Luận văn Bảo hộ quyền tác giả đối với chương trình máy tính theo pháp luật Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Bảo hộ quyền tác giả đối với chương trình máy tính theo pháp luật Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT TRƯƠNG THỊ TƯỜNG VI BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ ĐỐI VỚI CHƯƠNG TRÌNH MÁY TÍNH THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2010
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT TRƯƠNG THỊ TƯỜNG VI BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ ĐỐI VỚI CHƯƠNG TRÌNH MÁY TÍNH THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAm Chuyên ngành : Luật dân sự Mã số : 60 38 30 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. Trần Lê Hồng HÀ NỘI - 2010
3. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt Danh mục các bảng MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO HỘ QUYỀN 7 TÁC GIẢ ĐỐI VỚI CHƯƠNG TRÌNH MÁY TÍNH 1.1. Khái quát chung về chương trình máy tính 7 1.1.1. Lịch sử phát triển và vai trò của chương trình máy tính 7 1.1.2. Khái niệm chương trình máy tính 12 1.2. Bảo hộ quyền tác giả đối với chương trình máy tính 15 1.2.1. Cách thức tiếp cận và khái niệm quyền tác giả đối với chương 15 trình máy tính 1.2.2. Các đặc trưng cơ bản của quyển tác giả đối với chương 17 trình máy tính 1.2.3. Sự phát triển bảo hộ quyền tác giả đối với chương trình máy 18 tính trên thế giới 1.2.4. Pháp luật Việt Nam về quyền tác giả đối với chương trình 21 máy tính 1.2.4.1. Trước khi Bộ luật Dân sự 2005 ban hành 21 1.2.4.2. Sau khi Bộ luật Dân sự 2005 ban hành 23 1.2.5. Pháp luật quốc tế về quyền tác giả đối với chương trình máy tính 27 1.3. Nội dung bảo hộ quyền tác giả đối với chương trình máy tính 30
4. Chương 2: NHỮNG NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA BẢO HỘ QUYỀN 34 TÁC GIẢ ĐỐI VỚI CHƯƠNG TRÌNH MÁY TÍNH THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM VÀ THỰC TIỄN THỰC THI 2.1. Những bộ phận cấu thành của quyền tác giả đối với chương 34 trình máy tính theo pháp luật Việt Nam 2.1.1. Chương trình máy tính - Đối tượng bảo hộ 34 2.1.2. Chủ thể của quyền tác giả đối với chương trình máy tính 35 2.1.2.1. Tác giả chương trình máy tính 35 2.1.2.2. Chủ sở hữu quyền tác giả đối với chương trình máy tính 38 2.1.3. Điều kiện bảo hộ quyền tác giả đối với chương trình máy 40 tính và cơ chế bảo hộ 2.1.3.1. Điều kiện bảo hộ chương trình máy tính 40 2.1.3.2. Cơ chế bảo hộ 41 2.1.4. Nội dung quyền tác giả đối với chương trình máy tính 41 2.1.3.1. Nội dung quyền nhân thân 42 2.1.3.2. Nội dung quyền tài sản 43 2.1.4. Thời hạn bảo hộ quyền tác giả đối với chương trình máy tính 50 2.2. Các biện pháp bảo vệ quyền tác giả đối với chương trình 51 máy tính và thực trạng áp dụng từ sau khi Luật Sở hữu trí tuệ được ban hành đến nay 2.2.1. Các biện pháp bảo vệ quyền tác giả đối với chương trình 51 máy tính 2.2.1.1. Biện pháp dân sự 51 2.2.1.2. Biện pháp hình sự 53 2.2.1.3. Biện pháp hành chính 54 2.2.1.4. Biện pháp kiểm soát biên giới 55 2.2.2. Thực tiễn áp dụng các biện pháp bảo vệ quyền tác giả đối 56 với chương trình máy tính
5. 2.2.2.1. Thực trạng vi phạm quyền tác giả đối với chương trình máy 56 tính trên phạm vi toàn cầu trong 05 năm 2005-2009 2.2.2.2. Thực trạng vi phạm quyền tác giả đối với chương trình máy 58 tính ở Việt Nam trong 05 năm 2005-2009 2.2.2.3. Thực tiễn thực thi và áp dụng các biện pháp giải quyết tranh 60 chấp dân sự và xử lý hình sự trong việc bảo hộ quyền tác giả đối với chương trình máy tính tại Tòa án nhân dân 2.2.2.4. Thực tiễn thực thi và áp dụng các biện pháp xử lý vi phạm 63 hành chính trong việc bảo vệ quyền tác giả đối với chương trình máy tính 2.2.2.5. Thực tiễn thực thi và áp dụng các biện pháp kiểm soát biên 65 giới trong việc bảo vệ quyền tác giả đối với chương trình máy tính 2.2.2.6. Thực tiễn bảo hộ chương trình máy tính mã nguồn mở 65 Chương 3: MỘT SỐ KIẾN NGHỊ NHẰM HOÀN THIỆN PHÁP 68 LUẬT VỀ BẢO HỘ CHƯƠNG TRÌNH MÁY TÍNH VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC THI CÁC BIỆN PHÁP BẢO VỆ 3.1. Các kiến nghị đối với việc hoàn thiện pháp luật bảo hộ 68 quyền tác giả đối với chương trình máy tính 3.1.1. Sự cần thiết ban hành một đạo luật riêng về bảo hộ quyền 68 sở hữu trí tuệ đối với chương trình máy tính 3.1.2. Hoàn thiện các quy định pháp luật hiện hành về quyền tác 71 giả đối với chương trình máy tính 3.2. Các kiến nghị chủ yếu đối với thực thi các biện pháp bảo vệ 74 quyền tác giả đối với chương trình máy tính 3.2.1. Nâng cao năng lực kiểm tra, xử lý các hành vi xâm phạm 74 quyền tác giả đối với chương trình máy tính 3.2.2. Nâng cao ý thức của các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp và 76 người sử dụng
6. 3.2.3. Nâng cao năng lực xét xử của Tòa án trong giải quyết tranh 77 chấp và xét xử các vụ án hình sự về xâm phạm quyền tác giả đối với chương trình máy tính 3.2.4. Thắt chặt cơ chế kiểm soát biên giới và mạng internet trong 79 lĩnh vực quyền tác giả đối với chương trình máy tính 3.2.5. Tăng cường hợp tác quốc tế trong bảo hộ và bảo vệ quyền 79 tác giả đối với chương trình máy tính KẾT LUẬN 81 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 83
7. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLDS : Bộ luật Dân sự CTMT : Chương trình máy tính MĐT : Máy điện toán PMMT : Phần mềm máy tính QTG : Quyền tác giả SHTT : Sở hữu trí tuệ
8. Danh môc c¸c b¶ng Sè hiÖu Tªn b¶ng Trang b¶ng 2.1 Tình hình vi phạm QTG đối với CTMT trên thế giới qua 57 05 năm 2005-2009 2.2 Tình hình vi phạm QTG đối với CTMT ở Việt Nam qua 58 05 năm 2005-2009
9. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Vấn đề bảo hộ trí tuệ trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu và hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng trở nên đặc biệt quan trọng và bao giờ cũng là mối quan tâm hàng đầu của các quốc gia. Chưa bao giờ các vấn đề liên quan đến việc bảo hộ các yếu tố sở hữu trí tuệ (SHTT) lại đặt ra gay gắt, cấp bách như hiện nay. Phải thừa nhận rằng, cuộc sống của chúng ta hiện nay đang phụ thuộc rất nhiều đến hoạt động của các máy điện toán (MĐT). Phát minh này ra đời đã góp phần to lớn trong việc giải phóng sức lao động của nhân loại mà trong đó chương trình máy tính (CTMT) được xem như là linh hồn của MĐT có ý nghĩa hết sức to lớn đối với cuộc sống của con người. Phạm vi tác động của CTMT đến các hoạt động của con người hiện nay với quy mô rất lớn và toàn diện: từ sinh hoạt, giải trí, sản xuất kinh doanh và học tập, nghiên cứu khoa học, quản lý nhà nước , từ các cường quốc về kỹ thuật công nghệ cao như Mỹ, Anh, Nhật cho đến những quốc gia đang phát triển như Việt Nam. Khó có thể tưởng tượng được cuộc sống của thế giới hiện đại mà thiếu vắng các CTMT hoạt động trên MĐT. Những giá trị và lợi ích về kinh tế cũng như tinh thần mà việc bảo hộ mang lại cho các tác giả, chủ sở hữu quyền tác giả (QTG) của các CTMT là hết sức quan trọng. Nếu được ghi nhận xứng đáng, thì việc bảo hộ QTG là một công cụ để khuyến khích sự sáng tạo và phát triển của tác giả, chủ sở hữu CTMT, góp phần quan trọng trong việc tạo nên sự phong phú của các CTMT. Ngược lại, nếu cơ chế bảo hộ QTG không thực hiện tốt chức năng và nhiệm vụ của mình thì vô hình, nó sẽ trở thành rào cản hạn chế động lực nghiên cứu, sáng tạo, và ứng dụng các CTMT vào trong quá trình sinh hoạt, giải trí, kinh doanh sản xuất. 1
10. Sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước có những thách thức và cơ hội thúc đẩy hoạt động sáng tạo, tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh cho các hoạt động nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ đặc biệt là các công nghệ kỹ thuật số bao gồm CTMT. Sự bùng nổ của công nghệ thông tin và môi trường kỹ thuật số, internet đã tạo điều kiện cho việc phát triển các CTMT trợ giúp lao động trí óc của con người, tuy nhiên chính nó cũng là môi trường làm cho tình trạng vi phạm QTG, đặc biệt là QTG về CTMT gia tăng dễ dàng hơn. Ở nước ta, việc vi phạm QTG đối với CTMT hiện nay rất cao. Theo báo cáo thường niên lần thứ 6 của Liên minh Phần mềm Doanh nghiệp (BSA) và Tập đoàn Dữ liệu Quốc tế (IDC) thì tỷ lệ vi phạm phần mềm CTMT ở Việt Nam vẫn ở mức 85% trong năm 2008. Thiệt hại từ nạn vi phạm QTG đối với CTMT ở Việt Nam đã lên tới 257 triệu USD, tăng 30% so với năm 2007 và chúng ta hiện nay thuộc top 15 nước trên thế giới vi phạm QTG đối với CTMT. Mặc dù vấn đề QTG nói chung tại Việt Nam đã được ghi nhận lần đầu tại Nghị định 142/HĐBT ngày 14/11/1986 của Hội đồng Bộ trưởng về bảo hộ QTG cho đến nay đã có hàng loạt văn bản bao gồm cả Luật, các Nghị định hướng dẫn thi hành, các Thông tư được ban hành và cả việc tham gia ký kết các Hiệp định, Công ước quốc tế để bảo đảm thi hành QTG nhưng QTG đối với CTMT vẫn còn chứa đựng những bất cập cần phải tiếp tục hoàn thiện. Ngày 19 tháng 6 năm 2009 Luật sửa đổi bổ sung một số điều của Luật Sở Hữu trí tuệ vừa được Quốc hội ban hành, tuy nhiên, một trong những vấn đề nóng bỏng, mang tính thời sự cao và còn tồn tại nhiều bất cập là QTG đối với CTMT thì lại không hề được đề cập đến mặc dù trước đó, trong các cuộc họp thảo luận về dự thảo luật các đại biểu quốc hội đã tranh luận rất nhiều về vấn đề này. Ngoài ra, việc tuân thủ và thi hành pháp luật về QTG đối với CTMT vẫn chưa thật sự đi vào đời sống xã hội của người dân. Vấn đề nhận thức của 2
11. người dân - kể cả người dân có trình độ dân trí cao về QTG đối với tác giả nói chung và QTG đối với chương trình nói riêng vẫn còn thấp. Khái niệm "QTG" hay "bản quyền" còn xa lạ với số đông người tiêu dùng. Chúng ta vẫn chưa có thói quen phải trả thêm một khoản chi phí cho những người đã có công sáng tạo ra các CTMT ngoài khoản tiền phải trả cho người bán các sản phẩm này. Nhưng trên hết cả, không phải là vấn đề ở ý thức của người dân, không phải là ở những bất cập của hệ thống pháp luật mà theo quan điểm cá, nhân đó là sự bất hợp lý giữa thu nhập của người dân và mức phí phải trả cho QTG đối với CTMT mới chính là vấn đề nan giải. Xuất phát từ những lý do trên, tác giả đã chọn: "Bảo hộ quyền tác giả đối với chương trình máy tính theo pháp luật Việt Nam" để làm đề tài cho luận văn cao học luật của mình. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Trước đây có rất nhiều bài viết liên quan đến QTG đối với CTMT nhưng mới chỉ ở mức độ các bài báo cung cấp thông tin. Một số luận văn thạc sĩ liên quan đến QTG như: Một số vấn đề về quyền tác giả trong Bộ luật dân sự Việt Nam, của Kiều Thanh, Trường Đại học Luật Hà Nội, 1999; Hoàn thiện pháp luật về bảo hộ quyền tác giả ở Việt Nam hiện nay, của Hoàng Minh Thái, trường Đại học Luật Hà Nội, 2001; Pháp luật về quyền tác giả trong quá trình hội nhập quốc tế ở Việt Nam, của Bùi Phương Lan, Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội, 2003; Bảo hộ quyền tác giả tại Việt Nam với việc Việt Nam gia nhập Công ước Berne, của Ngô Ngọc Phương, Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội, 2006; Công ước Berne và việc thực hiện trong lĩnh vực xuất bản ở Việt Nam, của Phạm Thị Hương Giang, Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội, 2008; và gần đây nhất là luận văn thạc sĩ Bảo hộ quyền tác giả, quyền liên quan trong môi trường kỹ thuật số - một số vấn đề lý luận và thực 3
12. tiễn, của Quản Tuấn An, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2009. cũng có đề cập một phần nhỏ đến QTG đối với CTMT. Riêng các công trình nghiên cứu có tính hệ thống và đầy đủ về vấn đề này có luận văn thạc sĩ "Quyền tác giả đối với chương trình máy tính một số vấn đề lý luận và thực tiễn" của tác giả Phạm Minh Sơn, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2006. Và nghiên cứu có quy mô nhất là Báo cáo thường niên của Liên minh Phần mềm Doanh nghiệp (BSA) và Tập đoàn Dữ liệu Quốc tế (IDC) về tỷ lệ vi phạm QTG đối với phần mềm máy tính (PMMT) tại Việt Nam và các nước trên thế giới. Tuy nhiên, việc tiếp tục nghiên cứu một cách có hệ thống các chính sách, quy định pháp luật về bảo hộ QTG đối với CTMT ở nước ta trong tình hình phát triển kinh tế - xã hội hiện nay, nhất là từ khi Việt Nam gia nhập tổ chức Thương mại thế giới là điều cần thiết để góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật sở hữu trí tuệ nói chung và pháp luật bảo hộ QTG, mà cụ thể là QTG về QTG đối với CTMT nói riêng. 3. Mục đích, nhiệm vụ của đề tài Đề tài tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn của QTG đối với CTMT theo quy định của pháp luật Việt Nam hiện nay. Qua đó làm sáng tỏ các luận cứ khoa học về QTG đối với CTMT. Trên cơ sở đó, xây dựng và kiến nghị một số giải pháp để hoàn thiện và nâng cao vai trò của việc sử dụng hợp pháp và hiệu quả về QTG đối với CTMT tại Việt Nam hiện nay. Để đạt được những mục đích trên, đề tài tập trung giải quyết những nhiệm vụ sau đây: + Nghiên cứu cơ sở lý luận và cơ sở pháp lý về QTG đối với CTMT. + Đánh giá đúng đắn và toàn diện về thực trạng hoạt động bảo vệ QTG đối với CTMT trong thời đại phát triển công nghệ thông tin và công 4
13. nghệ kỹ thuật số hiện nay trên cơ sở có sự so sánh, tham khảo pháp luật quốc tế và luật của một số quốc gia phát triển mạnh về bảo vệ QTG đối với CTMT. Tìm ra những hạn chế, bất cập cần phải khắc phục trong các quy định về QTG đối với CTMT hiện nay ở nước ta. + Đưa ra các giải pháp nhắm góp phần hoàn thiện vào hệ thống pháp luật về bảo vệ QTG nói chung và QTG đối với CTMT nói riêng. + Đáp ứng yêu cầu bảo vệ QTG và nhu cầu phát triển kinh tế, nhu cầu hội nhập kinh tế quốc tế của nước ta. 4. Phạm vi nghiên cứu Theo quy định tại Luật Sở hữu trí tuệ 2005, QTG là một quyền rộng bao gồm nhiều đối tượng trong các lĩnh vực như: văn học, nghệ thuật, khoa học Tuy nhiên, phạm vi nghiên cứu của đề tài này chỉ tập trung việc phân tích, làm rõ các quy định của QTG và quyền liên quan đối với CTMT theo pháp luật Việt Nam {Bộ luật Dân sự (BLDS) 2005, Luật SHTT 2005 và các văn bản pháp luật khác có liên quan}, song song với việc nghiên cứu thực trạng thi hành các quy định đó hiện nay được thực hiện như thế nào. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phương pháp luận: Chủ nghĩa duy vật lịch sử, Chủ nghĩa duy vật biện chứng, phép duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật. - Các phương pháp cụ thể: phân tích, so sánh, thống kê, tổng hợp. 6. Ý nghĩa của việc nghiên cứu đề tài và điểm mới của luận văn - Mang lại cách nhìn tổng quan và cụ thể các vấn đề khoa học pháp lý liên quan đến hoạt động sử dụng QTG đối với các CTMT hiện nay. - Đưa ra và luận giải một số quan điểm cơ bản về tình trạng vi phạm QTG đối với CTMT hiện nay ở nước ta. 5
14. - Qua việc nghiên cứu, phân tích những khó khăn, thách thức, cách nhìn nhận về vai trò và vị trí của việc sử dụng các QTG đối với CTMT ở nước ta từ đó nhằm nâng cao dần ý thức trách nhiệm của mỗi cá nhân, tổ chức sử dụng các CTMT trong học tập, sinh hoạt, sản xuất kinh doanh - Mong muốn mang lại một cái nhìn mới về việc bảo hộ QTG đối với CTMT. Góp phần vào công cuộc bảo vệ, chống vi phạm QTG đối với CTMT hiện nay ở nước ta. Tạo cơ sở niềm tin đối với các nhà đầu tư nước ngoài khi đầu tư các dự án khoa học công nghệ. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về bảo hộ quyền tác giả đối với chương trình máy tính. Chương 2: Pháp luật Việt Nam về quyền tác giả đối với chương trình máy tính và thực tiễn thực thi. Chương 3: Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật về quyền tác giả đối với chương trình máy tính và nâng cao hiệu quả thực thi. 6
15. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ ĐỐI VỚI CHƢƠNG TRÌNH MÁY TÍNH 1.1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ CHƢƠNG TRÌNH MÁY TÍNH 1.1.1. Lịch sử phát triển và vai trò của chƣơng trình máy tính Lịch sử hình thành và phát triển của CTMT gắn liền với sự ra đời và phát triển của hệ thống MĐT. Theo lịch sử ghi nhận, CTMT đúng nghĩa đầu tiên được tạo ra bởi nhà toán học người Anh Alan Turing, nhà lý luận nổi tiếng, người đã thiết lập nền tảng của chiếc máy tính hiện đại vào những năm 30 của thể kỷ 20. Đến những năm 40, Turing đã sáng chế ra một ngôn ngữ lập trình cho cỗ máy tính tự động. CTMT chức năng đầu tiên được viết bởi Grace Murray Hopper (1906- 1992), chỉ huy hạm đội Hải Quân Mỹ. Bà đã viết một chương trình dành cho máy tính Mark I một loại máy vi tính từ năm 1944, là chiếc MĐT hoàn chỉnh đầu tiên [33]. Trong suốt nửa sau của thế kỷ 20, lập trình các CTMT là một ngành hấp dẫn tại nhiều nước phát triển. Đặc biệt là kể từ khi hãng Apple Computer phát triển loại MĐT cá nhân đã làm nền tảng cho sự đột phá trong ngành công nghiệp phần mềm, nhưng chính PMMT - mà hạt nhân là CTMT là nền tảng của hầu hết các thành tựu khoa học. Sau khi ra đời, sự phát triển của CTMT có thể phân chia qua các giai đoạn sau: - Giai đoạn 1945 đến 1965: giai đoạn khởi đầu của sự phát triển CTMT. Các hội nghị lớn về phát triển CTMT được tổ chức vào năm 1968, 1969 tại Garmisch- Đức do sự tài trợ của Ủy ban Khoa học NATO (NATO Science Committee) đã đánh dấu sự phát triển có quy mô đầu tư và hệ thống của CTMT. 7
16. - Giai đoạn 1965 đến 1985: giai đoạn khủng hoảng của nền công nghiệp viết CTMT. Nền công nghiệp viết CTMT lâm vào tình trạng khủng hoảng do những dự án phát triển đã vượt quá khả năng tài chính đề ra. Sự khủng hoảng này không chỉ về năng suất mà còn cả chất lượng của CTMT. - Giai đoạn từ 1985 đến 1989: giai đoạn giải quyết khủng hoảng. Trong giai đoạn này, việc giải quyết khủng hoảng là nhiệm vụ tối cao của những người nghiên cứu và các công ty sản xuất CTMT. Các kỹ thuật và biện pháp sử dụng đó là: sử dụng các thiết bị mới, thiết lập các yêu cầu về tính kỷ luật của các lập trình viên, áp dụng phương pháp có hệ thống công nghệ mới, chuyên nghiệp hóa quá trình viết CTMT. - Giai đoạn từ 1990 đến 1999: giai đoạn bùng nổ thông tin. Sự phát triển của Internet dẫn đến sự phát triển nhanh chóng trong nhu cầu thông tin Quốc tế đã mở ra những hệ thống email dựa trên world wide web (www). Các nhà lập trình phải đảm nhiệm thêm chức năng phác thảo, vẽ bản đồ, hình ảnh bên cạnh những chức năng đơn giản khác trước đây chưa từng có. Sự phát triển của hệ thống tìm kiếm bằng từ khóa đã mở lối cho việc tìm kiếm các trang web cơ sở. Các CTMT mới được thiết kế sử dụng được ngôn ngữ đa dạng, những cơ sở dữ liệu điển hình được sử dụng từ hàng triệu người sử dụng. - Giai đoạn từ năm 2000 cho đến nay: giai đoạn nảy sinh những phương pháp đơn giản. Sự phát triển nhảy vọt của MĐT cá nhân trên quy mô thế giới hình thành nhu cầu của các tổ chức, cá nhân sử dụng CTMT đơn giản, ít tốn kém dẫn đến sự ra đời của các CTMT đơn giản, nhỏ gọn. Các CTMT này đã đạt được thành công trong việc phát triển, duy trì các chương trình tính toán, lưu trữ, hiển thị [36]. 8
17. Kể từ khi ra đời cho đến nay, CTMT liên tục phát triển và có những thành tựu vượt bậc, viết CTMT trở thành là một ngành nghề chuyên nghiệp trong xã hội. Cùng với sự phát triển nhanh chóng của các CTMT ứng dụng đã thể hiện vai trò to lớn của mình trong việc hỗ trợ cho sự phát triển chung của nhân loại nói chung và nước Việt Nam nói riêng: - Vai trò của CTMT trên phạm vi thế giới: Thứ nhất, CTMT góp phần thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế xã hội chung trên toàn thế giới. Đã hơn 70 năm trôi qua kể từ ngày CTMT đầu tiên được ra đời ngành công nghiệp viết CTMT đã có những thành tựu vượt bậc: Nếu trong thập niên 80, ngành công nghiệp viết CTMT bắt đầu thâm nhập vào mọi lĩnh vực của đời sống xã hội thì đến thập niên 90, lĩnh vực công nghệ thông tin đã kết hợp chặt chẽ sự tính toán của máy tính và viễn thông tạo điều kiện cho mọi người làm việc liên kết với nhau trong phạm vi quốc gia và cả thế giới. Thứ hai, đối với các quốc gia đang phát triển thì ngành công nghiệp viết CTMT là công nghệ then chốt trong các quá trình hội nhập, thiếu nó thì các nước đang phát triển khó có thể hội nhập trong bất kỳ lĩnh vực nào. CTMT đã trở thành một yếu tố làm thay đổi cơ cấu kinh tế, nếp sống, phong cách sinh hoạt của con người, giải phóng tầm nhìn của con người ra khỏi những giới hạn truyền thống, thu hẹp những khoảng cách về địa lý. Nói một cách khác, CTMT đã tạo nên một cuộc cách mạng cơ bản trong mọi lĩnh vực hoạt động của con người, chuyển nhân loại từ xã hội công nghiệp sang xã hội thông tin, tương tự như ngành cơ khí - động lực đã chuyển loài người từ xã hội nông nghiệp sang xã hội công nghiệp trong vài thế kỷ qua. Ví dụ điển hình ở Israel: Năm 1984, phần mềm xuất khẩu từ Israel đạt giá trị 5 triệu USD: năm 1997 con số này đã tăng lên 540 triệu USD, với tỉ lệ tăng trưởng bình quân hằng năm là 25%. Doanh số bán CTMT trong nước tăng 10% mỗi năm; vào thời điểm năm 1998, doanh thu đã được dự báo đạt 9
18. đỉnh cao 1,5 tỉ USD. Công nghiệp viết CTMT của Israel đã tăng hơn gấp đôi về quy mô trong những năm gần đây và nước này cung cấp phần mềm tiên tiến trong những lĩnh vực đa dạng như quốc phòng, thương mại, giáo dục và giải trí. Chính phủ đã đưa ra một quyết định sáng suốt để nhấn mạnh vai trò máy tính trong đời sống hàng ngày. Mỗi trường mẫu giáo ở nước này đều có một máy tính và hơn 35% số gia đình ở Israel có máy tính. Danh mục các công ty phần mềm lớn có hoạt động ở Israel rất dài và điều ấn tượng hơn là công việc của các nhà đầu tư mạo hiểm ở đây, họ đã giúp tạo ra hơn 500 doanh nghiệp khởi nghiệp và có triển vọng trong lĩnh vực CTMT chỉ trong vài năm qua [37]. Như vậy, con người ngày càng có cách nhìn tổng quan hơn đối với vai trò và tiềm năng to lớn của nền công nghiệp viết CTMT. Nếu như nền công nghiệp công nghệ thông tin là động lực thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế thế giới thì nền công nghiệp CTMT là tâm điểm của cái động lực mạnh mẽ ấy. Vai trò của nền công nghiệp này ngày càng được khẳng định trên nhiều lĩnh vực và trong đời sống của con người. Ngoài những đóng góp trực tiếp cho nền kinh tế quốc gia, những sản phẩm của ngành công nghiệp này - sản phẩm phần mềm - đã gián tiếp phục vụ đắc lực cho sự phát triển của các ngành, lĩnh vực khác trong đời sống của xã hội loài người. Những ứng dụng của sản phẩm phần mềm đã nâng cao chất lượng các ngành sản xuất, chất lượng dịch vụ xã hội và góp phần nâng cao chất lượng phục vụ của các nhà sản xuất đối với người tiêu dùng, tăng cường năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp - Vai trò của CTMT tại Việt Nam: Thứ nhất, các thành tựu của công nghiệp viết CTMT đã góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp, nâng cao dân trí đồng thời từng bước thay đổi cách thức làm việc của một nền kinh tế đang trong bước đầu chuyển mình sang nền kinh tế thị trường năng động. 10
19. Thứ hai, CTMT có mặt trong mọi hoạt động kinh tế - xã hội và là lực lượng lớn của tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. CTMT là hạt nhân, là yếu tố công nghệ quyết định của hầu hết các quá trình hiện đại hóa: hiện đại hóa sản xuất, hiện đại hóa quản lý, hiện đại hóa đời sống kinh tế - xã hội. CTMT là công cụ chủ yếu đưa loài người từ xã hội công nghiệp bước vào xã hội thông tin. Ở nước ta suốt từ năm 2000 đến nay, công nghiệp viết CTMT luôn giữ mức tăng trưởng với tốc độ khá cao, trung bình khoảng 35% một năm, gần gấp 3 lần tốc độ phát triển trung bình của toàn ngành công nghiệp. Theo thống kê của Hội tin học thành phố Hồ Chí Minh cho thấy đến nay cả nước có khoảng 720 doanh nghiệp sản xuất và kinh doanh CTMT, thu hút hơn 20 ngàn lao động viết CTMT chuyên nghiệp, năm 2004 công nghiệp viết CTMT đạt doanh số 170 triệu USD, trong đó 125 triệu USD phục vụ thị trường nội địa và 45 triệu USD gia công xuất khẩu. Năm 2005 tổng doanh thu của các doanh nghiệp phần mềm ước đạt khoảng 250 triệu USD, trong đó có khoảng 70 triệu USD xuất khẩu. Năm 2006, tốc độ phát triển là 30%, doanh thu đạt 300 triệu USD, xuất khẩu 90 triệu USD vào ba thị trường chính: Bắc Mỹ, Nhật, Châu Âu. 700/2000 doanh nghiệp thực sự sản xuất và làm dịch vụ, 25 ngàn người làm việc trong các công ty viết CTMT. Vài năm gần đây, công nghiệp viết CTMT Việt Nam đang chứng kiến sự tăng trưởng vượt bậc về quy mô của nhiều doanh nghiệp, điển hình trong đó có các công ty lớn như FPT Software, FCG VN và TMA đều đang có trên dưới 700 người. Năm 2006, Việt Nam đã có 2 doanh nghiệp đạt chứng chỉ cao nhất về quy trình quản lý chất lượng sản xuất phần mềm quốc tế CMMI (Capability Maturity Model Integration) mức 5; 5 doanh nghiệp đạt CTMT- mức 3 hoặc 4, và trên 30 doanh nghiệp đạt ISO 9001 (là tiêu chuẩn được công nhận toàn cầu dành cho hệ thống quản lý chất lượng) [15]. Những thông số trên có thể cho chúng ta một cái nhìn khái quát tương đối đầy đủ và hứa hẹn một tiềm năng về kinh tế đối với việc đưa công nghiệp viết CTMT vào đội ngũ những ngành kinh tế mũi nhọn của Việt Nam. 11
20. CTMT có tầm quan trọng đặc biệt đối với sự phát triển kinh tế, văn hóa xã hội của loài người, do vậy việc bảo hộ những thành quả lao động trí tuệ của những người đã đầu tư về mặt thời gian, công sức, vật chất trong việc sáng tạo và phát triển CTMT là cần thiết và cấp bách. Tạo một hệ thống pháp lý bảo hộ QTG đối với CTMT là môi trường khuyến khích và thúc đẩy sự phát triển của nền công nghiệp viết CTMT, bổ sung và hoàn thiện các quy định của pháp luật hiện hành về bảo vệ quyền SHTT, tạo niềm tin vào sự bảo vệ của Nhà nước đối với tài sản trí tuệ của các cá nhân, tổ chức. 1.1.2. Khái niệm chƣơng trình máy tính Chương trình là khái niệm chỉ những hành động hay sự việc xảy ra theo thời gian với trình tự đã được sắp xếp tính toán trước nhằm mang lại một kết quả mong muốn nhất định. "Chương trình" thường được áp dụng cho các đối tượng nhất định. Đi kèm với khái niệm chương trình là khái niệm lập trình. Lập trình được hiểu là quá trình sử dụng các quy tắc hiểu biết cơ bản về đối tượng mà chương trình phục vụ cùng cách tổ chức, gắn kết các dữ liệu và sự kiện nhằm điều khiển quá trình hoạt động của đối tượng đó. Chương trình có nhiều cấp độ từ đơn giản đến phức tạp với nhiều đối tượng khác nhau. Dưới góc độ kỹ thuật, CTMT là một dãy các lệnh mà máy tính điện tử cần thực hiện theo một thứ tự xác định để giải một bài toán nào đấy [1]. Theo khoản 1 Điều 2 Quyết định 128/2000/QĐ-TTg ngày 20/11/2000 về một số chính sách và biện pháp khuyến khích đầu tư và phát triển công nghiệp phần mềm, CTMT được hiểu: Chương trình là một tập hợp các câu lệnh được mô tả bằng bất kỳ ngôn ngữ, mã hay hệ thống ký hiệu nào và được thể hiện hoặc lưu trữ trong các vật mang tin (có hoặc không kèm theo các thông tin liên quan), được dùng trực tiếp hoặc dùng gián tiếp sau khi qua một hoặc hai khâu sau: 12
21. - Chuyển đổi sang một ngôn ngữ, mã, hệ thống ký hiệu khác; - Tái tạo sang một vật mang tin khác; làm cho một dụng cụ có khả năng xử lý thông tin thực hiện một chức năng nào đó [8]. Theo khoản 1 Điều 22 Luật SHTT 2005: Chương trình máy tính là tập hợp các chỉ dẫn được thể hiện dưới dạng các lệnh, các mã, lược đồ hoặc bất kỳ dạng nào khác, khi gắn vào một phương tiện mà máy tính đọc được, có khả năng làm cho máy tính thực hiện được một công việc hoặc đạt được một kết quả cụ thể [25]. Qua các khái niệm trên cho ta thấy, dưới góc độ kỹ thuật CTMT không chỉ đơn thuần là các PMMT được sử dụng trong MĐT mà còn được sử dụng trong các thiết bị điện tử, viễn thông khác nữa. Trong khi đó, dưới góc độ pháp lý thì hai khái niệm trên đã bộc lộ sự không đồng nhất: trong khi Quyết định 128/QĐ-TTg quy định phạm vi của CTMT không chỉ là những chương trình được sử dụng trong MĐT thì khoản 1 Điều 22 Luật SHTT 2005 giới hạn trong CTMT chỉ sử dụng cho MĐT. Tuy nhiên, về nguyên tắc thì các quy định trong Luật SHTT vẫn có giá trị pháp lý cao hơn Quyết định 128/2000/QĐ-TTg nên có thể hiểu CTMT là chương trình được lập trình để điều khiển hoạt động của MĐT, là một chuỗi thông tin chứa các lệnh điều khiển máy tính thực hiện một hay nhiều nhiệm vụ nhất định. CTMT được xây dựng dưới dạng mã nguồn trên cơ sở một ngôn ngữ lập trình nhất định và thường được lưu trữ dưới dạng mã máy. Nói cách đơn giản, CTMT là một dạng hoạt động thủ công nhưng được chuyển đổi sang dạng yêu cầu thành một thứ mà máy tính có thể thi hành được. Trong thực tiễn thường có sự nhầm lẫn giữa khái niệm CTMT và khái niệm PMMT. Đối với nhiều người sử dụng, khái niệm CTMT và PMMT hầu như không có gì khác biệt. Tuy nhiên, xét dưới góc độ kỹ thuật và pháp lý thì 13
22. đây là hai khái niệm khác nhau. Khoản 1 điều 2 Quyết định 128/2000/QĐ-TTg về một số chính sách và biện pháp khuyến khích đầu tư và phát triển công nghiệp phần mềm định nghĩa: "Phần mềm được hiểu là chương trình, tài liệu mô tả chương trình, tài liệu hỗ trợ, nội dung thông tin số hóa". Khái niệm PMMT: là một tập hợp những câu lệnh được viết bằng một hoặc nhiều ngôn ngữ lập trình theo một trật tự xác định nhằm tự động thực hiện một số chức năng hoặc giải quyết một bài toán nào đó. Dưới góc độ kỹ thuật, kết cấu của PMMT bao gồm ba phần: phần thứ nhất là CTMT gồm mã nguồn và mã máy, phần thứ hai là cấu trúc dữ liệu gồm cấu trúc làm việc và cấu trúc lưu trữ; phần thứ ba là các tài liệu liên quan gồm hướng dẫn kỹ thuật, tài liệu tham khảo và tài liệu phát triển. Trong ba yếu tố trên thì CTMT là yếu tố hạt nhân quan trọng nhất, nó giống như vai trò của động cơ trong một cỗ máy, các yếu tố còn lại là dữ liệu và tài liệu chỉ đóng vài trò bổ sung cho CTMT. Thông qua CTMT dữ liệu được lưu trữ và xử lý để trở nên có ích đối với người dùng, ví dụ dữ liệu được lưu trữ trong máy tính là một chuỗi gồm các số 0 và 1, thông qua chương trình xử lý ảnh sẽ là một bức ảnh có giá trị với người sử dụng. Các tài liệu ở đây đóng vai trò giúp cho người sử dụng có thể hiểu được các đặc tả và chức năng của CTMT, giúp cho người dùng tiếp cận với các CTMT nhanh hơn và hiệu quả hơn. Cũng có thể thấy rằng trong ba thành phần cấu thành PMMT thì tỉ trọng hàm lượng chất xám của CTMT là nhiều nhất so với hai thành phần còn lại. Qua các định nghĩa trên, có thể thấy rằng khái niệm "phần mềm máy tính" có nội hàm rộng hơn khái niệm "chương trình máy tính" vì tài liệu mô tả chương trình, tài liệu hỗ trợ, nội dung thông tin số hóa và CTMT đều thuộc PMMT. Trong mọi trường hợp tài liệu mô tả chương trình, tài liệu hỗ trợ, nội dung thông tin số hóa (được định hình dưới một dạng vật chất nhất định) phải được bảo hộ theo QTG. 14
23. CTMT là một bộ phận nằm trong PMMT nhưng thật ra không có sự phân định rõ ràng giữa hai khái niệm này. Ở Việt Nam thường rất hay sử dụng lẫn lộn giữa hai thuật ngữ CTMT và PMMT. Việc sử dụng thuật ngữ PMMT được thống nhất trong BLDS 1995 và cả các văn bản pháp luật có liên quan. Còn khi Luật SHTT 2005 có hiệu lực thì việc lúc dùng PMMT, lúc dùng CTMT trong các văn bản pháp luật khác nhau khiến cho người tiếp cận trở nên khó hiểu hơn. CTMT là một yếu tố cấu thành của PMMT và có thể được coi là yếu tố hạt nhân quan trọng nhất của PMMT. Vì thế muốn hiểu rõ về CTMT thì việc làm rõ và phân biệt hai khái niệm này cũng như các vấn đề liên quan đến PMMT là cần thiết. 1.2. BẢO HỘ QUYỀN TÁC GIẢ ĐỐI VỚI CHƢƠNG TRÌNH MÁY TÍNH 1.2.1. Cách thức tiếp cận và khái niệm quyền tác giả đối với chƣơng trình máy tính Trước hết, chúng ta hãy phân tích các công đoạn để làm ra một CTMT mà ở mỗi công đoạn có thể được bảo hộ dưới các hình thức khác nhau. Tiến trình phát triển một CTMT nhìn chung có thể phân ra năm giai đoạn: Thứ nhất, khởi phát ý tưởng về một CTMT. Ý tưởng này thường nảy sinh từ những nhu cầu giải quyết một công việc cụ thể nào đó. Giai đoạn này, lập trình viên sẽ đưa ra sơ lược những bước cơ bản để thực hiện công việc đó. Các ý tưởng này về nguyên tắc cần được bảo vệ như một bí mật kinh doanh. Thứ hai, thiết kế cấu trúc hệ thống: Là công đoạn xác định các module cần thiết và mối quan hệ giữa các module đó. Bản thân việc thiết kế một nhóm module có quan hệ hữu cơ với nhau để đảm nhiệm chức năng cụ thể tương đương với một giải pháp kỹ thuật về cơ cấu, còn việc thiết kế các dòng điều khiển và dòng dữ liệu lại tương đương với một giải pháp quy trình. Các giải pháp mới này có thể đăng ký độc quyền sáng chế hoặc các thông tin nảy 15