏa đáng đang là khá phổ biến với những diễn biến phức tạp. Thực trạng xã hội này dù sao cũng có những tác động nhất định đến nhận thức, đến hành động của chủ thể trong các quan hệ pháp luật dân sự. Vấn đề 9
15. là làm cho mỗi cá nhân nhận biết được những giá trị nhân thân của mình và tôn trọng giá trị nhân thân của người khác là một việc làm không đơn giản, cần phải có thời gian và lộ trình thích hợp để thay đổi nhận thức. Tôn trọng quyền con người, quyền nhân thân trong xã hội nói chung và trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ nói riêng là mục tiêu hướng tới. Vì vậy, trong chiến lược phát triển và trong điều kiện hội nhập quốc tế Đảng ta đã xác định: “Hoàn thiện và thực hiện nghiêm túc các quy định của pháp luật về sở hữu trí tuệ Thực hiện đầy đủ các cam kết quốc tế về bảo đảm quyền sở hữu trí tuệ, quyền tác giả” [9, tr.227]. 1.1.2. Đặc điểm quyền nhân thân Trong đời sống xã hội và trong giao lưu dân sự ta thấy rằng việc dịch chuyển tài sản từ chủ thể này sang chủ thể khác để thỏa mãn các nhu cầu sản xuất kinh doanh hoặc sinh hoạt, tiêu dùng là khá phổ biến, là đặc trưng của các quan hệ tài sản trong đời sống xã hội. Nếu như trong quan hê ̣tài sả n, chủ thể có thể dịch chuyển tài sản từ chủ thể này sang chủ thể khác, thì trong quan hê ̣nhân thân lại không thể dic̣ h chuyển các giá tri ̣tinh thần giữa các chủ thể, trừ một số quyền tác giả mà pháp luật có quy định. Do vậy, quyền nhân thân - với tư cách là những lợi ích tinh thần gắn liền với một chủ thể - lại không thể chuyển giao giữa các chủ thể. Đây được xem là một thuộc tính rất đặc trưng của quyền nhân thân trong đời sống dân sự. Quyền nhân thân được hiểu là quyền dân sự - một bộ phận của quyền công dân - luôn gắn liền với mỗi cá nhân, không thể chuyển giao cho người khác, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác. Như vậy, quyền nhân thân có mối quan hệ hữu cơ với cá nhân kể từ thời điểm cá nhân được sinh ra và chấm dứt khi cá nhân đó chết. Có nghĩa là quyền nhân thân của cá nhân luôn gắn với cá nhân đó suốt cuộc đời. Quyền nhân thân trong pháp luật dân sự có mối quan hệ mật thiết với năng lực pháp luật dân sự của cá nhân và phụ thuộc 10
16. vào năng lực pháp luật, có sau năng lực pháp luật (trừ một số trường hợp ngoại lệ trong quan hệ về thừa kế: đứa trẻ dù chưa ra đời nhưng nếu nó là chủ thể được nhận quyền thừa kế thì nó vẫn có quyền đó). Đặc điểm quan trọng của quyền nhân thân là quyền đó luôn gắn liền với một chủ thể nhất định và mang tính phi vật chất. Vì vậy, khi cá nhân chết, thì quyền nhân thân của cá nhân gắn với cá nhân cho tới thời điểm đó. Một số quyền nhân thân của cá nhân vẫn được pháp luật bảo hộ khi cá nhân đó chết như: quyền nhân thân của tác giả trong các tác phẩm văn học, nghệ thuật, khoa học về quyền công bố tác phẩm, tiền thù lao, nhuận bút cho người khác sử dụng tác phẩm vẫn được pháp luật bảo hộ trong một thời hạn (thường là 50 năm) sau khi tác giả mất nếu quyền này được chuyển cho những người thừa kế. Quyền nhân thân có đặc điểm đặc biệt như vậy, nên nó còn là cơ sở để xác định tư cách chủ thể của cá nhân trong quan hệ tài sản khi cá nhân còn sống; đồng thời có những quyền nhân thân mang tính chất phi vật chất gắn với cá nhân vĩnh viễn kể cả sau khi cá nhân đó chết (quyền tác giả trong các tác phẩm văn học, khoa học, nghệ thuật). Những yếu tố liên quan đến danh dự, các quyền tác giả của cá nhân vẫn được pháp luật bảo hộ, vì những yếu tố này là quyền nhân thân phi vật chất của cá nhân. Quyền nhân thân có những điểm đặc trưng như vậy, nên khi xác định quyền nhân thân của cá nhân cần thiết phải xác định rõ những đặc điểm có tính chất đặc trưng này để tránh sự hiểu lầm là cá nhân đã chết thì các quyền nhân thân của cá nhân đó cũng chấm dứt theo. Các quan hê ̣nhân thân thuôc̣ đối tươṇ g điều chỉnh của nhiều ngành luâṭ khác nhau của một hệ thống pháp luật. Ví dụ: quyền nhân thân được pháp luật hình sự điều chỉnh là việc quy định các mức hình phạt cụ thể đối với một bị cáo có hành vi xâm phạm các quyền nhân thân bị luật hình sự coi là tội phạm như hành vi vu khống người khác, hành vi xâm phạm quyền tác giả Môṭ 11
17. trong những yếu tố thể hiêṇ sư ̣ khác nhau trong quan hê ̣nhân thân do từ ng ngành luật điều chỉnh chính là phương pháp điều chỉnh của ngành luật đó và những chế tài pháp lý sẽ áp dụng. Quan hê ̣nhân thân do Luâṭ dân sư ̣ điều chỉnh có những đặc điểm cơ bản sau: + Quyền nhân thân luôn liên quan đến môṭ lơị ích tinh thần. Lơị ích tinh thần có thể hiểu là những giá tri ̣tinh thầ n đươc̣ pháp luâṭ ghi nhâṇ và moị ngườ i tôn troṇ g như : danh dư,̣ nhân phẩm, uy tín Lơị ích tinh thần đó cũng có thể là kết quả từ hoaṭ đôṇ g lao đôṇ g sáng taọ của con ngườ i như các tác phẩm văn hoc̣ , nghê ̣thuâṭ , khoa hoc̣ , các đối tượng của quyền sở hữu công nghiêp̣ Lơị ích tinh thần là yếu tố quan trọng có tính chất tiền đề, chi phối quan hê ̣nhân thâ n, thuộc đối tượng điều chỉnh của luật dân sự với những phương pháp điều chỉnh đặc trưng riêng. Đây là yếu tố cần thiết để phân biệt với quan hệ tài sản lấy lợi ích vật chất làm tiền đề. + Quyền nhân thân mang tính chất phi tài sản. Giá trị nhân thân và tiền tệ không phải là những đại lượng tương đương. Vì vậy, các giá trị tinh thần không thể trao đổi theo phương thức ngang giá giữa các chủ thể trong các quan hệ dân sự. Trong quá trình tham gia vào các quan hệ xã hội, lơị ích tinh thần của cá nhân do pháp luâṭ quy điṇ h, nhưng lơị ích tinh thần có đươc̣ có thể do cá nhân đó thu nhận từ thành quả hoaṭ đôṇ g sáng taọ tinh thần. Các lợi ích tinh thần này như: quyền về sử dụng bút danh của tác giả, quyền đặt tên tác phẩm, quyền công bố tác phẩm (quy định tại điểm c, khoản 2, Điều 738 BLDS 2005) không thể định giá thành tiề n hay nói theo góc độ pháp lý: đó là quan hê ̣nhân thân mang tính chất phi tài sản. + Các lợi ích tinh thần luôn gắn liền với chủ thể. Pháp luật dân sự thừa nhận quyền nhân thân là quyền dân sự gắn liền vớ i mỗi cá nhân mà khô ng thể chuyển dic̣ h cho chủ thể khác . Các quyền dân sư ̣ nói chung, quyền nhân thân nói riêng là do pháp luật quy điṇ h cho các chủ 12
18. thể dưạ trên những điều kiê ṇ kinh tế - xã hội trong một giai đoạn lịch sử nhất điṇ h. Theo nguyên tắc truyền thống của pháp luật dân sự, cá nhân không thể dịch chuyển quyền nhân thân cho chủ thể khác hay nói cách khác quyền nhân thân không thể là đối tươṇ g trong các giao dic̣ h dân sư ̣ giữa các cá nhân . Mặc dù vậy, trong môṭ số trườ ng h ợp đặc biệt pháp luật quy định thì quyền nhân thân có thể chuyển giao cho chủ thể khác. Ví dụ: quy định tại điểm c, khoản 2, Điều 738, BLDS 2005 thì quyền công bố hoăc̣ cho phép ngườ i khác công bố tác phẩm đươc̣ coi là quyền n hân thân thuôc̣ quyền tác giả . Do tính chất đặc trưng nên khoản 1, Điều 742, BLDS 2005 đã quy định cụ thể về chuyển giao quyền tác giả trong việc thực hiện quyền công bố hoăc̣ cho phép ngườ i khác công bố tác phẩm . Trong trường hợp này, chủ thể chuyển giao và nhận chuyển giao phải tuân thủ các điều kiêṇ do pháp luâṭ về sở hữu trí tuê ̣quy điṇ h . Điểm đặc trưng này của quyền tác giả - một bộ phận của quyền nhân thân - có thể chuyển giao nhưng phải tuân theo trình tự do pháp luật quy định. + Các lơị ích tinh thần không bi ̣haṇ chế hoăc̣ tướ c bỏ. Theo nguyên tắc của pháp luật dân sự, các lợi ích tinh thần của chủ thể trong quan hệ pháp luật dân sự là không thể bi ̣haṇ chế hoăc̣ tướ c bỏ , trừ trườ ng hơp̣ pháp luâṭ quy điṇ h. Mỗi chủ thể quan hệ pháp luật dân sự có những giá trị nhân thân khác nhau, nhưng được bảo vệ bình đẳng như nhau, không có sự phân biệt khi các giá trị nhân thân của chủ thể đó bị xâm phạm. Tùy từng trường hợp, quyền dân sự nói chung và quyền nhân thân nói riêng mà pháp luật dân sự cho phép các chủ thể có thể lựa chọn phương thức bảo vệ thích hợp theo quy định tại khoản 2 Điều 9 BLDS. Cụ thể là, pháp luật dân sự đã có những quy định bảo vệ quyền nhân thân bằng cách cho phép các chủ thể của quan hệ pháp luật dân sự khi bị xâm phạm có quyền lựa chọn những biện pháp thích hợp bằng cách yêu cầu cơ 13
19. quan, tổ chức có thẩm quyền: công nhận quyền dân sự, quyền nhân thân của mình; buộc chấm dứt hành vi xâm phạm; buộc xin lỗi cải chính công khai và buộc bồi thường thiệt hại. Tuy là những quyền nhân thân không có giá trị kinh tế, nhưng đối với quyền nhân thân liên quan đến tài sản (như quyền tác giả mà quyền nhân thân là tiền đề của quyền tài sản) thì pháp luật dân sự đã quy định trách nhiệm bồi thường thiệt hại nếu chủ thể nào đó có hành vi trái pháp luật gây thiệt hại đến các quyền này của cá nhân. Tại các nước trên thế giới, quyền nhân thân thuộc đối tượng điều chỉnh theo truyền thống của Luật dân sự đã được khẳng định và có sự phân định rõ ràng. Tuy nhiên, ở Việt Nam việc xác định quyền công dân, quyền dân sự và quyền chính trị chưa được phân định rõ ràng từ chính những quy định của pháp luật. Tác giả Phan Khắc Nghiêm trong một bài viết đã cho rằng: Hiện nay còn có sự nhầm lẫn trong quy định về quyền dân sự và quyền công dân. Cụ thể là “mục 2 Chương III, BLDS năm 2005 với 28 điều, nhưng đã có tới 13 điều quy định về các quyền cơ bản của công dân, không thuộc đối tượng điều chỉnh của Luật Dân sự. Dường như các nhà làm luật đã đồng nhất các quyền cơ bản của công dân trong Hiến pháp với các quyền nhân thân là đối tượng điều chỉnh của Luật Dân sự”. Tác giả cho rằng, về bản chất thì quyền nhân thân của cá nhân là quyền phi tài sản, không biểu hiện bằng vật chất, không quy đổi được thành tiền và chỉ mang giá trị tinh thần. Chính vì vậy, quyền nhân thân thuộc đối tượng điều chỉnh của Luật dân sự và có những đặc điểm pháp lý cơ bản như: (i) quyền nhân thân thuộc phạm trù pháp lý và là một bộ phận của quyền con người, mang giá trị tinh thần, không biểu hiện bằng vật chất; (ii) quyền nhân thân thuộc đối tượng điều chỉnh của Luật dân sự và gắn liền với một cá nhân, không thể chuyển dịch. Vấn đề đặt ra là trong xã hội còn tồn tại nhiều quan hệ nhân thân liên quan đến cá nhân, thì dựa trên căn cứ nào để xác định quyền nhân thân thuộc đối tượng điều chỉnh của Luật dân sự và 14