Luận văn Bảo vệ quyền con người thông qua các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của Luật tố tụng hình sự Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Bảo vệ quyền con người thông qua các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của Luật tố tụng hình sự Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT LÊ THANH HÀ B¶O VÖ QUYÒN CON NG¦êI TH¤NG QUA C¸C BIÖN PH¸P NG¡N CHÆN H¹N CHÕ QUYÒN Tù DO THEO QUY §ÞNH CñA LUËT Tè TôNG H×NH Sù VIÖT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2014
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT LÊ THANH HÀ B¶O VÖ QUYÒN CON NG¦êI TH¤NG QUA C¸C BIÖN PH¸P NG¡N CHÆN H¹N CHÕ QUYÒN Tù DO THEO QUY §ÞNH CñA LUËT Tè TôNG H×NH Sù VIÖT NAM Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. TRẦN VĂN LUYỆN HÀ NỘI - 2014
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Lê Thanh Hà
4. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt Danh mục các bảng MỞ ĐẦU 1 Chương 1: LÝ LUẬN VỀ BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI THÔNG QUA CÁC BIỆN PHÁP NGĂN CHẶN HẠN CHẾ QUYỀN TỰ DO THEO QUY ĐỊNH CỦA LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 7 1.1. Khái niệm, nội dung quyền con người 7 1.1.1. Khái niệm quyền con người 7 1.1.2. Nội dung quyền con người 8 1.2. Khái niệm, nội dung các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của luật tố tụng hình sự 12 1.2.1. Khái niệm các biện pháp ngăn chặn theo quy định của luật tố tụng hình sự 12 1.2.2. Quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 về các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do 17 1.3. Nội dung bảo vệ quyền con người thông qua các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự 33 1.4. Chủ thể, biện pháp bảo vệ quyền con người thông qua các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự 36
5. 1.4.1. Chủ thể bảo vệ quyền con người thông qua các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự 36 1.4.2. Các biện pháp bảo vệ quyền con người thông qua các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự 39 1.5. Tham khảo việc bảo vệ quyền con người thông qua các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do trong luật tố tụng hình sự của một số nước trên thế giới 42 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 47 Chương 2: THỰC TRẠNG BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI THÔNG QUA CÁC BIỆN PHÁP NGĂN CHẶN HẠN CHẾ QUYỀN TỰ DO THEO QUY ĐỊNH CỦA LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 48 2.1. Tình hình áp dụng biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 48 2.2. Thực trạng bảo vệ quyền con người thông qua các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự 49 2.2.1. Những ưu điểm 49 2.2.2. Một số hạn chế, bất cập 53 2.3. Nguyên nhân của những hạn chế, bất cập 65 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 71 Chương 3: GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI THÔNG QUA CÁC BIỆN PHÁP NGĂN CHẶN HẠN CHẾ QUYỀN TỰ DO THEO QUY ĐỊNH CỦA LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 72 3.1. Giải pháp về việc hoàn thiện pháp luật 74 3.1.1. Hoàn thiện các quy định của Luật tố tụng hình sự về các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do 74
6. 3.1.2. Hoàn thiện các quy định của pháp luật tố tụng hình sự về quyền của những người bị áp dụng biện pháp ngăn chặn 87 3.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của Luật tố tụng hình sự Việt Nam 87 3.3. Một số giải pháp khác 92 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 94 KẾT LUẬN 95 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 98
7. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS: Bộ luật hình sự BLTTHS: Bộ luật tố tụng hình sự BPNC: Biện pháp ngăn chặn CQĐT: Cơ quan điều tra TAND: Tòa án nhân dân THTT: Tiến hành tố tụng TTHS: Tố tụng hình sự VKSND: Viện kiểm sát nhân dân VKSQS: Viện kiểm sát quân sự
8. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Trang Bảng 2.1: Tình hình bắt, tạm giữ, xử lý hình sự 48 Bảng 2.2: Tình hình áp dụng biện pháp tạm giam 49 Bảng 2.3: Số lượt quá hạn tạm giam 60 Bảng 2.4: Số bị can Viện kiểm sát không phê chuẩn lệnh giam và bắt tạm giam 61
9. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu Bảo vệ quyền con người nói chung và bảo vệ quyền con người bằng pháp luật tố tụng hình sự là vấn đề được nhiều nước trên thế giới quan tâm và coi trọng. Vấn đề này đã được ghi nhận trong Tuyên ngôn nhân quyền thế giới năm 1948 (UHDR), Công ước Liên hợp quốc về các quyền dân sự, chính trị năm 1966 (ICCPR), . Nước ta đang trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, đẩy mạnh hội nhập quốc tế và cải cách tư pháp, việc bảo vệ quyền con người nói chung và bảo vệ quyền con người bằng pháp luật tố tụng hình sự nói riêng luôn được Đảng và Nhà nước quan tâm và thể hiện trong các văn bản của Đảng và Nhà nước ta. Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị về “Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020” đã khẳng định: Đòi hỏi của công dân và xã hội đối với cơ quan tư pháp ngày càng cao, các cơ quan tư pháp phải thật sự là chỗ dựa của nhân dân trong việc bảo vệ công lý, quyền con người, đồng thời phải là công cụ hữu hiệu bảo vệ pháp luật và pháp chế xã hội chủ nghĩa, đấu tranh có hiệu quả với các loại tội phạm và vi phạm [4]; Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI cũng đã đặt ra nhiệm vụ: “Đẩy mạnh xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, trong đó đẩy mạnh việc thực hiện chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020, xây dựng hệ thống tư pháp trong sạch vững mạnh, bảo vệ công lý, tôn trọng và bảo vệ quyền con người” [9] Hoạt động tố tụng hình sự là một trong những hoạt động của Nhà nước có liên quan chặt chẽ đến quyền con người. Hoạt động này là quá trình các cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng có thẩm quyền áp dụng các biện pháp nghiệp vụ theo luật định để điều tra, truy tố, xét xử đối 1
10. với người đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong BLHS. Cùng với việc áp dụng các biện pháp nghiệp vụ để giải quyết vụ án thì các cơ quan và người tiến hành tố tụng theo thẩm quyền còn áp dụng các biện pháp ngăn chặn đối với những người đang bị điều tra, truy tố, xét xử nhằm ngăn chặn việc họ tiếp tục thực hiện tội phạm, bỏ trốn cản trở đến hoạt động điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án. Trên thực tế, việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn đã góp phần làm cho quá trình điều tra, truy tố, xét xử có nhiều thuận lợi, đảm bảo về thời gian, ngăn chặn việc các đối tượng bỏ trốn hoặc tiếp tục thực hiện hành vi phạm tội gây thiệt hại cho xã hội và công dân. Tuy nhiên, việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do (bao gồm các biện pháp: bắt, tạm giữ, tạm giam, cấm đi khỏi nơi cư trú) theo quy định của BLTTHS có liên quan chặt chẽ đến quyền con người và đây cũng là hoạt động mà quyền con người dễ bị xâm hại nhất. Qua thực tiễn hoạt động tố tụng cho thấy còn có sự lạm dụng việc áp dụng các biện pháp này trong quá trình giải quyết vụ án hình sự, cá biệt còn có trường hợp áp dụng không đúng quy định (bắt oan người không có tội, bắt người một cách tùy tiện, tạm giữ, tạm giam quá hạn luật định ) đã làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân đồng thời gây dư luận xấu trong xã hội, làm ảnh hưởng đến lòng tin của nhân dân đối với các cơ quan tiến hành tố tụng. Việc xảy ra tình trạng nêu trên là do nhiều nguyên nhân chủ quan, khách quan khác nhau, song sự hạn chế, thiếu đồng bộ của pháp luật và trách nhiệm của những người tiến hành tố tụng trong quá trình áp dụng các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do cũng có tác động đáng kể. Câu hỏi đặt ra là việc bảo vệ quyền con người thông qua các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của Luật tố tụng hình sự Việt Nam được thực hiện như thế nào, những yếu tố nào ảnh hưởng đến thực trạng bảo vệ quyền con người thông qua các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự 2
11. do và cần phải có những giải pháp nào để nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền con người khi áp dụng các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của Luật tố tụng hình sự. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Vấn đề bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự đã được nhiều tác giả nghiên cứu như: - Luận án Tiến sĩ luật học “Bảo đảm quyền con người trong hoạt động tư pháp ở Việt Nam hiện nay” của tác giả Nguyễn Huy Hoàn. - Luận án tiến sĩ luật học “Bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự Việt Nam” của tác giả Nguyễn Quang Hiền. - Luận án tiến sĩ luật học “Bảo đảm quyền con người của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự Việt Nam” của tác giả Lại Văn Trình. - Các bài báo của GS.TSKH Lê Văn Cảm “Những vấn đề lý luận về bảo vệ quyền con người bằng pháp luật trong lĩnh vực tư pháp hình sự”. - Đề tài khoa học cấp Đại học quốc gia Hà Nội - Khoa Luật năm 2006 “Bảo vệ quyền con người bằng pháp luật hình sự và pháp luật tố tụng hình sự trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam” do GS.TSKH. Lê Văn Cảm, TS. Nguyễn Ngọc Chí, Ths. Trịnh Quốc Toản đồng chủ biên. - Chuyên khảo “Bảo vệ quyền con người trong luật hình sự, luật tố tụng hình sự Việt Nam” của TS. Trần Quang Tiệp. - “Bảo vệ quyền con người bằng pháp luật tố tụng hình sự” của PGS.TS. Nguyễn Ngọc Chí (Tạp chí Khoa học Đại học quốc gia Hà Nội, Kinh tế - Luật 23 (2007)) . Các công trình này, các tác giả đã nghiên cứu bảo vệ quyền con người từ góc độ tư pháp hình sự, phạm vi nghiên cứu chủ yếu xuất phát từ phân tích quyền và nghĩa vụ tố tụng của người tham gia tố tụng. Tuy nhiên các tác giả chưa đi sâu nghiên cứu vấn đề bảo vệ quyền con người thông qua BPNC hạn chế quyền tự do cũng như chưa đi sâu nghiên cứu các chế định BPNC hạn chế quyền 3
12. tự do theo quy định của BLTTHS liên quan đến việc bảo vệ quyền con người từ đó đưa ra các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền con người thông qua các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của luật TTHS Việt Nam. Trong thực tiễn điều tra, xử lý các vụ án hình sự vẫn còn những vi phạm nhân quyền khi áp dụng các BPNC. Vì vậy, việc nghiên cứu vấn đề bảo vệ quyền con người thông qua các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của BLTTHS từ góc độ lập pháp và thực tiễn áp dụng pháp luật có vai trò rất quan trọng trong quá trình thực hiện xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, đẩy mạnh hội nhập quốc tế cũng như công cuộc cải cách tư pháp ở nước ta. Đây là lý do tôi quyết định chọn đề tài: “Bảo vệ quyền con người thông qua các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của Luật tố tụng hình sự Việt Nam” làm luận văn thạc sĩ luật học của mình. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu - Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở làm rõ những vấn đề lý luận về bảo vệ quyền con người thông qua các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của luật TTHS đồng thời nghiên cứu thực trạng quy định pháp luật về các biện pháp này và thực tiễn áp dụng các biện pháp này để làm rõ những vấn đề còn bất cập, hạn chế ảnh hưởng đến quyền con người, từ đó đưa ra những giải pháp nhằm tăng cường bảo vệ quyền con người khi áp dụng các biện pháp ngăn chặn này. - Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu thì nhiệm vụ nghiên cứu đặt ra là: + Làm rõ vấn đề bảo vệ quyền con người và bảo vệ quyền con người thông qua các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của luật TTHS. + Phân tích các quy định của luật TTHS về các BPNC hạn chế quyền tự do, chỉ ra những vấn đề còn hạn chế của các biện pháp này liên quan đến việc bảo vệ quyền con người. 4
13. + Xây dựng các giải pháp nhằm tăng cường bảo vệ quyền con người thông qua các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của luật TTHS. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu là những vấn đề lý luận và thực tiễn về bảo vệ quyền con người thông qua các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của pháp luật TTHS. Nghiên cứu thực tiễn áp dụng các BPNC hạn chế quyền tự do được tiến hành trên phạm vi toàn quốc trong thời điểm từ năm 2009 đến năm 2013. - Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của đề tài là vấn đề bảo vệ quyền con người thông qua các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của luật TTHS. Cụ thể: - Nghiên cứu các văn bản pháp luật, tài liệu liên quan đến quyền con người và chế định các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của luật TTHS Việt Nam. - Nghiên cứu thực tiễn áp dụng các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của luật TTHS trong thời điểm từ năm 2009 đến năm 2013 liên quan đến vấn đề bảo vệ quyền con người. - Nghiên cứu kinh nghiệm bảo vệ quyền con người thông qua các BPNC hạn chế quyền tự do ở một số quốc gia trên thế giới. 5. Phương pháp nghiên cứu Đề tài được thực hiện dựa trên cơ sở phương pháp luận chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa duy vật biện chứng mác-xít, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng Nhà nước pháp quyền, về chính sách hình sự, về vấn đề cải cách tư pháp được thể hiện trong các Nghị quyết Đại hội Đảng VIII, IX, X, XI và các Nghị quyết 5
14. số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002, Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020. Các phương pháp nghiên cứu được sử dụng để thực hiện đề tài là: phương pháp phân tích và tổng hợp, phương pháp so sánh, đối chiếu, phương pháp thống kê, phương pháp chuyên gia, 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài - Kết quả nghiên cứu của luận văn có ý nghĩa quan trọng về phương diện lý luận và thực tiễn, góp phần làm rõ thêm những vấn đề về bảo vệ quyền con người thông qua các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của Luật tố tụng hình sự. - Đề tài là một tài liệu tham khảo trong hoạt động lập pháp về TTHS, tài liệu tham khảo trong các trường chuyên ngành Luật và trong hoạt động thực tiễn giải quyết vụ án hình sự. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: - Chương 1. Lý luận về bảo vệ quyền con người thông qua các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của Luật tố tụng hình sự Việt Nam. - Chương 2. Thực trạng bảo vệ quyền con người thông qua các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của Luật tố tụng hình sự Việt Nam. - Chương 3. Một số giải pháp bảo vệ quyền con người thông qua các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của Luật tố tụng hình sự Việt Nam. 6
15. Chương 1 LÝ LUẬN VỀ BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI THÔNG QUA CÁC BIỆN PHÁP NGĂN CHẶN HẠN CHẾ QUYỀN TỰ DO THEO QUY ĐỊNH CỦA LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. Khái niệm, nội dung quyền con người 1.1.1. Khái niệm quyền con người Quyền con người là một giá trị nhân loại, đồng thời có tính lịch sử hình thành trong cuộc đấu tranh giai cấp và được bổ sung mới qua các thời đại khác nhau. Hiện nay, có nhiều định nghĩa về quyền con người, theo Văn phòng Cao ủy Liên Hợp Quốc thì: “Quyền con người là những bảo đảm pháp lý phổ quát có tác dụng bảo vệ các cá nhân và nhóm chống lại những hành động hoặc sự bỏ mặc làm tổn hại đến nhân phẩm, những sự được phép hoặc tự do cơ bản của con người” [17, tr.21]. Hay quyền con người còn được định nghĩa một cách khái quát là những quyền bẩm sinh, vốn có của con người mà nếu không được hưởng thì chúng ta sẽ không thể sống như một con người [17, tr.21]. Ở Việt Nam, quyền con người (hay nhân quyền) đã được đề cập từ Bộ luật Hồng Đức (Quốc Triều Hình Luật, 1470 - 1497) và hiện nay cũng đã có nhiều tác giả nghiên cứu về quyền con người đưa ra các khái niệm, nhận xét về quyền con người. Về mặt luật học, GS.TS Trần Ngọc Đường đã viết: “Quan niệm quyền con người vừa khẳng định cơ sở tự nhiên và giá trị nhân loại của quyền, đồng thời cũng thừa nhận thuộc tính xã hội - chính trị và lịch sử cụ thể của quyền con người thuộc một quốc gia, một dân tộc” [12, tr.21]. PGS.TS Nguyễn Văn Động đã đưa ra một số nhận xét chung về quyền con người như sau: a/ Là những giá trị quý báu được thừa nhận chung bởi toàn thế giới, đồng thời gắn bó chặt chẽ với sự tồn tại và phát triển của mỗi cá nhân, mỗi quốc gia, mỗi dân tộc và cộng đồng quốc tế; b/ 7
16. Trực tiếp liên quan đến các lĩnh vực sinh hoạt vật chất và tinh thần của con người (từ ăn, ở, nghỉ ngơi, vui chơi, giải trí, ) và góp phần quan trọng vào sự hình thành và phát triển nhân cách, tính nhân đạo và nhân văn của con người; c/ Các quyền con người tạo thành hệ thống thống nhất, quan hệ tác động lẫn nhau, phụ thuộc vào nhau, đồng thời vừa là tiền đề, điều kiện của nhau, vừa là hệ quả của nhau [11, tr. 52-53]. Hay theo TS Trần Quang Tiệp thì: “Quyền con người là những đặc lợi vốn có tự nhiên mà chỉ con người mới được hưởng trong những điều kiện chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội nhất định” [33, tr. 14]. Với những định nghĩa, nhận xét về quyền con người như trên, cho thấy: Quyền con người được hiểu là những nhu cầu, lợi ích tự nhiên, vốn có và khách quan của con người được ghi nhận và bảo vệ trong pháp luật quốc gia và các thỏa thuận pháp lý quốc tế. [20, tr.41]. 1.1.2. Nội dung quyền con người Quyền con người vừa mang tính tự nhiên, vừa mang tính xã hội nên nó vừa mang tính phổ biến lại vừa có tính đặc thù gắn liền với lịch sử, truyền thống và phụ thuộc vào trình độ phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của mỗi nước. Trong số các quyền con người, quyền bất khả xâm phạm về thân thể, được hưởng tự do và độc lập là quyền cơ bản, quan trọng nhất. Tại Bản tuyên ngôn độc lập ngày 02/9/1945 được Chủ tịch Hồ Chí Minh tuyên bố trước quốc dân đồng bào và toàn thế giới đã thể hiện: “Nước Việt Nam có quyền được hưởng tự do và độc lập, và sự thật đã thành một nước tự do độc lập. Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy” [13, tr.4]. Đó cũng chính là tuyên ngôn nhân quyền của người Việt Nam [1, tr.90]. Trong Hiến pháp năm 1946, những quyền con người cơ bản nhất với tính chất là quyền công dân đã 8
17. chính thức được ghi nhận tạo thành nội dung chủ yếu của quyền con người như: quyền bình đẳng; quyền tự do ngôn luận, xuất bản, tổ chức và hội họp; tự do tín ngưỡng, tự do cư trú, đi lại; quyền bất khả xâm phạm về thân thể, nhà ở; quyền tư hữu tài sản, Cùng với sự phát triển của đất nước, nội dung các quyền con người ở nước ta ngày càng được nhận thức đầy đủ hơn, được ghi nhận về mặt pháp lý và được đảm bảo thực hiện trên thực tế. Tại Hiến pháp các năm 1959, 1980 và 1992 đều đã thể chế hóa và từng bước mở rộng quyền con người. Đặc biệt tại Hiến pháp năm 2013 đã khẳng định: 1. Ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, các quyền con người, quyền công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội được công nhận, tôn trọng bảo vệ, bảo đảm theo Hiến pháp và pháp luật; 2. Quyền con người, quyền công dân chỉ có thể bị hạn chế theo quy định của luật trong trường hợp cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội, đạo đức xã hội, sức khỏe cộng đồng [31]. Việc hạn chế quyền con người, quyền công dân không thể tùy tiện mà phải theo “quy định của luật”. Quyền công dân không tách rời nghĩa vụ công dân; mọi người có nghĩa vụ tôn trọng quyền của người khác; công dân có trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ đối với Nhà nước và xã hội. Việc thực hiện quyền con người, quyền công dân không được xâm phạm lợi ích quốc gia, dân tộc, quyền và lợi ích hợp pháp của người khác; Theo đó, quyền con người, quyền cơ bản của công dân ở nước Công hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam bao gồm: Quyền sống, quyền hưởng thụ các giá trị văn hóa, nghiên cứu và hưởng thụ các kết quả khoa học, quyền xác định dân tộc của mình, sử dụng ngôn ngữ mẹ để, tự do lựa chọn ngôn ngữ giao tiếp, quyền được sống trong môi trường trong lành, . Mọi công dân Việt Nam đều có quyền bình đẳng, không bị phân biệt 9
18. trong đời sống chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội; được Nhà nước bảo hộ, không thể bị trục xuất, giao nộp cho nhà nước khác. Mọi người có quyền bất khả xâm phạm về thân thể, được pháp luật bảo hộ về sức khỏe, danh dự và nhân phẩm; không bị tra tấn, bạo lực, truy bức, nhục hình hay bất kỳ hình thức đối xử nào khác xâm phạm thân thể, sức khỏe, xúc phạm danh dự, nhân phẩm. Không ai bị bắt nếu không có quyết định của Toà án nhân dân, quyết định hoặc phê chuẩn của Viện kiểm sát nhân dân, trừ trường hợp phạm tội quả tang. Việc bắt, giam, giữ người do luật định [31, Điều 20, Khoản 1, 2]. Mọi người có quyền bất khả xâm phạm về đời sống riêng tư, bí mật cá nhân và bí mật gia đình; có quyền bảo vệ danh dự, uy tín của mình. Mọi công dân có quyền có nơi ở hợp pháp, có quyền bất khả xâm phạm về chỗ ở và việc khám xét chỗ ở do luật định; có quyền tự do đi lại, cư trú ở trong nước và có quyền ra nước ngoài, từ nước ngoài về nước theo quy định của pháp luật; có quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo. Mọi người có quyền khiếu nại, tố cáo với cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền về những việc làm trái pháp luật của cơ quan, tổ chức, cá nhân; cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền phải tiếp nhận, giải quyết khiếu nại, tố cáo. Người bị thiệt hại có quyền được bồi thường về vật chất, tinh thần và phục hồi danh dự theo quy định pháp luật. Người bị buộc tội được coi là không có tội cho đến khi được chứng minh theo trình tự luật định và có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật và phải được Tòa án xét xử kịp thời trong thời hạn luật định, công bằng, công khai. Người bị bắt, tạm giữ, tạm giam, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử có quyền tự bào chữa, nhờ luật sư hoặc người khác bào chữa. Người vi phạm pháp luật trong việc bắt, giam, giữ, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án gây thiệt hại cho người khác phải bị xử lý theo pháp luật. Mọi người có quyền sở hữu tư nhân về thu nhập hợp pháp, nhà ở, tư 10
19. liệu sinh hoạt và sản xuất, phần vốn góp trong doanh nghiệp hoặc trong các tổ chức kinh tế khác và quyền thừa kế được pháp luật bảo hộ; Trong những trường hợp cần thiết, Nhà nước trưng mua hoặc trưng dụng có bồi thường tài sản của tổ chức, các nhân theo giá thị trường. Người sử dụng đất hợp pháp được Nhà nước công nhận quyền sử dụng đất và được chuyển quyền sử dụng đất, thực hiện các quyền và nghĩa vụ theo luật định. Quyền sử dụng đất được pháp luật bảo hộ. Mọi người có quyền tự do kinh doanh theo quy định. Công dân có quyền được bảo đảm an sinh xã hội, có quyền làm việc, lựa chọn nghề nghiệp, việc làm và nơi làm việc. Nghiêm cấm việc phân biệt đối xử, cưỡng bức lao động, sử dụng nhân công dưới tuổi lao động tối thiểu. Mọi người có quyền được bảo vệ, chăm sóc sức khỏe, bình đẳng trong việc sử dụng các dịch vụ y tế và có nghĩa vụ thực hiện các quy định về phòng bệnh, khám bệnh và chữa bệnh. Công dân có quyền học tập, nghiên cứu khoa học, sáng tạo văn học, nghệ thuật và thụ hưởng lợi ích từ các hoạt động đó. Mọi người có nghĩa vụ tôn trọng quyền của người khác. Công dân có trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ đối với Nhà nước và xã hội. Việc thực hiện quyền con người, quyền công dân không được xâm phạm lợi ích quốc gia, dân tộc, quyền và lợi ích hợp pháp của người khác [31]. Quyền con người được ghi nhận trong Hiến pháp và được bảo vệ, bảo đảm thực hiện bởi hệ thống các cơ quan Nhà nước. Điều 6 Hiến pháp 2013 quy định: “Nhân dân thực hiện quyền lực nhà nước bằng dân chủ trực tiếp, bằng dân chủ đại diện thông qua Quốc hội, Hội đồng nhân dân và thông qua các cơ quan khác của Nhà nước” [31]. Quốc hội là cơ quan quyền lực cao nhất do nhân dân bầu ra, bảo đảm và bảo vệ quyền con người, quyền công dân thông qua việc: xây dựng Hiến pháp và luật, ghi nhận ý chí và nguyện vọng của nhân dân, thể chế hóa các quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân, 11
20. giám sát tối cao đối với hoạt động của Nhà nước. Hội đồng nhân dân là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân địa phương, giám sát hoạt động của các cơ quan nhà nước ở địa phương. Quyền con người còn được bảo vệ, bảo đảm thực hiện bởi: hệ thống các cơ quan hành pháp (Chính phủ và Ủy ban nhân dân các cấp) - đây là các chủ thể có trách nhiệm đưa pháp luật đi vào cuộc sống, làm cho quyền và nghĩa vụ công dân trở thành hiện thực, là cơ quan trực tiếp quản lý nhà nước trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội; hệ thống Cơ quan Tòa án nhân dân và Viện kiểm sát nhân dân - là các cơ quan bảo vệ pháp luật, bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Một trong những đảm bảo quan trọng cho việc bảo vệ quyền con người là ban hành văn bản pháp luật, tuyên truyền giáo dục để mọi người hiểu biết pháp luật, không xâm phạm quyền con người. Trường hợp đã vi phạm thì phải kịp thời phát hiện và xử lý nghiêm minh. Tùy theo tính chất và mức độ vi phạm quyền con người, pháp luật nước ta đã quy định các biện pháp pháp lý tương ứng như xử lý kỷ luật, xử phạt hành chính, buộc phải bồi thường và cao nhất là truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người vi phạm. Như tại BLHS đã quy định một chương riêng xử lý đối với các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm và danh dự con người, quy định các tội xâm phạm quyền con người. 1.2. Khái niệm, nội dung các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của luật tố tụng hình sự 1.2.1. Khái niệm các biện pháp ngăn chặn theo quy định của luật tố tụng hình sự BLTTHS là văn bản pháp lý quy định hoạt động của các cơ quan THTT, người THTT và cá nhân, cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội nhằm giải quyết vụ án hình sự khách quan, toàn diện, nhanh chóng và đúng pháp luật. Như vậy, TTHS chính là các trình tự, thủ tục, biện pháp được Nhà nước 12
21. quy định để các cơ quan THTT (CQĐT, Viện kiểm sát, Tòa án, Thi hành án) và những người THTT (Thủ trưởng, Phó thủ trưởng CQĐT, Điều tra viên; Viện trưởng, Phó viện trưởng Viện kiểm sát, Kiểm sát viên; Chánh án, Phó chánh án Tòa án, Thẩm phán) có thẩm quyền khởi tố điều tra, đưa một người ra xử lý trước pháp luật khi họ thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong BLHS và nó luôn thể hiện tính quyền lực với sức mạnh cưỡng chế của Nhà nước. Những BPNC là một trong những nhóm của biện pháp cưỡng chế, nó mang tính nghiêm khắc để kịp thời ngăn chặn hành vi phạm tội, ngăn ngừa bị can, bị cáo tiếp tục phạm tội hoặc gây khó khăn cho việc điều tra, truy tố, xét xử cũng như để đảm bảo thi hành án. Tuy nhiên khi áp dụng các BPNC sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến các quyền con người, quyền cơ bản của công dân được ghi nhận trong Hiến pháp. Vì vậy BLTTHS đã quy định thành một chương riêng về các BPNC. Hiện nay đã có nhiều công trình, tài liệu đưa ra khái niệm về các BPNC, như: Theo giáo trình Luật TTHS Việt Nam của khoa Luật, Đại học quốc gia Hà Nội thì: BPNC là biện pháp cưỡng chế TTHS được quy định trong pháp luật TTHS, do người có thẩm quyền ở các cơ quan THTT hoặc các cơ quan khác được giao một số hoạt động tố tụng áp dụng, công dân đối với với bị can, bị cáo, người phạm tội quả tang, người có lệnh truy nã hoặc người bị nghi là phạm tội, nhằm ngăn chặn kịp thời hành vi phạm tội, không để họ cản trở việc điều tra, truy tố, xét xử hoặc sẽ tiếp tục phạm tội cũng như nhằm đảm bảo cho việc thi hành án [7, tr.248 -249]. Còn theo tác giả Nguyễn Trọng Phúc thì quan niệm: Các BPNC là biện pháp cưỡng chế Nhà nước mang tính phong ngừa do người có quyền hạn được quy định trong BLTTHS 13
22. áp dụng đối với người liên quan đến tội phạm chưa bị khởi tố, bị can, bị cáo, khi có căn cứ cụ thể nhằm ngăn chặn tội phạm, bảo đảm cho hoạt động điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án hình sự [23]. Trên cơ sở những quy định của BLTTHS về các BPNC và những khái niệm nêu trên, theo chúng tôi: BPNC là một trong những biện pháp cưỡng chế trong TTHS do người có thẩm quyền theo quy định của BLTTHS áp dụng đối với bị can, bị cáo, người phạm tội quả tang hoặc đối với những người bị nghi là phạm tội khi có một trong các căn cứ theo quy định của BLTTHS nhằm ngăn chặn kịp thời hành vi phạm tội, không để họ cản trở việc điều tra, truy tố, xét xử hoặc sẽ tiếp tục thực hiện tội phạm cũng như đảm bảo việc thi hành án. Quyền bất khả xâm phạm về thân thể, quyền tự do cư trú, tự do đi lại là một trong các quyền con người được quy định trong Hiến pháp và các quyền này chỉ bị hạn chế theo trình tự, thủ tục do luật định. Trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự, để đạt được nhiệm vụ của BLTTHS, trong những trường hợp cần thiết các cơ quan THTT cần phải áp dụng một số BPNC để hạn chế sự tự do đi lại, tự do cư trú đối với những người đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong BLHS. Vì vậy, các BPNC hạn chế quyền tự do là các BPNC được quy định trong BLTTHS để hạn chế quyền bất khả xâm phạm về thân thể, quyền tự do đi lại và tự do cư trú đối với những người bị áp dụng nhằm đạt được mục đích của việc áp dụng các BPNC. Khái quát các quy định pháp luật về các biện pháp ngăn chặn trước khi Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 được ban hành BPNC là một chế định pháp lý quan trọng của luật TTHS. Ngay từ khi Cách mạng tháng 8 thành công và nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời, Nhà nước đã sớm ban hành các quy định về TTHS trong đó có các BPNC. Trong quá trình xây dựng và phát triển đất nước, các quy định của pháp luật TTHS cũng được sửa đổi cho phù hợp với tình hình thực tế của đất nước và pháp luật quốc tế. 14
23. * Giai đoạn từ năm 1945 đến năm 1988 Trước khi BLTTHS năm 1988 được ban hành, các BPNC trong TTHS được quy định tại các văn bản như: Điều 11 Hiến pháp năm 1946 quy định: Công dân không bị bắt giam khi chưa có quyết định của Tòa án [24]. Sắc lệnh số 40 ngày 29/3/1946 của Chính phủ lâm thời đã quy định: ngoài trường hợp phạm pháp quả tang về khinh tội hay trọng tội, việc bắt người bao giờ cũng phải có lệnh bằng văn bản của Thẩm phán viên; việc giam cứu, gia hạn giam cứu người phạm tội do cơ quan tư pháp (Tòa án) quyết định; quy định về thời hạn giam cứu và thời hạn gia hạn giam cứu, Tại Luật số 103-SL/005 ngày 20/5/1957 của Quốc hội nước Việt Nam dân chủ cộng hòa đã quy định đảm bảo quyền tự do thân thể và quyền bất khả xâm phạm đối với nhà ở, đồ vật, thư tín của nhân dân. Cùng với việc quy định nguyên tắc chung trong việc bắt người, tạm giữ, tạm giam. Khám xét Luật này còn quy định trình tự thủ tục để tiến hành các hoạt động trên. Đặc biệt Luật quy định: Việc bắt người phạm pháp đến pháp luật Nhà nước trừ trường hợp phạm pháp quả tang và khẩn cấp phải có lệnh viết của cơ quan tư pháp (Tòa án) từ cấp tỉnh hoặc thành phố trở lên nếu là thường dân phạm pháp hoặc của Tòa án binh nếu là quân nhân phạm pháp hay thường dân phạm pháp có liên quan đến quân đội nhân dân (Điều 3). Việc tạm giam phải do cơ quan tư pháp từ cấp tỉnh hoặc thành phố trở lên hoặc tòa án binh quyết định với thời hạn cụ thể (Điều 6, 7); quy định việc tạm tha trong trường hợp không cần thiết hoặc đối với các đối tượng đặc biệt là người già yếu, có bệnh nặng hoặc phụ nữ có thai hoặc đang cho con bú (Điều 8) * Quy định của BLTTHS năm 1988 về các BPNC Ngày 28/6/1988, BLTTHS đầu tiên của nước ta được thông qua và có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/1989. BLTTHS năm 1988 đã quy định cụ thể 15