Luận văn Bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số theo pháp luật Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số theo pháp luật Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT PHẠM HỒNG HẢI BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ TRONG MÔI TRƯỜNG KỸ THUẬT SỐ THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM Chuyên ngành: Luật Dân sự Mã số: 60 38 30 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS Nguyễn Thị Quế Anh HÀ NỘI - 2013
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn là đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, ngày tháng 01 năm 2013 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Phạm Hồng Hải
3. MỤC LỤC Trang bìa phụ Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt MỞ ĐẦU 1 1. Đặt vấn đề 1 2. Nội dung và phương pháp nghiên cứu 4 3. Kết cấu của luận văn 4 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ TRONG MÔI TRƯỜNG KỸ THUẬT SỐ 5 1.1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM CHUNG VỀ BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ 5 1.1.1. Khái niệm quyền tác giả 5 1.1.2. Nội dung quyền tác giả 8 1.2 KHÁI QUÁT CHUNG VỀ MÔI TRƯỜNG KỸ THUẬT SỐ VÀ BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ TRONG MÔI TRƯỜNG KỸ THUẬT SỐ 11 1.2.1 Khái quát chung về môi trường kỹ thuật số 11 1.2.2 Sự cần thiết của việc bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số 14 1.3 CÁC CÔNG ƯỚC QUỐC TẾ CÓ LIÊN QUAN VỀ BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ TRONG MÔI TRƯỜNG KỸ THUẬT SỐ 16 1.4 SỰ PHÁT TRIỂN CỦA PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ TRONG MÔI TRƯỜNG KỸ THUẬT SỐ 19 1.4.1 Trước khi Bộ luật Dân sự 2005 ban hành 19 1.4.2 Từ khi Bộ luật Dân sự 2005 ban hành 20
4. Chương 2: NHỮNG QUY ĐỊNH HIỆN HÀNH VỀ BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ TRONG MÔI TRƯỜNG KỸ THUẬT SỐ THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG 26 2.1. NHỮNG BỘ PHẬN CẤU THÀNH CỦA QUYỀN TÁC GIẢ TRONG MÔI TRƯỜNG KỸ THUẬT SỐ THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM 26 2.1.1. Đối tượng bảo hộ quyền tác giả 26 2.1.2. Chủ thể của quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số 30 2.1.3. Cơ chế bảo hộ quyền tác giả 36 2.1.4. Nội dung quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số 36 2.1.5. Thời hạn bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số 43 2.2. CÁC BIỆN PHÁP BẢO VỆ QUYỀN TÁC GIẢ ĐỐI VỚI MÔI TRƯỜNG KỸ THUẬT SỐ VÀ THỰC TRẠNG ÁP DỤNG TỪ SAU KHI LUẬT SỞ HỮU TRÍ TUỆ ĐƯỢC BAN HÀNH ĐẾN NAY 45 2.2.1. Các biện pháp bảo vệ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số 45 2.2.2. Thực tiễn áp dụng các biện pháp bảo vệ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số 51 Chương 3: MỘT SỐ KIẾN NGHỊ NHẰM HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ TRONG MÔI TRƯỜNG KỸ THUẬT SỐ VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC THI CÁC BIỆN PHÁP BẢO VỆ 75 3.1. NHU CẦU CẦN HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ TRONG MÔI TRƯỜNG KỸ THUẬT SỐ 76 3.1.1. Xuất phát từ nhu cầu hội nhập quốc tế 76 3.1.2. Xuất phát từ nhu cầu hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam 76 3.1.3. Xuất phát từ nhu cầu bảo hộ quyền tác giả đối với tác giả, chủ sở hữu quyền tác giả 78
5. 3.2. CÁC KIẾN NGHỊ ĐỐI VỚI VIỆC HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ TRONG MÔI TRƯỜNG KỸ THUẬT SỐ 79 3.2.1. Sự cần thiết ban hành một văn bản pháp luật về bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số 79 3.2.2. Hoàn thiện các quy định pháp luật hiện hành về quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số 79 3.3. CÁC KIẾN NGHỊ CHỦ YẾU ĐỐI VỚI NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC THI CÁC BIỆN PHÁP BẢO VỆ QUYỀN TÁC GIẢ TRONG MÔI TRƯỜNG KỸ THUẬT SỐ 80 3.3.1. Nâng cao năng lực kiểm tra, xử lý các hành vi xâm phạm quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số 80 3.3.2. Nâng cao ý thức của các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp và người sử dụng 81 3.3.3. Nâng cao năng lực xét xử của Tòa án trong giải quyết tranh chấp và xét xử các vụ án về xâm phạm quyền tác giả trong môi trường KTS 82 3.3.4. Tăng cường hợp tác quốc tế trong bảo hộ và bảo vệ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số 83 KẾT LUẬN 86 DANH MỤC TÀ I LIÊỤ THAM KHẢ O 88
6. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT SHTT: Sở hữu trí tuệ BLDS: Bô luật dân sự QTG: Quyền tác giả MTKTS: Môi trường kỹ thuật số PC: Personal Computer (Máy tính cá nhân) PDA: Personal Digital Assistant (Thiết bị kỹ thuật số hỗ trợ cá nhân ) Công ước Berne: Công ước Berne về bảo hộ các tác phẩm văn học và nghệ thuật 1886 Hiệp định TRIPS: Hiệp định về các khía cạnh liên quan tới thương mại của quyền sở hữu trí tuệ (AGREEMENT ON TRADE – RELATED ASPECTS OF IPR – TRIPS) Hiệp ước WIPO: Hiệp ước của WIPO về Quyền tác giả (WCT) (1996) với Các tuyên bố đã được thông qua của Hội nghị ngoại giao thông qua Hiệp ước và Các quy định của Công ước Berne (1971) dẫn chiếu trong Hiệp ước Công ước UCC: Công ước toàn cầu về bản quyền CD: Compact disk (đĩa Compact) EU: European Union (Liên minh châu Âu)
7. MỞ ĐẦU 1. Đặt vấn đề 1.1 Tính cấp thiết của đề tài Vấn đề bảo hộ sở hữu trí tuệ trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu và hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng trở nên đặc biệt quan trọng và bao giờ cũng là mối quan tâm hàng đầu của các quốc gia. Chưa bao giờ các vấn đề liên quan đến việc bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ (SHTT) lại đặt ra gay gắt, cấp bách như hiện nay. Trí tuệ vốn là tài sản của công dân, vì vậy, bản thân các quan hệ của quyền tác giả, quyền tác giả quyết định nội dung pháp luật bảo hộ nó. Thực tế cho thấy, hiện nay, tình trạng vi phạm bản quyền diễn ra ở hầu hết các lĩnh vực với các hình thức và mức độ khác nhau, nhất là trong lĩnh vực âm nhạc số, sách điện tử (Ebook), báo điện tử, Tình trạng này gây thiệt hại và ảnh hưởng tiêu cực đến hoạt động sáng tạo, môi trường đầu tư, phát triển kinh tế - văn hóa - xã hội của đất nước và tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế. Trong môi trường kỹ thuật số hiện nay ngày càng phát triển và được sử dụng rộng rãi trong đó có quyền tác giả. Tính chất “lan truyền” nhanh của môi trường này đã tạo cơ hội cho người sử dụng tiếp cận quyền tác giả một cách nhanh nhất, song các hành vi xâm phạm quyền tác giả trong lĩnh vực này cũng khá phổ biến, dưới nhiều hình thức khác nhau. Trong thời gian quan Nhà nước ta đã ban hành nhiều văn bản pháp luật để bảo hộ, nhưng thực tiễn áp dụng chưa mang lại hiệu quả cao. Xuất phát từ những lý do trên, tác giả đã chọn: "Bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số theo pháp luật Việt Nam" để làm đề tài cho luận văn cao học luật của mình. 1
8. 1.2 Mục tiêu nghiên cứu 1.2.1 Mục tiêu tổng quát Đề tài tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn của vấn đề bảo hộ quyền tác giả, quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số theo quy định của pháp luật Việt Nam hiện nay. Qua đó làm sáng tỏ các luận cứ khoa học về bảo hộ quyền tác giả nói chung và bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số nói riêng. Trên cơ sở đó, xây dựng và kiến nghị một số giải pháp để hoàn thiện quy định về bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số của Việt Nam hiện nay. 1.2.2 Mục tiêu cụ thể Để đạt được những mục đích trên, đề tài tập trung giải quyết những nhiệm vụ sau đây: + Nghiên cứu cơ sở lý luận và cơ sở pháp lý về bảo hộ quyền tác giả. + Đánh giá toàn diện về thực trạng hoạt động bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số ở nước ta hiện nay. + Tìm ra những hạn chế, bất cập trong các quy định về bảo hộ quyền tác giả hiện nay ở nước ta. + Đưa ra các giải pháp nhằm góp phần hoàn thiện vào hệ thống pháp luật về bảo hộ quyền tác giả nói chung và bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số nói riêng. + Đáp ứng yêu cầu bảo hộ quyền tác giả và nhu cầu phát triển kinh tế, nhu cầu hội nhập kinh tế quốc tế của nước ta. 1.3 Tính mới và những đóng góp của đề tài Việc tiếp tục nghiên cứu một cách có hệ thống các chính sách, quy định pháp luật về bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số ở nước ta trong tình hình phát triển kinh tế - xã hội hiện nay, nhất là từ khi Việt Nam gia nhập tổ chức Thương mại thế giới là điều cần thiết để góp phần hoàn thiện 2
9. hệ thống pháp luật sở hữu trí tuệ nói chung và bảo hộ quyền tác giả, mà cụ thể là quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số nói riêng. Thông qua việc nghiên cứu đề tài, mong muốn được đóng góp: - Mang lại cách nhìn tổng quan và cụ thể các vấn đề khoa học pháp lý liên quan đến hoạt động sử dụng bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số hiện nay. - Đưa ra và luận giải một số quan điểm cơ bản về tình trạng vi phạm bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số hiện nay ở nước ta. - Qua việc nghiên cứu, phân tích những khó khăn, thách thức, cách nhìn nhận về vai trò và vị trí của việc sử dụng các quyền tác giả, quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số ở nước ta từ đó nhằm nâng cao dần ý thức trách nhiệm của mỗi cá nhân, tổ chức sử dụng các tác phẩm trong đời sống. - Mong muốn mang lại một cái nhìn mới về việc bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số. Góp phần vào công cuộc bảo vệ, chống vi phạm quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số hiện nay ở nước ta. Sẽ góp phần hoàn chỉnh hành lang pháp lý, đảm bảo an toàn, khuyến khích và bảo hộ có hiệu quả các hoạt động sáng tạo cũng như thu hút sự đầu tư. 1.4 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Theo quy định tại Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm 2009), quyền tác giả là một quyền rộng bao gồm nhiều đối tượng trong các lĩnh vực như: văn học, nghệ thuật, khoa học Tuy nhiên, phạm vi nghiên cứu của đề tài này chỉ tập trung việc phân tích, làm rõ các quy định của quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số theo pháp luật Việt Nam {Bộ luật Dân sự (BLDS) 2005, Luật SHTT 2005 và các văn bản pháp luật khác có liên quan}, song song với việc nghiên cứu thực trạng thi hành các quy định đó hiện nay được thực hiện như thế nào. 3
10. 2. Nội dung và phương pháp nghiên cứu 2.1 Nội dung nghiên cứu Nghiên cứu cơ sở lý luận và cơ sở pháp lý về bảo hộ quyền tác giả. Đánh giá thực trạng hoạt động bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số. Tìm ra những hạn chế, bất cập cần phải khắc phục và đưa ra các giải pháp trong các quy định về bảo hộ quyền tác giả hiện nay ở nước ta. 2.2 Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp luận: Chủ nghĩa duy vật lịch sử, Chủ nghĩa duy vật biện chứng, phép duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật. - Các phương pháp cụ thể: phân tích, so sánh, thống kê, tổng hợp. 3. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về bảo hộ quyền tác giả. Chương 2: Những nội dung cơ bản của bảo hộ quyền tác giả đối với môi trường kỹ thuật số theo pháp luật Việt Nam và thực tiễn thực thi. Chương 3: Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật về quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số và nâng cao hiệu quả thực thi các biện pháp bảo vệ. 4
11. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ TRONG MÔI TRƯỜNG KỸ THUẬT SỐ 1.1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM CHUNG VỀ BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ 1.1.1. Khái niệm quyền tác giả Mục đích chung nhất của hoạt động bảo hộ quyền tác giả là khuyến khích các hoạt động sáng tạo trong lĩnh vực văn học, nghệ thuật và khoa học. Sản phẩm của quá trình này là các tác phẩm văn học, nghệ thuật và khoa học. Vì vậy, hoạt động bảo hộ quyền tác giả một cách tương xứng và có hiệu quả trong một quốc gia sẽ có vai trò quan trọng trong việc làm giàu và phong phú nền di sản văn hóa đất nước, góp phần đáng kể vào công cuộc phát triển kinh tế, thương mại, văn hóa, giáo dục quốc gia. Thực tế chứng minh là tại các quốc gia có nền công nghiệp bản quyền phát triển thì đều có đóng góp rất lớn vào nền kinh tế quốc dân, có khi chiếm tỷ trọng tới 10% GDP. Vì thế mà khuyến khích hoạt động sáng tạo trí tuệ, phổ biến các sáng tạo đó là điều kiện thiết yếu đối với quá trình phát triển kinh tế. Số lượng sáng tạo trí tuệ của một quốc gia càng nhiều thì quốc gia đó càng có điều kiện để phổ biến các giá trị trí tuệ đó trong và ngoài nước thông qua việc phát triển các ngành công nghiệp sách báo, băng đĩa ghi âm, ghi hình, công nghiệp giải trí, Do vậy, cùng với việc khuyến khích hoạt động sáng tạo, hoạt động bảo hộ còn dành sự khuyến khích xứng đáng, cổ vũ cho nguồn nhân lực chuyên nghiệp thực hiện việc phổ biến và quảng bá các sản phẩm trí tuệ đã có sự đầu tư thời gian và các nguồn lực tài chính khác phục vụ cho công việc đó. Pháp luật có vai trò quan trọng trong hoạt động bảo hộ quyền tác giả. Hoạt động bảo hộ quyền tác giả được hiểu là việc quy định thông qua pháp luật các quyền hoặc một số ngăn cấm các hành vi phi pháp cụ thể, vì lợi ích 5
12. của các tác giả, chủ sở hữu quyền tác giả khác, nhằm đảm bảo những quyền lợi hợp lý và chính đáng của các chủ thể nhất định đối với tác phẩm, đặc biệt là trong trường hợp các chủ thể khác trong xã hội sử dụng các đối tượng này. Bảo hộ quyền tác giả một cách hoàn chỉnh có nghĩa là trao hiệu lực cho các quyền nói trên và xử lý các hành vi vi phạm thông qua các chế tài phù hợp và áp dụng các biện pháp thi hành trong hoạt động tố tụng chống vi phạm đối với các hành vi xâm hại đến những quyền lợi hợp pháp của các chủ thể quyền. Quyền tác giả nói chung được hiểu là quyền nhân thân và tài sản đối với một tác phẩm của tác giả mà tác phẩm đó là kết quả của hoạt động sáng tạo của chính mình, như: quyền sao chép tác phẩm và quyền phân phối hoặc phổ biến các tác phẩm đến công chúng bằng bất kỳ phương tiện nào và cũng còn được hiểu là quyền về việc cho phép người khác sử dụng các tác phẩm theo những cách thức cụ thể. Có những trường hợp tác giả không đồng thời là chủ sở hữu quyền tác giả thì chỉ có các quyền nhân thân không gắn với tài sản. Hầu hết pháp luật về quyền tác giả của các quốc gia đều phân biệt rõ giữa quyền kinh tế và quyền tinh thần, hai loại quyền này hợp lại thành quyền tác giả. Thông thường có những hạn chế nhất định do pháp luật đặt ra như về loại hình tác phẩm đủ tiêu chuẩn bảo hộ và về việc thực thi các quyền của các tác giả bao hàm trong Quyền tác giả. Khái niệm này được đề cập tại Công ước BERNE, Điều 2(3) Công ước Quyền tác giả toàn cầu (UCC), Điều I Công ước ROME, Điều I Công ước bản ghi âm, Điều 3 Mẫu Tunis, Điều 11(2) và mẫu ROME, Điều 1[7],[9],[10]. Theo luật quyền tác giả, các quyền thuộc quyền tác giả gồm các quyền cấu thành nội hàm của quyền tác giả đối với tác phẩm về các phương thức hoặc các khía cạnh khác nhau của việc sử dụng tác phẩm. Nó được xác định rõ trong luật quyền tác giả về các hành vi quan trọng nhất mà dựa vào đó chủ sỡ hữu quyền tác giả cần phải được bảo hộ. Thông qua việc thi hành các 6
13. quyền đó, chủ thể sở hữu quyền có thể tự khai tác phẩm hoặc cho phép những chủ thể khác trong xã hội làm công việc đó. Ngoài các quyền kinh tế và quyền tinh thần này, cũng có các quyền tác giả tới cả hai loại quyền đó, như quyền về phóng tác hoặc về dịch, thuộc nhóm quyền làm tác phẩm phái sinh, phản ánh các quyền lợi liên quan đến tới sự toàn vẹn của tác phẩm gốc và các quyền lợi kinh tế về việc khai thác tác phẩm đó dù là dưới hình thức đã được phóng tác, cải biên, chuyển thể, chuyển ngữ (Công ước BERNE, Điều 1; Công ước Quyền tác giả Toàn cầu (UCC) , Điều I) [7],[10]. Chủ sở hữu của quyền tác giả được hiểu chung là chủ thể mà quyền tác giả đối với tác phẩm thuộc về người đó. Chủ sỡ hữu quyền tác giả nguyên thủy theo thông lệ chung và ngoài trừ một vài trường hợp đặc biệt thay đổi theo các luật quyền tác giả khác nhau, là tác giả, người chiếm hữu quyền tác giả theo luật trên cơ sở sáng tạo ra tác phẩm. Một số luật quyền tác giả cho phép chuyển giao toàn bộ hoặc một phần Quyền tác giả và lúc đó người được chuyển giao sẽ trở thành chủ sở hữu toàn bộ hoặc một phần Quyền tác giả đã được chuyển giao (Công ước BERNE, Điều 14 bis (1); công ước Quyền tác giả Toàn cầu (UCC) , Điều V(2); mẫu Tunis, Điều II) [7],[10]. Như vậy, có thể hiểu Quyền tác giả hay tác quyền (tiếng Anh: copyright) là độc quyền của một tác giả cho tác phẩm của người này. Quyền tác giả được dùng để bảo vệ các sáng tạo tinh thần có tính chất văn hóa (cũng còn được gọi là tác phẩm) thí dụ như các bài viết về khoa học hay văn học, sáng tác nhạc, ghi âm, tranh vẽ, hình chụp, phim và các chương trình truyền thanh. Quyền này bảo vệ các quyền lợi cá nhân và lợi ích kinh tế của tác giả trong mối liên quan với tác phẩm này. Quyền tác giả không cần phải đăng ký và thuộc về tác giả khi một tác phẩm được ghi giữ lại ít nhất là một lần trên một phương tiện lưu trữ. Quyền tác giả thông thường chỉ được công nhận khi sáng tạo này mới, có một phần công lao của 7
14. tác giả và có thể chỉ ra được là có tính chất duy nhất. Quyền tác giả được quy định khác nhau trong các nước trên thế giới. 1.1.2. Nội dung quyền tác giả Nội dung quyền tác giả bao gồm các quyền của các chủ thể tham gia QHPLDS này, cụ thể là của tác giả và chủ sở hữu quyền tác giả. Đó cũng là trọng tâm của sự ra đời luật bảo hộ quyền tác giả. Như vậy quyền tác giả không chỉ đơn thuần là quyền của tác giả mà còn là quyền của chủ sở hữu quyền tác giả. Hiện nay, quyền tác giả được tập trung lại thành hai mảng lớn: quyền nhân thân và quyền tài sản. - Quyền nhân thân Quyền nhân thân bao gồm quyền nhân thân không gắn với tài sản và quyền nhân thân gắn với tài sản. Các quyền nhân thân không gắn với tài sản là những quyền gắn liền với các giá trị nhân thân của tác giả và không thể chuyển giao, bao gồm ba quyền: quyền được đặt tên tác phẩm, đứng tên tác phẩm và bảo vệ sự toàn vẹn của nội dung tác phẩm. Nếu chúng ta ví tác phẩm là đứa con tinh thần của tác giả, thì các quyền nhân thân này cũng tương tự quyền của cha mẹ được đặt tên cho con, nhận con và bảo vệ chăm sóc con cái. Vì là quyền nhân thân không được chuyển giao nên nó chỉ được dành cho tác giả (cho dù đồng thời hay không đồng thời là chủ sở hữu quyền tác giả). Các quyền này ảnh hưởng trực tiếp đến uy tín và danh dự của tác giả, tồn tại một cách độc lập đối với quyền tài sản, gắn liền với tác giả kể cả khi quyền sử dụng, định đoạt tác phẩm đã được chuyển giao. Các quyền nhân thân không gắn với tài sản được bảo hộ vô thời hạn, khác với những quyền khác được bảo hộ có thời hạn[23]. Về quyền bảo vệ sự toàn vẹn nội dung của tác phẩm, là quyền bảo vệ sự toàn vẹn liên quan đến "nội dung tác phẩm". Mặc dù quyền nhân thân không gắn với tài sản cũng là quyền quan 8
15. trọng, nhưng quyền quan trọng nhất trong tất cả các nội dung của quyền tác giả là các quyền nhân thân gắn với tài sản. Đó là quyền cho hay không cho người khác sử dụng tác phẩm. Chính từ này làm phát sinh bản chất độc quyền của quyền tác giả. Nhiều ý kiến cho rằng, trước kia khi chưa có quyền tác giả vẫn có nhà văn, nhạc sỹ, nhà khoa học. Họ có quyền đặt tên, đứng tên, bảo vệ sự toàn vẹn của tác phẩm, sử dụng tác phẩm hay nhận thù lao, giải thưởng. Nay có quyền tác giả, thì cũng chính những người đó có những quyền này, chẳng có gì khác. Hay nói khác đi, các chế định về quyền tác giả không mang lại cho các chủ thể nhiều quyền hơn cái bản thân họ từ trước đến nay vẫn có. Nhận xét trên không sai nếu chúng ta quên mất một quyền của tác giả/chủ sở hữu quyền tác giả, đó là quyền cho hay không cho người khác sử dụng tác phẩm, vì thế nó chỉ dành cho chủ sở hữu quyền tác giả và tác giả nếu như tác giả cũng đồng thời là chủ sở hữu quyền tác giả. - Quyền tài sản Theo luật Việt Nam, quyền tài sản bao gồm quyền sử dụng và quyền được khai thác tác phẩm dưới các hình thức do pháp luật quy định và chuyển giao các quyền này cho những người khác. Thông thường chủ sở hữu quyền tác giả được hưởng quyền sử dụng, còn tác giả được hưởng thù lao, giải thưởng. Quyền sử dụng bao gồm quyền làm tác phẩm phái sinh như cải biên, chuyển thể; biểu diễn tác phẩm trước công chúng, công bố, phổ biến, trình diễn; sao chép; truyền đạt bằng các phương tiện hữu tuyến hoặc vô tuyến, mạng thông tin điện tử bằng cách ghi âm, ghi hình, phát thanh truyền hình; cho thuê tác phẩm. Các quyền này do tác giả, chủ sở hữu quyền tác giả độc quyền thực hiện hoặc cho phép người khác thực hiện. Mọi hành vi khai thác, sử dụng một, một số hoặc toàn bộ các quyền nêu trên đều phải xin phép và trả tiền nhuận bút, thù lao, các quyền lợi vật chất khác cho chủ sở hữu quyền tác giả [23]. 9
16. Các hành vi sử dụng tác phẩm quan trọng nhất bao gồm: - Sao chép và phân phối, bán tác phẩm: hành vi sao chép có thể bao gồm sao chép toàn bộ tác phẩm hay một phần quan trọng của tác phẩm. Sao chép khác với trích dẫn. Trích dẫn là việc sử dụng một phần tác phẩm (không đáng kể) của người khác để nêu bật ý tác giả. Việc trích dẫn phải không đơn thuần vì mục đích kinh doanh, không làm ảnh hưởng đến việc sử dụng bình thường tác phẩm và phải nêu nguồn gốc tác phẩm. Các hành vi sử dụng không phải là trích dẫn đều có thể bị coi là sao chép và phải được sự đồng ý của chủ sở hữu quyền tác giả. Sao chép có thể tiến hành dưới dạng trực tiếp (chẳng hạn như thu băng đĩa, photocopy, sao phần mềm trên ổ cứng máy vi tính) hay dưới dạng gián tiếp (như dùng máy ghi âm, máy quay phim để ghi âm, ghi hình buổi hoà nhạc hay một bộ phim chiếu ở rạp). - Công bố, phổ biến, phát thanh, truyền hình: quyền này còn được gọi là quyền "truyền thông đến công chúng" bao gồm các hành vi trình diễn, phân phối tác phẩm đến một số lượng đáng kể người sử dụng. Như bao gồm trình diễn một vở kịch hay một buổi hoà nhạc, phát hành một đĩa nhạc. Việc đưa một tác phẩm lên mạng ngày nay cũng được coi là truyền thông đến công chúng. - Dịch, phóng tác, cải biên, chuyển thể, tuyển tập, chú giải (còn gọi là làm tác phẩm phái sinh). Khi một người muốn dịch, cải biên, chuyển thể một tác phẩm, họ phải xin phép chủ sở hữu quyền tác giả gốc, bởi vì những hành vi kể trên là những hành vi sử dụng tác phẩm, mà chủ sở hữu quyền tác giả có quyền cho hay không cho (Điều 738 BLDS). Ngoài ra, khi một nhà xuất bản muốn phát hành một tác phẩm viết, cũng phải xin chấp thuận của chủ sở hữu quyền tác giả. Mọi hành vi sử dụng tác phẩm mà không được sự đồng ý từ trước của chủ sở hữu quyền tác giả đều bị coi là xâm phạm quyền tác giả (trừ các trường hợp sử dụng hạn chế do pháp luật quy định). Tác phẩm dịch, 10
17. phóng tác, cải biên, chuyển thể được coi là những tác phẩm riêng, khác với tác phẩm gốc. 1.2 KHÁI QUÁT CHUNG VỀ MÔI TRƯỜNG KỸ THUẬT SỐ VÀ BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ TRONG MÔI TRƯỜNG KỸ THUẬT SỐ 1.2.1 Khái quát chung về môi trường kỹ thuật số 1.2.1.1 Khái niệm kỹ thuật số Kỹ thuật số là kiểu tín hiệu và định dạng dữ liệu trong ngành điện tử, sử dụng các trạng thái rời rạc khác với tương tự, dùng những thay đổi liên tục của tín hiệu. - Các tín hiệu số tồn tại như các chuỗi số theo thời gian. Thường sử dụng các bit (số) “0” và “1”. - Bit (viết tắt b) là đơn vị thông tin. Bit có thể nhận 2 giá trị 0 hoặc 1. Nó có thể được biểu diễn theo nhiều cách khác nhau. Có thể là trạng thái đóng hay mở của mạch điện, một vệt khắc bằng tia laser trên bề mặt đĩa CD, . Các bit có thể dùng để thể hiện số tự nhiên trong hệ nhị phân. - Từ số còn dùng để chỉ phương pháp lưu trữ dữ liệu ở dạng số (nhị phân). Ví dụ hình ảnh kỹ thuật số - nghĩa là hình được lưu trữ ở dạng số, tức các màu được mô tả bằng các bit. - Hệ nhị phân (hay hệ đếm cơ số 2) là một hệ đếm cùng hai ký tự để biểu đạt một giá trị số, bằng tổng số các lũy thừa của 2. Hai ký tự đó thường là 0 và 1; chúng được dùng để biểu đạt hai giá trị hiệu điện thế tương ứng (có hiệu điệu thế hoặc hiệu điện thế cao là 1 và không có, hoặc thấp là 0). Do có ưu điểm tính toán đơn giản, dễ dàng thực hiện về mặt vật lý, chẳng hạn như trên các mạch điện tử, hệ nhị phân trở thành một phần kiến tạo căn bản trong các máy tính hiện nay. Như vậy kỹ thuật số được hiểu là mô tả được hiện tượng tự nhiên bằng một chuỗi theo thời gian của hai mức luận lý 0 và 1. Tính năng của kỹ thuật số có những ưu điểm như sau: 11
18. Thứ nhất là đơn giản trong lưu trữ. Thay vì ghi âm ghi hình phức tạp bằng nhiều mức trong các băng từ tính như băng video, băng cassette người ta chỉ cần ghi bằng cách đục các lỗ để tượng trưng cho luận lý 0 và 1. Đĩa CD, VCD và DVD theo nguyên tắc này. Người ta đục lỗ rồi cho tia laser chiếu qua để đọc lại dữ liệu. Thứ hai là giao tiếp từ xa. Thay vì phát thanh truyền hình phải xử lý tín hiệu ở nhiều mức, gây méo mó, nghẹt tiếng, sai màu bây giờ chỉ còn truyền hai mức 0 và 1 dễ truyền, hình ảnh âm thanh được giữ nguyên gốc. Thứ ba là biến hóa. Các chuỗi luận lý 0 và 1 dễ dàng được các nhà toán học xử lý biến hóa vô cùng. Các mạch lọc số cho ra các âm thanh vòm (surround) đủ các kiểu nghe rất hấp dẫn và hoành tráng. Các phương thức xử lý ảnh số cho ra vô vàn các ảnh ghép, các kỷ xảo truyền hình mà tín hiệu tương tự không thể làm được. 1.2.1.2 Về môi trường kỹ thuật số Môi trường kỹ thuật số hiểu theo nghĩa phổ quát nhất là chỉ tất cả tổ hợp các yếu tố bên ngoài, bao trùm của một hệ thống kiểu tín hiệu và định dạng dữ liệu dựa trên thuật số, ở dạng nhị phân với đơn vị là các bit, dùng hai ký tự để biểu đạt một giá trị số (số), “0” và “1”, trên cở sở tổng số các lũy thừa của 2, để định dạng các kiểu tín hiệu và dữ liệu được mô tả bằng các bit. Chúng tác động lên hệ thống này và xác định xu hướng và tình trạng của nó. Hiện nay, kỹ thuật số đã thâm nhập và ứng dụng vào hầu hết các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội: máy tính cá nhân – PC, máy tính xách tay – Laptop, máy ảnh kỹ thuật số - Digital camera, máy nghe nhạc kỹ thuật số - Ipop, máy quay phim kỹ thuất số, điện thoại kỹ thuật số - Iphone, PDMA, máy chơi Games, máy xem phim kỹ thuật số, truyền hình kỹ thuật số, Internet, thư điện tử, trò chuyện trực tuyến, công cụ tìm kiếm trực tuyến, chia sẽ dữ liệu trực tuyến, âm nhạc, truyền hình trực tuyến, thương mại điện tử - 12
19. eCommerce, giáo dục điện tử - eEducation, giáo dục từ xa – Distance learning, các phương tiện sao lưu giữ kỹ thuật số, các thiết bị kỹ thuật số, ngôi nhà số tất các đã thâm nhập và chiếm lĩnh mọi mặt của đời sống. 1.2.1.3 Khái niệm quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số Đứng trước các thách thức to lớn và mạnh mẽ như vậy của công nghệ kỹ thuật số thì pháp luật quyền tác giả đã có những đổi mới gì để đáp lại đầy đủ những tiến bộ khoa học, kỹ thuật đó mà vẫn đảm bảo được các giá trị pháp lý truyền thống và sự cân bằng tốt đẹp hiện có giữa các nhà sáng tạo, đầu tư với công chúng sử dụng. Liệu trong môi trường kỹ thuật số có thực sự cần thiết mở rộng khái niệm hay nội hàm các quyền thuộc quyền tác giả tương ứng với việc mở rộng các hạn chế và ngoại lệ đối với các quyền mới này hay không. Có cần thiết phải xây dựng một văn kiện quốc tế mới điều chỉnh hoạt động khai thác, sử dụng tác phẩm trong môi trường mới mẻ và phức tạp này ở cấp độ quốc tế không. Việc này đã được tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới (WIPO) khởi xướng từ những năm đầu của thập niên 1990 song hành với sự bùng nổ của công nghệ thông tin số hóa từ công tác trù bị cho việc soạn thảo văn kiện mới về vấn đề này. Trong môi trường kỹ thuật số các quyền tác giả rất dễ dàng bị vi phạm nếu chúng được đưa vào và truyền thông qua các hệ thống mạng kỹ thuật số tương tác. Cộng đồng quyền tác giả hiện nay mong muốn khai thác các sản phẩm trí tuệ của mình theo cách thức là có thể đưa các sản phẩm này lên mạng và nhận được phí của người sử dụng. Trong chừng mực nào đó, việc thu hút các dịch vụ sở hữu trí tuệ trên cơ sở có thu phí phụ thuộc rất nhiều vào việc quản lý có hiệu quả các quyền này. Trong khi đó, chỉ một chiếc máy tính nối internet, người dùng internet có thể khai thác, sử dụng hàng loạt sản phẩm trí tuệ - các tác phẩm nhiếp ảnh, 13
20. âm nhạc, văn học, nghệ thuật, khoa học một cách dễ dàng thông qua các trang web mà không cần biết đến tác giả của chúng. 1.2.2 Sự cần thiết của việc bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số Sự phát triển như vũ bão của khoa học tiên tiến đã cho thấy sự cần thiết phải có những cách nhìn và phương thức mới trong việc bảo hộ quyền tác giả. Khác với việc bảo hộ quyền tác giả trên các phương tiện nghe nhìn khác, bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số thật sự khó khăn, là một thách thức to lớn đối với cả tác giả lẫn các cơ quan quản lý nhà nước về công tác bảo hộ quyền tác giả, bởi lẽ môi trường kỹ thuật số là một môi trường “ảo” thông qua mạng Internet và các trình duyệt Web. Bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số xuất phát từ những lý do sau đây: - Thứ nhất là dưới góc độ kỹ thuật: Sự hình thành và phát triển của pháp luật về quyền tác giả nói riêng và quyền sở hữu trí tuệ nói chung luôn gắn chặt với sự phát triển của khoa học và công nghệ. Môi trường kỹ thuật số tạo cơ hội cho người sử dụng tiếp cận các tác phẩm nhanh nhất, đồng thời cũng làm gia tăng quy mô của hoạt động sao chép, vi phạm quyền tác giả. Kỹ thuật số, công nghệ số mang đến cơ hội mới trong cách thức thể hiện tác phẩm, đồng thời đã làm thay đổi cách thức lưu giữ tác phẩm, bản ghi âm, chương trình phát sóng, dạng vật chất chứa đựng tác phẩm thay đổi. Các quan niệm về bản gốc, bản sao, tác phẩm đã được thêm vào các khái niệm mới. Số lượng người sử dụng nhiều nhất, đồng thời trong cùng một lúc như Internet (google), Ebook, dẫn đến rất khó kiểm soát việc sử dụng và vi phạm đến quyền tác giả trong môi trường này. Ngoài ra, sự bảo hộ quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số còn do 14
21. đòi hỏi của sự phát triển của các phương tiện sao lưu kỹ thuật số, do sự phát triển của công nghệ nén dữ liệu Với những thành tựu sáng tạo của công nghệ thông tin, con người có thể tiếp cận, khai thác, sử dụng dễ dàng các nguồn thông tin, điều này đồng nghĩa với việc vi phạm quyền tác giả cũng có thể xảy ra một cách dễ dàng và phổ biến. - Thứ hai là dưới góc độ kinh tế: Hành vi xâm phạm quyền tác giả trong môi trường kỹ thuật số khá phổ biến, khó phát hiện việc xâm phạm quyền tài sản của tác giả và chủ sở hữu quyền tác giả. Đối với việc bảo hộ quyền tác giả nói chung, hành vi vi phạm quyền tác giả vi phạm kỷ cương, trật tự trong quản lý nhà nước, gây thiệt hại về kinh tế, xã hội. Đối với một tác giả hay chủ sở hữu quyền tác giả cụ thể, nếu đối tượng của hành vi vi phạm là tác phẩm thì hành vi quyền tác giả gây thiệt hại về kinh tế cho tác giả (chủ sở hữu quyền tác giả) do không thu được tiền quyền tác giả hoặc thu được ít hơn. Đối với tác giả, hành vi vi phạm quyền tác giả là hành vi tước đoạt lợi ích kinh tế của tác giả (chủ sở hữu quyền tác giả) mà lẽ ra tác giả có thể thu được khi cho phép sử dụng tác phẩm; xâm phạm quyền tác giả còn gây thiệt hại cho nhà nước vì không thu được thuế, đồng thời thường đi kèm với việc sử dụng lợi nhuận bất chính cho hoạt động tội phạm khác. Và trên thực tế, việc phát hiện, đấu tranh chống nạn xâm phạm quyền tác giả, đặc biệt bảo vệ quyền tác giả trọng môi trường kỹ thuật số phức tạp khó khăn hơn. Đã đến lúc cần thay đổi thói quen sử dụng, khai thác các tác phẩm, thành quả sáng tạo của người khác mà không cần xin phép, không cần trả thù lao. Từ phía các cơ quan chức năng, cần có những chính sách, cơ chế phù hợp, chặt chẽ nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người sáng tạo, có như vậy mới có thể khuyến khích được hoạt động sáng tạo. Từ phía công chúng 15