Luận văn Bảo vệ quyền con người trong việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh

Nội dung text: Luận văn Bảo vệ quyền con người trong việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HOÀNG HỒNG LIÊN BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI TRONG VIỆC ÁP DỤNG BIỆN PHÁP TẠM GIỮ, TẠM GIAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH BẮC NINH Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS Nguyễn Thái Phúc HÀ NỘI, 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu do chính tôi thực hiện. Các nhận định và kết luận nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố. Tác giả Hoàng Hồng Liên
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHẬN THỨC CHUNG VỀ BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI TRONG VIỆC ÁP DỤNG BIỆN PHÁP TẠM GIỮ, TẠM GIAM THEO QUY ĐỊNH CỦA 8 BỘ LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM NĂM 2003 8 1.1. Nhận thức chung về bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự 8 1.2. Nội dung bảo vệ quyền con người của người của người bị tạm giữ, tạm giam trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam 18 1.3. Bảo vệ quyền của người bị tạm giữ, tạm giam trong pháp luật tố tụng hình sự quốc tế và một số nước 30 Chương 2: THỰC TRẠNG BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI TRONG VIỆC ÁP DỤNG BIỆN PHÁP TẠM GIỮ, TẠM GIAM TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BẮC NINH 40 2.1. Những kết quả đạt được trong việc bảo vệ quyền con người trong việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam 40 2.2. Những bất cập, hạn chế trong việc bảo vệ quyền con người trong việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam 45 2.3. Nguyên nhân của hạn chế tồn tại 47 Chương 3: GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI TRONG VIỆC ÁP DỤNG BIỆN PHÁP TẠM GIỮ, TẠM GIAM THEO QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ NĂM 2003 52 3.1. Hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự về bảo đảm quyền con người đối với người bị tạm giữ, tạm giam 52 3.2. Tăng cường công tác giám sát, giải quyết khiếu nại tố cáo và thanh tra, xử lý vi phạm đối với hoạt động tạm giữ, tạm giam 65 3.3. Nâng cao nhận thức, trình độ, trách nhiệm của điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán và hội thẩm 66 3.4. Tăng cường xây dựng cơ sở vật chất cho nhà tạm giữ, trại tạm giam để phục vụ cho công tác tạm giữ, tạm giam 67 3.5. Tăng cường công tác hợp tác quốc tế về công tác tạm giữ, tạm giam 67 KẾT LUẬN 69 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 71
4. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS : Bộ luật hình sự BLTTHS : Bộ luật tố tụng hình sự CQĐT : Cơ quan điều tra VKS : Viện kiểm sát TA : Tòa án CQTHTT : Cơ quan tiến hành tố tụng TTHS : Tố tụng hình sự XHCN : Xã hội chủ nghĩa
5. DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1.Thống kê tình hình tạm giữ từ năm 2010 -2014 Bảng 2.2. Thống kê tình hình giải quyết người bị tạm giữ từ năm 2010 - 2014 Bảng 2.3. Bảng thống kê tình hình giải quyết người bị tạm giam từ năm 2010 - 2014 Bảng 2.4. Số người tạm giữ, tạm giam chết từ năm 2010 đến 2014
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Con người là vốn quý của tự nhiên và của xã hội. Bảo vệ quyền con người là mục tiêu của các thiết chế nhà nước dân chủ và tiến bộ. Ngày nay, song song với việc phát triển kinh tế, Đảng và nhà nước ta cũng chăm lo xây dựng một nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân, một nhà nước mà ở đó, quyền con người được tôn trọng và bảo vệ không chỉ dừng lại ở các tuyên bố chính trị, ghi nhận trong Hiến pháp, pháp luật mà còn được bảo vệ trong thực tế. Trong văn kiện Đại hội X của Đảng cũng đặt ra nhiệm vụ: “Xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, quyền con người. [9, tr. 155]. Tiếp đó là văn kiện Đại hôi XI của Đảng tiếp tục đặt ra nhiệm vụ: “Đẩy mạnh xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN, trong đó đẩy mạnh việc thực hiện chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020, xây dựng hệ thống tư pháp trong sạch vững mạnh, bảo vệ công lý, tôn trọng và bảo vệ quyền con người”. [9, tr. 181] . Quyền con người là một giá trị thiêng liêng bất khả tước đoạt, nó hiện hữu trong nhiều lĩnh vực của đời sống trong đó có lĩnh vực tố tụng hình sự. Không phổ biến, không rộng lớn, không diễn ra hàng ngày hàng giờ như các lĩnh vực hành chính, kinh tế, môi trường , nhưng có thể nói quyền con người trong tố tụng hình sự lại là quyền dễ bị xâm phạm và bị tổn thương nhất và hậu quả để lại cũng nghiêm trọng nhất khi nó động chạm đến quyền được sống, quyền tự do và sinh mệnh chính trị của một cá nhân. Bởi vì vậy vấn đề bảo vệ quyền con người trong TTHS là một vấn đề cần được quan tâm và nghiên cứu. Biện pháp tạm giữ, tạm giam là một trong những biện pháp ngăn chặn thường được áp dụng trong đấu tranh phòng chống tội phạm. Đây là một trong những biện pháp ảnh hưởng trực tiếp đến các quyền cơ bản của con người, của công dân, trong đó có quyền tự do về thân thể, bảo hộ tính mạng, sức khỏe, tôn trọng danh dự, nhân phẩm của con người, là những quyền đã được pháp luật quốc tế, pháp luật quốc gia tôn trọng và bảo vệ. Mục đích của việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam là: ngăn chặn, không để cho người phạm tội có điều kiện tiếp tục phạm tội hoặc có hành vi gây khó 1
7. khăn cho việc giải quyết vụ án, đảm bảo sự có mặt của họ khi có yều cầu của cơ quan tiến hành tố tụng. Áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam góp phần to lớn và có hiệu quả vào công tác đấu tranh, phòng chống tội phạm. Tuy nhiên, khi áp dụng các biện pháp này cũng rất dễ xâm hại đến quyền con người của người bị tạm giữ, tạm giam là những người yếu thế trong xã hội. Thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử những năm qua cho thấy có các hành vi xâm phạm đến quyền con người trong hoạt động tạm giữ, tạm giam. Các hành vi này không những xâm phạm trực tiếp đến quyền cơ bản của con người, của công dân và còn làm giảm uy tín của các cơ quan tiến hành tố tụng, gây bất bình trong dư luận. Những vi phạm như trên là do một số nguyên nhân sau: Nguyên nhân đầu tiên là do các quy định về tạm giữ, tạm giam còn khiếm khuyết, chưa rõ ràng, thiếu minh bạch dẫn đến người tiến hành tố tụng, cơ quan tiến hành tố tụng vận dụng tùy tiện, lạm dụng hoặc lợi dụng khi áp dung. Nguyên nhân thứ hai là do trình độ, năng lực của một bộ phận cán bộ trong cơ quan tiến hành tố tụng còn hạn chế, chưa đề cao ý thức tuân thủ pháp luật nên áp dụng quy định của pháp luật không đúng, không tuân thủ trình tự, thủ tục do pháp luật quy định v.v Có thể nói rằng, vấn đề bảo vệ quyền con người đang là yêu cầu cấp thiết trên cả phương diện lý luận cũng như trong hoạt động thực tiễn. Do đó, để góp phần bảo vệ hơn nữa quyền con người nói chung và quyền con người trong việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam nói riêng, tác giả chọn đề tài: “ Bảo vệ quyền con người trong việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh” để thực hiện nghiên cứu viết luận văn. Trên cơ sở nghiên cứu, đánh giá toàn bộ các quy định về bảo vệ quyền con người đối với người bị tạm giữ, tạm giam và thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh, tác giả đưa ra một số phương hướng để hoàn thiện pháp luật về bảo đảm quyền của người bị tạm giữ, tạm giam và một số giải pháp để thực thi hiệu quả việc bảo vệ quyền con người khi áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong khoa học pháp lí nước ta cũng như quốc tế, vấn đề bảo vệ quyền con người nói chung, quyền con người trong hoạt động tư pháp cũng như quyền con người 2
8. trong tố tụng hình sự đã được nhiều độc giả nghiên cứu từ các góc độ và các mức độ khác nhau: + Từ góc độ nghiên cứu về bảo vệ quyền con người nói chung trong nhà nước pháp quyền có các công trình của các tác giả sau: Đỗ Trung Hiếu, “Một số suy nghĩ về xây dựng nền dân chủ ở Việt Nam hiện nay”, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, 2004; Trần Ngọc Đường, “Quyền con người, quyền công dân trong Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam”, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, 2003; Tường Duy Kiên, “Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam với việc bảo đảm quyền con người” Nhà xuất bản Nghề Luật, 2004; Hoàng Văn Thảo và Phạm Ích Khiêm, “Quyền con người trong thế giới hiện đại”, Viện Thông tin khoa học xã hội, 1995; Trong các công trình này, các tác giả đã nghiên cứu khái niệm và các đặc điểm nhà nước pháp quyền nói chung, nhà nước pháp quyền XHCN nói riêng; nghiên cứu mối quan hệ giữa quyền con người và quyền công dân; nghiên cứu vấn đề bảo vệ quyền con người từ góc độ triết học, xã hội học hoặc lí luận chung về nhà nước và pháp luật. Tuy có cái nhìn không hoàn toàn giống nhau và nghiên cứu ở các mức độ khác nhau nhưng các tác giả đều đưa ra các cơ chế bảo đảm quyền con người trong nhà nước pháp quyền. + Từ góc độ pháp luật chuyên ngành, cũng đã có nhiều công trình về bảo vệ quyền con người trong lĩnh vực tư pháp hoặc tư pháp hình sự được công bố cụ thể: “Bảo vệ quyền con người trong hoạt động tư pháp ở Việt Nam hiện nay” của Nguyễn Huy Hoàng, Luận án tiến sĩ Luật học, 2005; “Những vấn đề lí luận về bảo vệ quyền con người bằng pháp luật hình sự và pháp luật tố tụng hình sự trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam” do GS.TSKH Lê Văn Cảm, PGS.TS Nguyễn Ngọc Chí, PGS.TS Trịnh Quốc Toản đồng chủ biên, Đề tài khoa học cấp Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2006; “ Luật tố tụng hình sự Việt Nam với việ bảo vệ quyền con người”, Đề tài nghiên cứu khoa học, chủ trì TS. Nguyễn Ngọc Chí - Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, 2001; “Bảo vệ các nhóm dễ bị tổn thương trong tố tụng hình sự” của Trung tâm nghiên cứu tội phạm học và tư pháp hình sự trực thuộc Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, Nhà xuất bản Lao động - xã hội, 2010; “Báo cáo tại Hội Thảo về quyền con người trong TTHS (do Viện kiểm sát nhân dân tối cao và Ủy ban nhân quyền Austraulia tổ chức năm 2010) của PGS.TS Nguyễn Thái Phúc; “Bảo vệ quyền 3
9. con người trong tố tụng hình sự Việt Nam”, của Nguyễn Quang Hiền, Luận án tiến sĩ luật học, Hà Nội, 2008; “Bảo vệ quyền con người trong luật hình sự, luật tố tụng hình sự Việt Nam” sách chuyên khảo của TS Trần Quang Tiệp, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, 2004 .Trong các công trình này, các tác giả nghiên cứu việc bảo vệ quyền con người trong hoạt động tư pháp nói chung, bao gồm cả luật hình sự và luật tố tụng hình sự. Do phạm vi quá rộng, cho nên các tác giả chỉ nghiên cứu sơ lược các nội dung mà chưa đi sâu nghiên cứu thật đầy đủ, toàn diện, hệ thống trong TTHS đối với những đối tượng khác nhau. Quyền con người của người bị tạm giữ, tạm giam được nghiên cứu tương đối sơ lược, mới chỉ nghiên cứu chủ yếu từ quyền và nghĩa vụ tố tụng của người tham gia tố tụng mà chưa đi sâu nghiên cứu các chế định liên quan khác nhau như các nguyên tắc của TTHS, các thủ tục TTHS, các biện pháp cưỡng chế tố tụng liên quan đến quyền con người của người bị tạm giữ , tạm giam . + Trên thế giới cũng có một số tác giả nghiên cứu về quyền con người và việc bắt tạm giữ, tạm giam trước xét xử. Có thể kể đến các công trình sau: Human rights: Judicial system (Bảo đảm quyền con người trong hệ thống tư pháp của Saudi Arabia), 2000; “The guarantee for accused persons under Article 6 of the European Convention on Human Rights” (Bảo đảm quyển con người của người bị buộc tội của Stenphanos Stavros), Nhà xuất bản Martinas Ni, 1992 Như vậy, đã có một số công trình nghiên cứu cơ bản về bảo đảm quyền con người. Tuy nhiên, chưa có công trình nào mang tính toàn diện, hệ thống và đồng bộ về vấn đề bảo vệ quyền con người, nhất là bảo vệ quyền của người bị tạm giữ, tạm giam. Do vậy, việc nghiên cứu đề tài: “Bảo vệ quyền con người trong việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh” là cần thiết về cả lí luận và thực tiễn. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở làm rõ những vấn đề lí luận và thực tiễn về bảo vệ quyền con người trong TTHS đặc biệt là bảo vệ quyền của người bị tạm giữ, tạm giam từ thực tiễn áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam theo các quy định của BLTTHS, luận văn làm sáng tỏ những vấn đề còn vướng mắc hạn chế của BLTTHS 2003, những vấn đề từ thực 4
10. tiễn áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam từ đó đưa ra giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền của người bị tạm giữ, tạm giam trong TTHS Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu + Làm rõ những vấn đề lí luận về quyền con người và bảo vệ quyền con người; + Làm rõ vấn đề về quyền con người trong TTHS và bảo vệ quyền con người trong TTHS; + Nghiên cứu quyền của người bị tạm giữ, tạm giam và cơ chế bảo vệ quyền của người bị tạm giữ, tạm giam; + Nghiên cứu làm rõ tình hình áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh; từ đó đánh giá việc bảo vệ quyền con người thông qua việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh; + Đề xuất giải pháp góp phần nâng cao hiệu quả việc bảo vệ quyền con người trong việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các quan điểm khoa học, quy định của pháp luật quốc tế về bảo vệ quyền con người trong TTHS nói chung và bảo vệ quyền con người trong việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam. Luận văn nghiên cứu và giải quyết những vấn đề lí luận về bảo vệ quyền con người trong việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam kết hợp nghiên cứu tình hình bảo vệ quyền con người từ thực tiễn áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. Từ đó tìm ra nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế để kiến nghị những giải pháp hoàn thiện luật thực định và nâng cao hiệu quả của việc bảo vệ quyền con người trong thực tiễn áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu bảo vệ quyền con người từ thực tiễn áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh trong 05 năm (2010 – 2014). 5
11. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn thực hiện trên cơ sở phương pháp luận chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa duy vật biện chứng mác –xít, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng Nhà nước pháp quyền, về chính sách hình sự, về vấn đề cải cách tư pháp được thể hiện trong các Nghị quyết số 08- NQ/TW ngày 02/01/2002, Nghị quyết số 49 – NQ/TW ngày 26/05/2005 về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 của Bộ Chính trị. Ngoài ra tác giả cũng tham khảo một số luận điểm khoa học trong các công trình nghiên cứu của các học giả trong nước và ngoài nước; Nghiên cứu và tham khảo một số văn bản pháp luật nói chung và văn bản pháp luật TTHS nói riêng của nước ta. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu đề tài, tác giả đã sử dụng các phương pháp cụ thể và đặc thù của khoa học luật TTHS như: phương pháp phân tích và tổng hợp; phương pháp so sánh và đối chiếu; phương pháp diễn dịch; phương pháp quy nạp; phương pháp thống kê để tổng hợp các tri thức khoa học về luận chứng các vấn đề cần nghiên cứu. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Đây là công trình nghiên cứu khoa học ở cấp độ thạc sĩ tiếp cận có tính hệ thống, toàn diện và tương đối sâu sắc về các quy định của pháp luật về bảo vệ quyền con người trong việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam dưới góc độ TTHS, đề tài có những đóng góp mới sau: + Luận văn làm rõ được khái niệm quyền con người và bảo vệ quyền con người, từ đó làm sáng tỏ vấn đề quyền con người trong TTHS và bảo vệ quyền con người trong TTHS; + Phân tích các quy định của BLTTHS 2003 về người bị tạm giữ, tạm giam, quyền của các của người bị tạm giữ, tạm giam và làm rõ cơ chế bảo vệ quyền của các chủ thể đó; + Khái quát hóa các quan niệm, quan điểm quốc tế về bảo vệ quyền con người của người bị tạm giữ, tạm giam. 6
12. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Công trình nghiên cứu các vấn đề lý luận về bảo vệ quyền con người trong việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam theo TTHS, phân tích, đánh giá thực trạng bảo vệ quyền con người của người bị tạm giữ, tạm giam trong TTHS. Đưa ra một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả của việc bảo vệ quyền con người trong hoạt động này. Đề tài là một đóng góp khiêm tốn trong việc giải quyết về mặt khoa học, một trong những nội dung cấp thiết hiện nay ở nước ta cũng như trên thế giới là vấn đề bảo vệ quyền con người. Quy định về quyền con người là quan trọng và cần thiết nhưng cần thiết hơn, quan trọng hơn là vấn đề bảo vệ cho các quyền đó. Luận văn là một tài liệu tham khảo có giá trị trong hoạt động lập pháp TTHS, trong thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử, cũng như trong học tập, nghiên cứu về TTHS. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương. Chương 1: Nhận thức chung về bảo vệ quyền con người trong việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam năm 2003. Chương 2: Thực trạng bảo vệ quyền con người trong việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. Chương 3: Giải pháp nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền con người trong việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam năm 2003. 7
13. Chương 1 NHẬN THỨC CHUNG VỀ BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI TRONG VIỆC ÁP DỤNG BIỆN PHÁP TẠM GIỮ, TẠM GIAM THEO QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM NĂM 2003 1.1. Nhận thức chung về bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự 1.1.1. Khái niệm quyền con người và bảo vệ quyền con người - Khái niệm quyền con người. Quyền con người là những giá trị cao quý, kết tinh từ nền văn hóa của tất cả các dân tộc trên thế giới. Đây là tiếng nói chung, mục tiêu chung và phương tiện chung của toàn nhân loại để bảo vệ và thúc đẩy nhân phẩm và hạnh phúc của mọi con người. [28, tr. 19] Lịch sử đấu tranh của nhân loại tiến bộ là lịch sử chống áp bức, bất công giải phóng con người, xây dựng một xã hội dân chủ, công bằng, văn minh. Đó là lịch sử đấu tranh cho quyền con người và vì con người và là khát vọng lớn lao của cả loài người tiến bộ. Xã hội cộng sản nguyên thủy chưa có khái niệm quyền con người nhưng đặc trưng của xã hôi này như tôn trọng lợi ích công xã, sự bình đẳng trong sở hữu và sử dụng tài sản, sự công bằng trong phân phối đây là những điều kiện bảo đảm sự tồn tại và phát triển của xã hội một cách ổn định, đã tạo nên những tiền đề cho sự xuất hiện tư tưởng về quyền con người. Trong lịch sử phát triển của nhân loại, các tư tưởng về quyền con người không chỉ được thể hiện trong các đạo luật, mà còn được phản ánh (một cách sâu sắc và cụ thể hơn) trong các tư tưởng, học thuyết tôn giáo, chính trị và pháp lý như: bộ văn tuyển Nho giáo (Luận ngữ); Kinh Vệ Đà của đạo Hinđu ở Ấn Độ, Kinh Phật của đạo Phật; Kinh Thánh của đạo Thiên chúa và Kinh Kôran của đạo Hồi. Khi cách mạng tư sản nổ ra và thắng lợi với những tiền đề tư tưởng và thành tựu của khoa học tự nhiên thì vấn đề quyền con người mới được đặt ra như một học thuyết, hay nói cách khác, quyền con người bắt đầu được chính thức công khai thừa nhận. “Luật về các quyền” của Anh năm 1689; “Tuyên ngôn độc lập của hợp Hợp chủng quốc 8
14. Hoa kỳ” năm 1776; “ Tuyên ngôn nhân quyền và dân quyền” của Pháp năm 1789 là những văn bản đầu tiên trong lịch sử pháp luật chính thức ghi nhận quyền con người. Kế thừa các học thuyết tiến bộ, chủ nghĩa Mác – Lê nin khẳng định, đề cao con người và quyền con người. Đây là nền tảng tư tưởng cho cuộc đấu tranh của các dân tộc bị áp bức đánh dấu sự phát triển có tính cách mạng tư tưởng về quyền con người của nhân loại. Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc, Liên hợp quốc ra đời tạo tiền đề về quyền con người được cộng đồng quốc tế xây dựng như: “Hiến chương Liên hợp quốc” năm 1945; “Tuyên ngôn nhân quyền” năm 1948; “ Công ước về quyền dân sự chính trị” và “Công ước về quyền kinh tế văn hóa và xã hội” năm 1966. Từ đây quyền con người đã trở thành một giá trị chung phổ biến và là một nội dung quan trọng của pháp luật quốc tế. Quyền con người là phạm trù đa diện, do đó có nhiều định nghĩa khác nhau. Theo một tài liệu của Liên hợp quốc, từ trước đến nay có đến gần 50 định nghĩa về quyền con người được công bố, mỗi định nghĩa tiếp cận vấn đề ở một góc độ nhất định, chỉ ra những thuộc tính nhất định, nhưng không định nghĩa nào bao hàm được hết các thuộc tính của quyền con người. Tuy nhiên ở cấp độ quốc tế, có một định nghĩa về quyền con người của văn phòng cao ủy Liên hợp quốc về quyền con người (OHCHR) thường được trích dẫn. Theo định nghĩa này: “Quyền con người là những đảm bảo pháp lý toàn cầu có tác dụng bảo vệ các cá nhân và các nhóm chống lại những hành động hoặc sự bỏ mặc (mà làm tổn hại đến nhân phẩm, những sự được phép và tự do cơ bản của con người)”. Bên cạnh định nghĩa kể trên, một định nghĩa khác cũng thường được trích dẫn, theo đó “quyền con người là những sự được phép (entitlements) mà tất cả thành viên của cộng đồng nhân loại, không phân biệt giới tính, chùng tộc, tôn giáo, địa vị xã hội ; đều có ngay từ khi sinh ra, đơn giản chỉ vì họ là con người”. Trên cơ sở quan niệm đúng đắn và khoa học về con người, C. Mác đã xác định: “Con người là “con người xã hội” là sự “ tổng hòa các quan hệ xã hội” cho nên quyền con người thể hiện sâu sắc giá trị các quan hệ xã hội và hiển nhiên mang bản chất đó.” [15, tr. 11] 9
15. Theo từ điển Luật học thì quyền con người là: “ Quyền của thành viên trong xã hội loài người – quyền của tất cả mọi người. Đó là nhân phẩm, nhu cầu, lợi ích và năng lực của con người được thể chế hóa (ghi nhận) trong pháp luật quốc tế và pháp luật quốc gia”. [4, tr. 648] Ở Việt Nam đã có những định nghĩa về quyền con người do một số cơ quan nghiên cứu và chuyên gia từng nêu ra. Những định nghĩa này cũng không hoàn toàn giống nhau, nhưng xét chung, quyền con người thường được hiểu là “những nhu cầu, lợi ích tự nhiên, vốn có của con người được ghi nhận và bảo vệ trong pháp luật quốc gia và các thỏa thuận pháp lý quốc tế”. Quyền con người luôn gắn với pháp luật, phải được pháp luật thừa nhận, ghi nhận trong các văn bản của mình và khi đó quyền con người được nhà nước bảo vệ. Bảo vệ quyền con người là nghĩa vụ của nhà nước để bảo đảm tính bắt buộc chung của pháp luật. Là thành viên của các điều ước quốc tế về quyền con người, Việt Nam có nghĩa vụ trước công dân của mình, trước những người sinh sống trên lãnh thổ của mình, trước cộng đồng tế giới về thực hiện các cam kết xuất phát từ các điều ước quốc tế: Tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ và thúc đẩy quyền con người. Bốn bản Hiến pháp (Hiến pháp 1946, 1959, 1980, 1992) là bốn nấc thang về việc ghi nhận và phát triển các quyền cũng như cơ chế bảo vệ các quyền con người, quyền công dân ở Việt Nam. Ngày 28/12/2013 Quốc hội đã thông qua Hiến pháp sửa đổi. Hiến pháp 2013 chương quy định về quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân được đặt trang trọng tại chương II sau chương I Chế độ chính trị. Tại Điều Điều 14 Hiến pháp 2013 có ghi nhận: “Ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, các quyền con người, quyền công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội được công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm theo Hiến pháp và pháp luật; Quyền con người, quyền công dân chỉ có thể bị hạn chế theo quy định của luật trong trường hợp cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, đạo đức xã hội, sức khỏe của cộng đồng” Bên cạnh Hiến pháp, nhà nước ta đã ban hành nhiều văn bản luật quan trọng như: BLHS, BLTTHS, BLDS, BLTTDS, Luật hôn nhân – gia đình, Luật quốc tịch, Luật khiếu nại tố cáo, Luật báo chí, ghi nhận quyền con người trong lĩnh vực dân 10
16. sự, chính trị, trong lĩnh vực kinh tế, xã hội, văn hóa của công dân, đây là công cụ pháp lý quan trong để bảo vệ quyền con người ở Việt Nam. Quyền con người là một trong những giá trị cao quý nhất đồng thời là vấn đề rộng lớn, phức tạp, được nhiều chuyên ngành khoa học nghiên cứu, do đó có nhiều quan điểm, định nghĩa khác nhau về quyền con người. Song trước hết có thể hiểu quyền con người là những đặc quyền mà con người sinh ra là tự nhiên có. Đó là những đặc quyền mang tính tự nhiên mà nổi bật là những quyền được sống, được bảo vệ, được tự do phát triển. Mặc dù những đặc quyền đó có trước, song chừng nào chưa được công nhận thì chúng không thể được áp dụng. Do đó để đạt được cái gọi là quyền cần phải có sự ghi nhận bằng pháp luật, lúc đó các đặc quyền mới chính thức trở thành quyền của con người. Khái niệm trên cho thấy “tự nhiên tính” là đặc trưng cơ bản của quyền con người. Tất cả các cá nhân sinh ra đều có quyền con người và đều có quyền được tôn trọng, được bảo vệ trước những hành vi vi phạm các quyền ấy. Nhu cầu bảo vệ quyền con người cũng chính là nhu cầu thiết yếu của mỗi cá nhân khi họ lâm vào hoàn cảnh bị đe dọa thiệt hại (hoặc bị thiệt hại) nhân phẩm, lợi ích và năng lực của bản thân. Bên cạnh tính tự nhiên, quyền con người mang tính pháp lý “được ghi nhận trong pháp luật”. Tính pháp lý là phương diện thể hiện bản chất xã hội của quyền con người trong điều kiện xã hội tồn tại nhà nước và pháp luật. Tính pháp lý là cơ sở để xã hội cung cấp các cơ chế bảo vệ quyền con người cho cá nhân. Thông qua việc ghi nhận các quyền con người trong pháp luật, nhà nước và pháp luật cung cấp những cơ chế pháp lý để bảo vệ những chuẩn mực pháp luật về quyền con người được tôn trọng và thực hiện trong đời sống xã hội. Như vậy chúng ta thấy rằng bảo vệ quyền con người không chỉ thuộc về cá nhân mang quyền, mà bảo vệ quyền con người là một trong những trách nhiệm pháp lý quan trọng của nhà nước. - Khái niệm bảo vệ quyền con người. Bảo vệ quyền con người là một khái niệm pháp lý tương đối phức tạp, bởi nội hàm của thuật ngữ quyền con người được hiểu không thống nhất trong các ngành khoa học khác nhau cũng như giữa các nhà khoa học nghiên cứu về nó. Nhằm bảo đảm sự thống nhất nội hàm của quyền con người trong luận văn, khái niệm quyền con người 11
17. được sử dụng trong quá trình nghiên cứu được hình thành trên cơ sở đối chiếu và so sánh các khái niệm đã được sử dụng trong các công trình khoa học pháp lý quốc tế và Việt Nam (đặc biệt là khái niệm được trình bày trong Giáo trình lý luận và pháp luật về quyền con người, Từ điển luật học), quyền con người, trong luận án được hiểu: là quyền của thành viên trong xã hội loài người - quyền của tất cả mọi người. Đó là nhân phẩm, nhu cầu, lợi ích và năng lực của con người được thể chế hóa (ghi nhận) trong pháp luật quốc tế và pháp luật quốc gia [4, tr.648]. Bảo vệ quyền con người là một trong những trách nhiệm pháp lý quan trọng của nhà nước. Trong xu thế hội nhập quốc tế, bảo vệ quyền con người không chỉ là nghĩa vụ của nhà nước đối với người dân mà còn là nghĩa vụ của một quốc gia trước cộng đồng quốc tế. Nghĩa vụ pháp lý này được ràng buộc chặt chẽ bởi các công ước quốc tế về quyền con người mà trực tiếp là quy định của Điều 8 Tuyên ngôn toàn thế giới về quyền con người: “Mọi người đều có quyền được các toà án quốc gia có thẩm quyền bảo vệ bằng các biện pháp hữu hiệu để chống lại những hành vi vi phạm các quyền cơ bản của họ mà đã được hiến pháp hay luật pháp quy định”. Cơ chế bảo vệ quyền con người là những biện pháp nhằm khôi phục quyền, lợi ích bị vi phạm, bị tranh chấp. Nhà nước bảo vệ quyền con người bằng việc xây dựng hệ thống pháp luật hoàn chỉnh. Pháp luật là phương tiện chính thức hóa các giá trị xã hội của quyền con người; các quyền đó được pháp luật hóa và mang tính bắt buộc, được xã hội thừa nhận, bảo vệ. Nếu không có sự thừa nhận của xã hội thông qua pháp luật thì quyền tự nhiên vốn có của con người chưa trở thành quyền thực sự. Ngược lại, quyền con người khi đã được quy định trong pháp luật thì nó sẽ trở thành quyền pháp định, là ý chí chung của toàn xã hội, được xã hội thừa nhận phục tùng, được quyền lực nhà nước tôn trọng bảo vệ. Khi quyền con người được quy định trong Hiến pháp và pháp luật thì nó sẽ trở thành “tối thượng” có giá trị bắt buộc đối với toàn xã hội, ngay cả với cơ quan cao nhất của nhà nước. Pháp luật quy định về quyền con người được đảm bảo bằng bộ máy, cách thức tác động quyền lực của nhà nước, khi cần thiết thì nhà nước sử dụng các biện pháp cưỡng chế trên cơ sở tiến hành các biện pháp giáo dục, thuyết phục bảo đảm cho nội dung quyền con người, quyền công dân được thực hiện và bảo vệ. Bên cạnh đó, nhờ hệ thống cơ quan bảo vệ pháp luật mà mọi hành vi vi 12
18. phạm quyền con người, quyền công dân đều có khả năng bị phát hiện nhanh chóng và xử lý kịp thời. Sự đa dạng của pháp luật ghi nhận quyền con người dẫn đến có nhiều cơ chế pháp lý khác nhau bảo vệ quyền con người. Ví dụ Bộ luật dân sự quy định về bảo vệ quyền sở hữu gồm những biện pháp như: quyền tự bảo vệ thông qua hòa giải thương lượng, quyền khởi kiện ra TA, bảo vệ thông qua các cơ qua nhà nước khác có thẩm quyền. Trong quan hệ pháp luật hình sự những biện pháp bảo vệ quyền con người gồm: quyền phòng vệ chính đáng, quyền tố giác tội phạm. Khi xuất hiện hoạt động TTHS thì bảo vệ quyền con người của người bị hại được thực hiện thông qua quyền yêu cầu khởi tố, quyền tham gia trong TTHS với tư cách người bị hại .v v Công dân bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình trên nền tảng cơ sở pháp lý mà nhà nước xây dựng cho họ. Ở đây pháp luật được xem xét không chỉ với tư cách là công cụ, phương tiện của nhà nước mà còn là công cụ, vũ khí của mọi người trong xã hội để thực hiện, bảo vệ quyền con người. Bởi vì pháp luật là cơ sở, là căn cứ để công dân đánh giá, kiểm tra, đối chiếu các hành vi từ phía nhà nước và các thành viên trong xã hội, đấu tranh bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Quyền con người, quyền công dân có thể bị xâm phạm từ phía các cơ quan, tổ chức, công chức nhà nước trong khi thi hành công vụ, cũng như từ phía các thành viên khác trong xã hội, bởi vì trong quan hệ với nhà nước, công dân vừa là người chủ nhà nước, vừa là đối tượng bị quản lý cho nên quyền và lợi ích hợp pháp của họ có nguy cơ xâm hại cao. Chỉ có pháp luật, bằng các quy phạm pháp luật quy định chặt chẽ về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm, nghĩa vụ của các cơ quan, tổ chức, các quyền và nghĩa vụ của công dân, mới tạo nên cơ sở pháp lý vững chắc để mọi người đấu tranh chống lại các hành vi xâm hại, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Như vậy, bảo vệ quyền con người được hiểu là các biện pháp tác động bằng pháp luật nhằm phòng ngừa, ngăn chặn hành vi vi phạm quyền con người và khôi phục các quyền, lợi ích hợp pháp bị xâm hại. Từ những nội dung trên chúng ta thấy rằng mục đích chính của bảo vệ quyền con người là ngăn chặn hành vi vi phạm quyền con người và khôi phục các quyền, lợi ích đã bị xâm phạm. Thông qua việc trừng trị đối với hành vi vi phạm quyền con người, hoạt động bảo vệ quyền con người còn có ý nghĩa phòng ngừa, răn đe đối với 13