Luận văn Bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại theo pháp luật Việt Nam hiện nay

Nội dung text: Luận văn Bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại theo pháp luật Việt Nam hiện nay

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ THANH THUỶ BẢO LÃNH ĐỂ BẢO ĐẢM TIỀN VAY CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số : 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. ĐẶNG VŨ HUÂN HÀ NỘI. 2017
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận văn là hoàn toàn trung thực và có nguồn trích dẫn rõ ràng. Kết quả nghiên cứu của luận văn không có sự trùng lặp với bất kỳ công trình nào đã công bố. Hà Nội, tháng 5 năm 2017 Tác giả Nguyễn Thị Thanh Thuỷ
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN PHÁP LUẬT VỀ BẢO LÃNH ĐỂ BẢO ĐẢM TIỀN VAY CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI 7 1.1. Khái quát chung về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại7 1.2. Pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại 15 Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ BẢO LÃNH ĐỂ BẢO ĐẢM TIỀN VAY CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 2.1. Các quy định pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại ở Việt Nam hiện nay 27 2.2. Thực trạng thực hiện pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại ở Việt Nam 37 2.3. Đánh giá chung về thực trạng pháp luật và thực hiện pháp luật 45 Chương 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ BẢO LÃNH ĐỂ BẢO ĐẢM TIỀN VAY CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI 54 3.1. Định hướng hoàn thiện pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại ở Việt Nam 54 3.2. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại ở Việt Nam 61 KẾT LUẬN 74 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 76
4. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong những năm gần đây, nền kinh tế Việt Nam đang có những bước phát triển vượt bậc, đặc biệt là từ khi chính thức trở thành thành viên của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO). Các doanh nghiệp của Việt Nam ngày càng nỗ lực không ngừng mở rộng các lĩnh vực kinh doanh của mình và hội nhập với nền kinh tế thế giới nhằm thu hút vốn, công nghệ và trình độ khoa học tiên tiến của nước ngoài, ký kết, thực hiện các hợp đồng kinh tế. Để có được nguồn vốn sản xuất, kinh doanh, các doanh nghiệp, cá nhân kinh doanh có nhu cầu vay vốn ở các ngân hàng thương mại, tuy nhiên, các doanh nghiệp này chưa đủ uy tín và không có tài sản đảm bảo, nên họ khó có khả năng tiếp cận được nguồn vốn vay của Ngân hàng. Vì vậy, họ rất cần sự bảo đảm của một chủ thể có uy tín hoặc có tài sản đối với quan hệ vay vốn ngân hàng. Bảo lãnh là một trong các biện pháp bảo đảm nghĩa vụ dân sự được quy định trong Bộ luật Dân sự Việt Nam. Nó là biện pháp được áp dụng khá rộng rãi và là một biện pháp tạo cơ hội tín dụng cho người có nhu cầu vay vốn. Nếu khách hàng có nhu cầu vay vốn tìm được cho mình người bảo lãnh có đủ năng lực thực hiện nghĩa vụ của người bảo lãnh và nếu được Ngân hàng thương mại chấp nhận, thì sẽ tạo cơ hội cho bên có nhu cầu về vốn được vay vốn và về phía ngân hàng, an toàn tín dụng được bảo đảm khi thực hiện việc cho vay. Biện pháp bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại ngày càng được các doanh nghiệp, cá nhân ưa chuộng để áp dụng phố biến trong thời gian gần đây. Với lý do để mở rộng sản xuất, đối với từng doanh nghiệp yêu cầu về vốn là một trong những mối quan tâm hàng đầu được đặt ra. Các doanh nghiệp không thể chỉ trông chờ vào vốn tự có mà còn phải biết dựa vào vốn của nhiều nguồn khác nhau trong xã hội. Ngân hàng thương mại với tư cách là nơi tập trung nguồn vốn nhàn rỗi, sẽ tập trung đáp ứng nhu cầu vốn bổ sung cho đầu tư phát 1
5. triển, góp phần điều tiết các nguồn vốn, tạo điều kiện cho quá trình sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp không bị gián đoạn, giúp cho doanh nghiệp rút ngắn được thời gian tích lũy vốn nhanh chóng cho đầu tư mở rộng sản xuất, vừa góp phần đẩy nhanh tốc độ tập trung và tích lũy vốn cho nền kinh tế. Với ý nghĩa thiết thực đối với đời sống kinh tế như vậy, việc nghiên cứu và hoàn thiện hệ thống pháp luật về biện pháp bảo lãnh nói chung, đặc biệt là bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của các ngân hàng thương mại nói riêng, sẽ góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các ngân hàng, doanh nghiệp, cá nhân và người bảo lãnh khi tham gia vào quan hệ cho vay tiền thông qua biện pháp bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại. Việc điều chỉnh hoạt động bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại, Bộ luật Dân sự đã có những quy định khung. Pháp luật chuyên ngành về tín dụng ngân hàng cũng có nhưng quy định chi tiết như Luật các Tổ chức tín dụng, một số các văn bản của Ngân hàng Nhà nước, Ngân hàng thương mại quy định về cho vay và tài sản bảo đảm. Tuy nhiên, để đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế đang trong quá trình hội nhập, pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại hiện hành cần tiếp tục được nghiên cứu, hoàn thiện để đáp ứng các yêu cầu của nền kinh tế nói chung và bảo vệ được quyền lợi hợp pháp của các bên trong quan hệ này. Vì vậy, việc nghiên cứu đề tài “Bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại theo pháp luật hiện nay” là nhằm mục đích hướng tới hoàn thiện cơ sở lý luận và thực tiễn để các quy định pháp luật về bảo đảm tiền vay của các ngân hàng thương mại phát huy được tính tích cực của nó trong đời sống kinh tế. Đây là việc làm cần thiết và có ý nghĩa về lý luận và thực tiễn trong giai đoạn hiện nay. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Liên quan đến việc nghiên cứu pháp luật về bảo đảm tiền vay tại Ngân hàng thương mại, đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về các biện pháp bảo 2
6. đảm thực hiện hợp đồng tín dụng ngân hàng, bảo lãnh ngân hàng Có thể nêu một số công trình nghiên cứu như: Các biện pháp bảo đảm thực hiện hợp đồng tín dụng ngân hàng ở nước ta hiện nay, Luận văn thạc sĩ luật học của Trương Thị Kim Dung (1997); Những vấn đề pháp lý về bảo lãnh ngân hàng, Luận văn thạc sĩ luật học của Nguyễn Thành Long (1999); Các biện pháp bảo đảm thực hiện hợp đồng tín dụng ngân hàng, Luận văn thạc sĩ luật học của Lê Thu Hiền (2003); Về các biện pháp bảo đảm hợp đồng tín dụng của PGS.TS Lê Hồng Hạnh, Tạp chí Luật học, số 1/1996; Một số vấn đề về quan hệ bảo lãnh ngân hàng ở nước ta hiện nay của TS. Võ Đình Toàn, Tạp chí Luật học, số 3/2002. “Bảo đảm thực hiện hợp đồng tín dụng ngân hàng bằng thế chấp tài sản” Luận án Tiến sĩ luật học của Nguyễn Văn Hoạt (2005) Biện pháp bảo lãnh theo Bộ luật Dân sự năm 2005 của TS. Bùi Đăng Hiếu, tài liệu CD của Khoa Luật Đại học Quốc gia (2008); “Những điều không thể về giao dịch bảo đảm”, của Luật sư Trương Thanh Đức, Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp số 24 (161)/12-2009 “Hợp đồng bảo lãnh không thể xem là hợp đồng phụ của hợp đồng tín dụng” của LS. Đỗ Hồng Thái - (saigonminhluat.com); “Những khía cạnh pháp lý cơ bản của giao dịch bảo lãnh bằng tài sản trong quan hệ vay vốn ngân hàng” của TS. Nguyễn Văn Tuyến, Đại học Luật Hà Nội ; “Một số vấn đề của quan hệ bảo lãnh bằng tài sản của bên thứ ba để đảm bảo nghĩa vụ vay vốn ngân hàng” của ThS. Vũ Văn Tuyên - “Một số nội dung pháp lý liên quan tới bảo lãnh đối với hợp đồng tín dụng” của ThS. Nguyễn Thùy Trang, Tạp chí Thị trường Tài chính Tiền tệ số 5 (326) ngày 01/3/2011; “Hoàn thiện pháp luật bảo đảm tiền vay trong bối cảnh hội nhập” của ThS. Nguyễn Văn Phương, Tạp chí Ngân hàng số 11 năm 2007; “Biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ trong hoạt động tín dụng của các ngân hàng thương mại: một số nhận định từ góc độ pháp lý đến thực tiễn” của ThS. Nguyễn Thùy Trang, Công ty Công nghiệp Hóa chất mỏ - TKV - “Hợp đồng tín dụng và biện pháp bảo đảm tiền vay” của các tác giả TS. Phạm 3
7. Văn Tuyết và TS. Lê Kim Giang, NXB Tư pháp, Hà Nội – 2012; “Tính lệ thuộc của nghĩa vụ bảo lãnh, một vấn đề ngân hàng cho vay cần quan tâm”, LS. Đỗ Hồng Thái - “Một số hạn chế của quy định pháp luật về gọi bảo lãnh” của ThS. Bùi Đức Giang, Tạp chí Ngân hàng số 23, tháng 12 năm 2012; “ dinh-bao-lnh-cua-viet-nam-nhn-tu-gc-do-luat-so-snh-1/Chế định bảo lãnh của Việt Nam – Nhìn từ góc độ luật so sánh” của ThS. Bùi Đức Giang, Công ty Luật Audier and Partners Vietnam LLC trên Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 16 (224), tháng 8 năm 2012, tr. 29 – 39. Các công trình nghiên cứu liên quan đến bảo lãnh bảo đảm tiền vay của các Ngân hàng thương mại đã công bố và dẫn ra ở trên thường gắn với các vụ việc thực tiễn, làm sâu sắc hơn một số khía cạnh pháp lý của biện pháp bảo lãnh hoặc phản ánh các bất cập trong áp dụng pháp luật, chưa có nghiên cứu nào mang tính toàn diện về chế định bảo lãnh với tư cách là biện pháp bảo đảm quan hệ tiền vay của các chủ thể vay với ngân hàng thương mại nhằm làm rõ cơ sở khoa học và thực tiễn về lĩnh vực này. Tuy nhiên, các kết quả nghiên cứu của các công trình trên đây sẽ là những tư liệu quý giá giúp cho học viên trong quá trình nghiên cứu và hoàn thiện Luận văn Thạc sĩ luật học của mình. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn của pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại ở Việt Nam hiện nay, từ đó, đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật cũng như nâng cao hiệu quả thi hành pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Nhằm đạt được mục đích ở trên, luận văn có các nhiệm vụ cơ bản sau đây: 4
8. - Nghiên cứu, làm rõ các vấn đề lý luận về bảo lãnh, pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại; - Phân tích thực trạng pháp luật và áp dụng pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại ở Việt Nam hiện nay; đánh giá và chỉ ra những ưu điểm và những hạn chế, bất cập cần hoàn thiện; - Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực tiễn, luận văn kiến nghị các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thi hành pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại ở Việt Nam nhằm thúc đẩy quan hệ tín dụng ngân hàng và các giao lưu kinh tế ngày càng phát triển. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn này là những vấn đề lý luận pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại; hệ thống pháp luật và thực trạng áp dụng pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại ở Việt Nam. Về phạm vi nghiên cứu, luận văn này chỉ tập trung nghiên cứu và làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn của pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại – là một trong những biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự được quy định trong Bộ luật Dân sự. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Để làm rõ các vấn đề nghiên cứu, luận văn sử dụng các phương pháp mang tính truyền thống như phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. Ngoài ra, luận văn còn sử dụng chủ yếu các phương pháp nghiên cứu như: Phương pháp phân tích, tổng hợp, thống kê, so sánh và phương pháp lịch sử để làm rõ các nội dung nghiên cứu của đề tài. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Về mặt khoa học, luận văn là kết quả nghiên cứu một cách hệ thống các quy định về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại theo pháp luật Việt Nam, vì vậy, sẽ rất có ích cho những người nghiên cứu trong cùng lĩnh 5
9. vực khoa học này và cho những người làm công tác thực hành pháp luật như cán bộ tòa án, cán bộ kiểm sát, cán bộ pháp chế của các doanh nghiệp có hoạt động bảo lãnh. Về mặt thực tiễn, các đề xuất, kiến nghị của luận văn về hoàn thiện các quy định về bảo lãnh để bảo đảm tiền nay của Ngân hàng thương mại góp phần vào quá trình hoàn thiện pháp luật dân sự nói chung và chế định bảo lãnh để bảo đảm tiền nay của Ngân hàng thương mại nói riêng. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được kết cấu 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại Chương 2: Thực trạng pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại ở Việt Nam hiện nay Chương 3: Định hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại 6
10. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN PHÁP LUẬT VỀ BẢO LÃNH ĐỂ BẢO ĐẢM TIỀN VAY CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI 1.1. Khái quát chung về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm của bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại 1.1.1.1. Khái niệm bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại Theo Từ điển Tiếng Việt, thì bảo lãnh được hiểu là việc bảo đảm và chịu trách nhiệm trước pháp luật về một người nào đó. Khái niệm này mang tính chất bao quát chung cho bản chất của hoạt động bảo lãnh, không thể hiện được những nét đặc thù của bảo lãnh thực hiện nghĩa vụ trong dân luật. Theo Từ điển Luật học, thì bảo lãnh là việc người thứ ba cam kết với bên có quyền sẽ thực hiện nghĩa vụ thay cho bên có nghĩa vụ, nếu khi đến thời hạn mà bên được bảo lãnh không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ. Các bên có thể thỏa thuận về việc bên bảo lãnh chỉ phải thực hiện nghĩa vụ khi bên được bảo lãnh không có khả năng thực hiện nghĩa vụ của mình. Bên bảo lãnh cũng có thể cam kết bảo lãnh một phần hoặc toàn bộ nghĩa vụ cho bên được bảo lãnh. Trên phương diện pháp lý, khái niệm bảo lãnh được quy định tương đối đồng nhất trong pháp luật của các nước. Theo pháp luật Hoa Kỳ, bảo lãnh được hiểu là thoả thuận, trong đó, người bảo lãnh đồng ý sẽ thực hiện nghĩa vụ trả nợ của bên nợ chỉ khi bên nợ không trả nợ. “Bảo lãnh là việc bên bảo lãnh bảo đảm hoặc hứa thực hiện nghĩa vụ của bên có nghĩa vụ trong trường hợp bên có nghĩa vụ không thực hiện”. Trong pháp luật của Cộng hoà Pháp, bản chất của bảo lãnh là “người nhận bảo lãnh một nghĩa vụ phải thực hiện nghĩa vụ đó đối với người có quyền nếu chính người có nghĩa vụ không thi hành”. Theo pháp luật Trung 7
11. Quốc, bảo lãnh được hiểu là hành vi mà căn cứ vào thoả thuận giữa người bảo lãnh và chủ nợ, người bảo lãnh sẽ thực hiện nghĩa vụ trả nợ hoặc chịu trách nhiệm nếu con nợ không trả được nợ. Theo pháp luật Việt Nam, với góc độ là một quan hệ dân sự, thì bảo lãnh dân sự là việc một người hay một tổ chức (gọi là người bảo lãnh) cam kết với bên có quyền (gọi là người nhận bảo lãnh) sẽ thực hiện nghĩa vụ thay cho bên có nghĩa vụ (gọi là người được bảo lãnh), nếu khi đến thời hạn mà người được bảo lãnh không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ. Như vậy, để hiểu rõ bản chất của biện pháp bảo lãnh, cần xem xét đến các yếu tố sau đây: - Về chủ thể của bảo lãnh: Quan hệ bảo lãnh thực chất là một quan hệ ba bên giữa người có quyền, người có nghĩa vụ và người thứ ba. Thông qua việc cam kết giữa người thứ ba trên cơ sở sự đồng ý của người có quyền hình thành một quan hệ, trong đó, người thứ ba được gọi là người bảo lãnh, người có quyền gọi là người nhận bảo lãnh và người có nghĩa vụ gọi là người được bảo lãnh. - Về phạm vi bảo lãnh: Có thể là một phần hoặc toàn bộ nghĩa vụ. Nếu không có thỏa thuận gì khác, thì người bảo lãnh phải bảo lãnh cả tiền lãi trên nợ gốc trong phạm vi bảo lãnh, đồng thời phải bảo lãnh cả khoản tiền phạt cũng như tiền bồi thường thiệt hại. - Về nội dung của bảo lãnh: Bên bảo lãnh dùng uy tín của mình để chịu trách nhiệm thay cho người được bảo lãnh nếu người này không thực hiện nghĩa vụ hoặc gây ra thiệt hại cho bên nhận bảo lãnh. - Về thời điểm thực hiện nghĩa vụ bảo lãnh: Việc thực hiện nghĩa vụ bảo lãnh chỉ được đặt ra khi đến hạn thực hiện nghĩa vụ mà bên được bảo lãnh không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ.Trước thời hạn đó, nếu các bên không có thỏa thuận thì bên nhận bảo lãnh không được yêu cầu bên bảo lãnh thực hiện nghĩa vụ đó. Với các phân tích trên, khái niệm bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại được hiểu là: “Việc người thứ ba (gọi là bên bảo lãnh) cam kết 8
12. với ngân hàng thương mại (gọi là bên nhận bảo lãnh) sẽ thực hiện nghĩa vụ trả nợ thay cho bên vay (gọi là bên được bảo lãnh), nếu khi đến thời hạn trả nợ mà bên được bảo lãnh không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ trả nợ. Các bên có thể thỏa thuận và cam kết về việc bên bảo lãnh chỉ phải thực hiện nghĩa vụ trả nợ khi bên được bảo lãnh không có khả năng thực hiện nghĩa vụ của mình. Bên bảo lãnh cũng có thể cam kết bảo lãnh một phần hoặc toàn bộ nghĩa vụ trả nợ vay cho bên được bảo lãnh”. 1.1.1.2. Đặc điểm của bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại - Về chủ thể: Quan hệ bảo lãnh luôn có sự xuất hiện của bên thứ ba, điều đó có nghĩa là chủ thể tham gia quan hệ bảo lãnh luôn có ba bên, đó là bên bảo lãnh, bên nhận bảo lãnh (là các ngân hàng thương mại) và bên được bảo lãnh (là người vay tiền). - Bảo lãnh là biện pháp bảo đảm đối nhân: Tiêu chí xác định của các biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ nói chung được căn cứ vào việc bên bảo đảm có hay không có tài sản để đảm bảo và bên có quyền được thực hiện quyền như thế nào đối với tài sản, trên cơ sở đó để phân biệt biện pháp bảo đảm thành bảo đảm đối nhân hay bảo đảm đối vật. Còn đối với biện pháp bảo lãnh, bên có quyền chỉ được trao quyền yêu cầu đối với bên bảo lãnh về việc thực hiện nghĩa vụ bảo lãnh và không được trao quyền đối với một số tài sản cụ thể nào của bên bảo lãnh, do đó, bảo đảm bằng biện pháp bảo lãnh thực chất là bảo đảm đối nhân. - Về thực hiện nghĩa vụ bảo lãnh: Bên bảo lãnh chỉ thực hiện nghĩa vụ bảo lãnh khi bên có nghĩa vụ không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ hoặc chỉ khi bên được bảo lãnh không có khả năng thực hiện nghĩa vụ của mình. Các ngân hàng thương mại (bên nhận bảo lãnh) chỉ có quyền yêu cầu người thứ ba (bên bảo lãnh) phải thực hiện nghĩa vụ bảo lãnh khi hết thời hạn phải thực hiện nghĩa vụ mà người có nghĩa vụ (bên được bảo lãnh) không thực 9
13. hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ. Đồng thời, bên bảo lãnh chỉ phải thực hiện nghĩa vụ bảo lãnh trong phạm vi đã cam kết. - Tính phụ thuộc của nghĩa vụ bảo lãnh và nghĩa vụ được bảo lãnh, nghĩa vụ bảo lãnh là một nghĩa vụ phụ, nó có thể được thể hiện trong hợp đồng bảo lãnh kèm theo hợp đồng chính và cũng có thể là các điều kiện để thực hiện hợp đồng chính. Nghĩa vụ bảo lãnh luôn tồn tại và phụ thuộc vào nghĩa vụ của bên được bảo lãnh. Chính vì vậy, các nghĩa vụ bảo lãnh không thể xuất hiện trước nghĩa vụ được bảo lãnh (nghĩa vụ chính). Từ đó có thể thấy rằng, giá trị của nghĩa vụ bảo lãnh lệ thuộc vào giá trị của nghĩa vụ được bảo lãnh và phạm vi nghĩa vụ bảo lãnh không thể rộng hơn phạm vi nghĩa vụ được bảo lãnh. 1.1.2. So sánh bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại với bảo lãnh ngân hàng 1.1.2.1. Về mặt chủ thể - Bên bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của Ngân hàng thương mại (có thể là cá nhân hoặc tổ chức bất kỳ nếu đủ điều kiện theo pháp luật cho phép) cam kết với bên nhận bảo lãnh (là các ngân hàng thương mại) sẽ thực hiện nghĩa vụ trả nợ thay cho bên vay (bên được bảo lãnh), nếu đến thời hạn trả nợ, bên được bảo lãnh không thực hiện được hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ trả nợ. - Còn đối với bảo lãnh ngân hàng, mặc dù cũng là một biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ, nhưng bảo lãnh ngân hàng khác với bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại, về mặt chủ thể, chỉ ngân hàng, các tổ chức tín dụng mới được coi là chủ thể bảo lãnh và nó được xác định là một nghiệp vụ cấp tín dụng, một hoạt động nghiệp vụ của ngân hàng. Các loại bảo lãnh ngân hàng theo quy định của pháp luật tín dụng ngân hàng hiện hành bao gồm: (i) Bảo lãnh vay vốn: Là cam kết của tổ chức tín dụng với bên nhận bảo lãnh về việc sẽ trả nợ thay cho khách hàng trong trường hợp khách hàng không trả hoặc không trả đầy đủ, đúng hạn nợ vay đối với bên nhận bảo lãnh; (ii) Bảo lãnh thanh toán: Là cam kết của tổ chức tín dụng với bên 10
14. nhận bảo lãnh, về việc sẽ thực hiện nghĩa vụ thanh toán thay cho khách hàng trong trường hợp khách hàng không thực hiện hoặc thực hiện không đầy đủ nghĩa vụ thanh toán khi đến hạn; (iii) Bảo lãnh dự thầu: Là cam kết của của tổ chức tín dụng với bên mời thầu để bảo đảm nghĩa vụ tham gia dự thầu của khách hàng. Trường hợp, khách hàng phải nộp phạt do vi phạm quy định đấu thầu mà không nộp hoặc không nộp đầy đủ tiền phạt cho bên mời thầu thì tổ chức tín dụng sẽ thực hiện thay; (iv) Bảo lãnh thực hiện hợp đồng: Là cam kết của tổ chức tín dụng với bên nhận bảo lãnh, bảo đảm việc thực hiện đúng và đầy đủ các nghĩa vụ của khách hàng theo hợp đồng đã ký kết với bên nhận bảo lãnh. Trường hợp khách hàng vi phạm hợp đồng và phải bồi thường cho bên nhận bảo lãnh mà không thực hiện hoặc thực hiện không đầy đủ thì tổ chức tín dụng sẽ thực hiện thay; (v) Bảo lãnh bảo đảm chất lượng sản phẩm: Là cam kết của của tổ chức tín dụng với bên nhận bảo lãnh, bảo đảm việc khách hàng thực hiện đúng các thoả thuận về chất lượng của sản phẩm theo hợp đồng đã ký kết với bên nhận bảo lãnh. Trường hợp khách hàng vi phạm chất lượng sản phẩm và phải bồi thường cho bên nhận bảo lãnh mà không thực hiện hoặc thực hiện không đầy đủ thì tổ chức tín dụng sẽ thực hiện thay; (vi) Bảo lãnh hoàn trả tiền ứng trước: Là cam kết của tổ chức tín dụng với bên nhận bảo lãnh về việc bảo đảm nghĩa vụ hoàn trả tiền ứng trước của khách hàng theo hợp đồng đã ký kết với bên nhận bảo lãnh. Trường hợp khách hàng vi phạm hợp đồng và phải hoàn trả tiền ứng trước mà không hoàn trả hoặc hoàn trả không đầy đủ thì tổ chức tín dụng sẽ thực hiện thay; (vii) Bảo lãnh đối ứng: Là cam kết của tổ chức tín dụng (bên bảo lãnh đối ứng) với bên bảo lãnh về việc sẽ thực hiện nghĩa vụ tài chính cho bên bảo lãnh trong trường hợp bên bảo lãnh thực hiện bảo lãnh và phải trả thay cho khách hàng của bên bảo lãnh đối ứng với bên nhận bảo lãnh; (viii) Xác nhận bảo lãnh: Là cam kết bảo lãnh của tổ chức tín dụng (bên xác nhận bảo lãnh) đối với bên nhận bảo lãnh, về việc bảo đảm khả năng thực hiện nghĩa vụ 11
15. bảo lãnh của bên bảo lãnh đối với khách hàng. Ngoài ra, còn có các loại bảo lãnh khác mà pháp luật không cấm và phù hợp với thông lệ quốc tế. 1.1.2.2. Về bản chất của quan hệ bảo lãnh a. Đối với bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại - Bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại là việc người thứ ba (có thể là cá nhân hoặc tổ chức bất kỳ nếu đủ điều kiện theo pháp luật cho phép) được gọi là bên bảo lãnh cam kết với bên nhận bảo lãnh (là các ngân hàng thương mại) sẽ thực hiện nghĩa vụ trả nợ thay cho bên vay (bên được bảo lãnh), nếu đến thời hạn trả nợ, bên được bảo lãnh không thực hiện được hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ trả nợ. Các bên cũng có thể thoả thuận về việc bên bảo lãnh chỉ phải thực hiện nghĩa vụ khi bên vay (bên được bảo lãnh) không có khả năng thực hiện nghĩa vụ trả nợ. Việc áp dụng biện pháp bảo lãnh nhất thiết phải được lập thành văn bản, có thể lập thành văn bản riêng (hợp đồng bảo lãnh) hoặc ghi rõ trong hợp đồng tín dụng (hợp đồng chính). Trong trường hợp pháp luật có quy định thì văn bản bảo lãnh phải được công chứng hoặc chứng thực. - Xét về phạm vi, bên bảo lãnh có thể cam kết bảo lãnh một phần hoặc toàn bộ nghĩa vụ cho bên được bảo lãnh. Nghĩa vụ bảo lãnh thường bao gồm cả tiền lãi trên nợ gốc, tiền phạt, tiền bồi thường thiệt hại, trừ trường hợp có thoả thuận khác. Do thực hiện cam kết bảo lãnh, gánh chịu rủi ro cho bên được bảo lãnh, cho nên, bên bảo lãnh được hưởng thù lao. Đương nhiên, quyền được hưởng thù lao phải có sự thỏa thuận giữa bên bảo lãnh và bên được bảo lãnh. - Trường hợp khi mà một người không đủ năng lực tài chính để thực hiện việc bảo lãnh trọn vẹn một nghĩa vụ, thì có thể có nhiều người cùng bảo lãnh (đồng bảo lãnh). Khi nhiều người cùng bảo lãnh một nghĩa vụ, họ phải liên đới thực hiện việc bảo lãnh, trừ trường hợp có thoả thuận hoặc pháp luật có quy định bảo lãnh theo các phần độc lập. Bên có quyền có thể yêu cầu bất cứ ai trong số những người bảo lãnh liên đới phải thực hiện toàn bộ nghĩa vụ. Điều hiển nhiên là sau khi một người trong số những người đồng bảo lãnh liên đới đã thực hiện 12
16. toàn bộ nghĩa vụ thay cho bên được bảo lãnh, thì người đó có quyền yêu cầu những người bảo lãnh còn lại phải thực hiện phần nghĩa vụ của họ đối với mình. b. Đối với bảo lãnh ngân hàng Sự khác biệt của bảo lãnh ngân hàng so với bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại được thể hiện ở các điểm sau đây: - Bảo lãnh ngân hàng là cam kết bằng văn bản của ngân hàng với bên có quyền về việc thực hiện nghĩa vụ tài chính thay cho khách hàng, khi khách hàng không thực hiện đúng nghĩa vụ đã cam kết, khách hàng đã nhận nợ và hoàn trả cho ngân hàng số tiền đã được trả thay. Trên thực tế, bảo lãnh ngân hàng được xác định là một loại hình cấp tín dụng đặc biệt, bởi nhờ có nó mà một cá nhân hay một doanh nghiệp không phải bỏ ra một khoản tiền vốn (hoặc không phải đi vay) để đặt cọc, giam chân tại chỗ nhằm bảo đảm thực hiện nghĩa vụ của mình trong giao kết dân sự với đối tác. - Về khuôn khổ pháp lý, pháp luật về tín dụng ngân hàng đã xác định, cấp tín dụng là việc thỏa thuận để tổ chức, cá nhân sử dụng một khoản tiền hoặc cam kết cho phép sử dụng một khoản tiền theo nguyên tắc có hoàn trả bằng nghiệp vụ cho vay, chiết khấu, cho thuê tài chính, bao thanh toán, bảo lãnh ngân hàng và các nghiệp vụ cấp tín dụng khác. Như vậy, bảo lãnh ngân hàng là hình thức cấp tín dụng, theo đó tổ chức tín dụng cam kết với bên nhận bảo lãnh về việc tổ chức tín dụng sẽ thực hiện nghĩa vụ tài chính thay cho khách hàng khi khách hàng không thực hiện hoặc thực hiện không đầy đủ nghĩa vụ đã cam kết; khách hàng phải nhận nợ và hoàn trả cho tổ chức tín dụng theo thỏa thuận. Cam kết bảo lãnh bằng văn bản bảo lãnh của ngân hàng hoặc tổ chức tín dụng có thể bao gồm các hình thức là thư bảo lãnh hoặc hợp đồng bảo lãnh. Với hình thức “thư bảo lãnh”, ngân hàng hoặc tổ chức tín dụng thực hiện cam kết đơn phương bằng văn bản về việc tổ chức này sẽ thực hiện nghĩa vụ tài chính thay cho khách hàng, khi khách hàng không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ đã cam kết với bên nhận bảo lãnh. Trong khi đó, “hợp đồng bảo lãnh” là thoả thuận 13
17. bằng văn bản giữa ngân hàng hoặc tổ chức tín dụng và bên nhận bảo lãnh hoặc giữa ngân hàng hoặc tổ chức tín dụng, bên nhận bảo lãnh, khách hàng và các bên liên quan (nếu có) về việc ngân hàng hoặc tổ chức tín dụng sẽ thực hiện nghĩa vụ tài chính thay cho khách hàng khi khách hàng không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ đã cam kết với bên nhận bảo lãnh. Bảo lãnh ngân hàng là mối quan hệ đa phương, với sự tham gia của nhiều chủ thể: Hoạt động bảo lãnh ngân hàng phải có sự tham gia của ít nhất ba chủ thể, đó là bên được bảo lãnh, bên bảo lãnh và bên nhận bảo lãnh. Do đó, hoạt động bảo lãnh không chỉ đơn thuần là quan hệ giữa bên được bảo lãnh với ngân hàng bảo lãnh mà còn bao hàm mối quan hệ giữa ngân hàng bảo lãnh với bên nhận bảo lãnh. Trong quan hệ đa phương này, quan hệ giữa bên được bảo lãnh và bên nhận bảo lãnh bao giờ cũng là quan hệ gốc, làm phát sinh nghĩa vụ được bảo lãnh. Trên cơ sở này sẽ xuất hiện thêm hai quan hệ nữa giữa bên được bảo lãnh với ngân hàng bảo lãnh và giữa ngân hàng bảo lãnh với bên nhận bảo lãnh. - Bảo lãnh ngân hàng mang tính độc lập: Mặc dù bảo lãnh ngân hàng là quan hệ đa phương, các quan hệ có mối liên hệ với nhau, tuy nhiên chúng lại độc lập nhau. Sự độc lập của bảo lãnh được hiểu là sự độc lập của quan hệ giữa ngân hàng bảo lãnh và bên nhận bảo lãnh với quan hệ giữa bên được bảo lãnh và ngân hàng bảo lãnh, cho dù có sự vi phạm nghĩa vụ của bên được bảo lãnh với ngân hàng bảo lãnh thì ngân hàng bảo lãnh cũng không thể vì thế mà có quyền từ chối thực hiện nghĩa vụ bảo lãnh. - Bảo lãnh ngân hàng là một hoạt động ngoại bảng của ngân hàng: Ngân hàng bảo lãnh đã dùng uy tín của mình để cam kết với bên nhận bảo lãnh về việc thực hiện nghĩa vụ của bên được bảo lãnh, khi đó quyết định bảo lãnh cho bên được bảo lãnh ngân hàng không phải xuất tiền ngay do đó sẽ không ảnh hưởng đến bảng cân đối kế toán của ngân hàng. Đó chính là nguyên nhân khiến bảo lãnh ngân hàng được xếp vào hoạt động ngoại bảng của ngân hàng. 14
18. Tóm lại, nếu bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại là một biện pháp bảo đảm, thì xét về mặt bản chất, bảo lãnh ngân hàng cũng là một biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ nhưng mang tính phái sinh. Bảo lãnh ngân hàng là một hoạt động cấp tín dụng và có phạm vi bảo đảm rộng hơn, linh hoạt hơn. Trong kinh doanh ngày nay, bảo lãnh ngân hàng luôn được xem như tấm giấy thông hành cho doanh nghiệp trong các hoạt động mua bán trả chậm. Việc này không những tạo thuận lợi cho kế hoạch của các doanh nghiệp, mà các đối tác kinh doanh cũng sẽ có cơ sở để tin tưởng nhau hơn. 1.2. Pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại 1.2.1. Khái niệm và đặc điểm của pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại 1.2.1.1. Khái niệm pháp luật về bảo lãnh để bảo đảm tiền vay của ngân hàng thương mại Với bản chất là một tổ chức đặc thù có chức năng kinh doanh tiền tệ, Ngân hàng thương mại thực hiện hoạt động kinh doanh của mình thông qua các quan hệ tín dụng, từ các quan hệ này, mối quan hệ giữa Ngân hàng thương mại với các tổ chức, cá nhân được thiết lập và phát triển, gắn ngân hàng gần với các hoạt động sản xuất kinh doanh trong xã hội. Tuy nhiên, nếu không có những thiết chế cơ bản để bảo đảm các khoản tiền đi vay và cho vay hiệu quả, ngân hàng sẽ tự đặt mình trước những rủi ro khó lường đối với một loại hàng hóa vốn dĩ đã chứa đựng rất nhiều rủi ro, đó là “tiền tệ”. Pháp luật về các biện pháp bảo đảm nghĩa vụ là nhằm xác lập, quy định về các điều kiện áp dụng, trình tự, thủ tục để áp dụng các biện pháp đảm bảo thực hiện nghĩa vụ trả nợ của bên vay, đặc biệt là có những quy định khác nhau giữa biện pháp bảo đảm bằng tài sản và biện pháp bảo đảm không bằng tài sản. Bảo lãnh là biện pháp bảo đảm không có tài sản được chỉ định đi kèm. Bên bảo lãnh nếu không thực hiện đúng nghĩa vụ bảo lãnh thì phải đưa bất kỳ tài sản nào thuộc sở hữu của mình ra để thực hiện nghĩa vụ cho bên được bảo lãnh. Bảo 15