Luận văn Bảo hiểm thất nghiệp trong luật bảo hiểm xã hội ở Việt Nam - Thực trạng và giải pháp

Nội dung text: Luận văn Bảo hiểm thất nghiệp trong luật bảo hiểm xã hội ở Việt Nam - Thực trạng và giải pháp

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGÔ THU PHƢƠNG BẢO HIỂM THẤT NGHIỆP TRONG LUẬT BẢO HIỂM XÃ HỘI Ở VIỆT NAM - THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Hà Nội – 2014 1
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGÔ THU PHƢƠNG BẢO HIỂM THẤT NGHIỆP TRONG LUẬT BẢO HIỂM XÃ HỘI Ở VIỆT NAM - THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP Chuyên ngành : Luật Kinh tế Mã số : 60 38 01 07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Lê Thị Hoài Thu Hà Nội – 2014 [ 2
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƢỜI CAM ĐOAN Ngô Thu Phƣơng 3
4. MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN 1 MỤC LỤC 4 LỜI MỞ ĐẦU 6 CHƢƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ PHÁP LUẬT BẢO HIỂM THẤT NGHIỆP 12 1.1. Quan niệm về bảo hiểm thất nghiệp 12 1.1.1. Định nghĩa bảo hiểm thất nghiệp 12 1.1.2. Bản chất của bảo hiểm thất nghiệp 13 1.1.3. Vai trò của bảo hiểm thất nghiệp 14 1.2. Pháp luật bảo hiểm thất nghiệp 17 1.2.1. Nguyên tắc của pháp luật bảo hiểm thất nghiệp 18 1.2.2. Nội dung pháp luật bảo hiểm thất nghiệp 21 1.3. Pháp luật bảo hiểm thất nghiệp của một số quốc gia trên thế giới 28 CHƢƠNG 2: THỰC TIỄN THỰC HIỆN BẢ O HIỂ M THẤ T NGHIÊP̣ Ở VIỆT NAM 39 2.1. Thực trạng pháp luật về bảo hiểm thất nghiệp ở Việt Nam 39 2.1.1. Về đối tượng tham gia bảo hiểm thất nghiệp 39 2.1.2. Về điều kiện hưởng bảo hiểm thất nghiệp 43 2.1.3. Về các chế độ bảo hiểm thất nghiệp 48 2.1.4. Về quỹ bảo hiểm thất nghiệp 61 2.2. Thực tiễn thực hiện bảo hiểm thất nghiệp ở Việt Nam hiện nay 65 2.2.1. Những kết quả đạt được trong thời gian thực hiện bảo hiểm thất nghiệp từ 2009 đến nay 65 4
5. 2.2.2. Những vướng mắc, tồn tại trong quá trình thực hiện bảo hiểm thất nghiệp ở nước ta hiện nay 69 CHƢƠNG 3: MÔṬ SỐ GIẢ I PHÁ P VÀ KIẾ N NGHI ̣NHẰ M HOÀN THIỆN CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂM THẤ T NGHIÊP̣ Ở VIÊṬ NAM 78 3.1. Những yêu cầu đặt ra 78 3.2. Một số kiến nghị cụ thể 79 3.2.1. Hoàn thiện các quy định pháp luật về bảo hiểm thất nghiệp 80 3.2.2. Về quỹ bảo hiểm thất nghiệp 81 3.2.3. Về thủ tục hưởng bảo hiểm thất nghiệp 84 3.3. Tổ chức thực hiện bảo hiểm thất nghiệp hiệu quả ở Việt Nam 84 KẾ T LUÂṆ 89 TÀI LIỆU THAM KHẢO 91 5
6. LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Kinh tế thị trường cùng với sự suy thoái kinh tế toàn cầu đã và đang gây ra những ảnh hưởng mạnh mẽ tới đời sống kinh tế - xã hội trên toàn thế giới nói chung, cũng như ở nước ta nói riêng. Cuộc khủng hoảng nợ công ở nhiều quốc gia trong khối Liên minh Châu Âu như Hi Lạp, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Ai Len là một trong những biểu hiện rõ nét của suy thoái kinh tế, và kéo theo đó là tình trạng thất nghiệp ngày một gia tăng. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, Việt Nam cũng đã và đang chịu những ảnh hưởng nhất định của khủng hoảng kinh tế thế giới, trong đó sự gia tăng số lượng người lao động mất việc làm là một vấn đề rất nan giải. Ở Việt Nam tính đến ngày 01/7/2012, cả nước có 50,8 triệu người từ 15 tuổi trở lên, chiếm 58,5% dân số trong đó bao gồm 49,5 triệu người có việc làm và 1,3 triệu người thất nghiệp [33]. Từ những số liệu này có thể thấy, nước ta là một nước có dân số trẻ với lực lượng lao động rất dồi dào, tuy nhiên việc sử dụng nguồn nhân lực này lại chưa được hiệu quả. Theo thống kê của Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội thì năm 2012 cả nước ta có khoảng hơn 1,3 triệu người thất nghiệp thì khu vực nông thôn là 649.000 người, còn khu vực thành thị là 652.000 người. Dự tính đến năm 2015, khu vực nông thôn sẽ có khoảng 665.000 người và khu vực thành thị có khoảng 847.000 người thất nghiệp [7]. Một trong những nguyên nhân phổ biến nhất của tình trạng thất nghiệp đó là khi các doanh nghiệp thay đổi cơ cấu sản xuất, kinh doanh đã khiến cho nhiều người lao động không tìm được việc làm hoặc đang làm việc nhưng lại bị mất việc. Người lao động bị thất nghiệp sẽ mất đi khoản thu nhập để nuôi sống bản thân và gia đình, chất lượng cuộc sống giảm và khiến cho người lao 6
7. động luôn lo lắng làm thế nào để tìm được một công việc mới. Tình trạng thất nghiệp kéo dài cùng với chất lượng cuộc sống không được đảm bảo sẽ dễ gây ra sự suy giảm niềm tin của người dân đối với các chính sách phát triển kinh tế - xã hội của nhà nước, và có thể gây ra những biến động không tốt về chính trị. Song song với những hậu quả tiêu cực đó, thất nghiệp gia tăng còn gây ra sức ép lớn về tài chính dùng cho các quỹ, chương trình, chính sách để hỗ trợ và chống thất nghiệp. Bảo hiểm thất nghiệp với mục đích hỗ trợ phần nào thu nhập cho người lao động, tư vấn giới thiệu việc làm, hỗ trợ học nghề là một trong những biện pháp hữu hiệu củ nhà nước nhằm khắc phục tình trạng thất nghiệp và đã được nhiều quốc gia trên thế giới như Mỹ, Canada, Trung Quốc áp dụng thành công. Ở nước ta, bảo hiểm thất nghiệp được ghi nhận trong Luật Bảo hiểm xã hội và có hiệu lực thi hành từ ngày 01 tháng 01 năm 2009. Qua 5 năm thực hiện, bảo hiểm thất nghiệp ở Việt Nam đã đáp ứng được nhu cầu cơ bản của người lao động, người sử dụng lao động, phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước, góp phần quan trọng trong việc bảo đảm thu nhập của người lao động và giúp họ sớm tìm được việc làm trở lại. Tuy nhiên, đây vẫn còn là một chính sách mới nên trong quá trình áp dụng không tránh khỏi còn nhiều khó khăn, vướng mắc, bộc lộ nhiều bất cập như: đối tượng tham gia bảo hiểm thất nghiệp còn hạn chế dẫn tới một bộ phận không nhỏ người lao động chưa được bảo đảm quyền lợi khi họ bị mất việc làm; tình trạng người sử dụng lao động nợ đóng bảo hiểm thất nghiệp; sự lợi dụng của người lao động đối với việc chi trả bảo hiểm thất nghiệp, tâm lý ỷ lại không muốn đi tìm việc làm mới Việc tìm ra những biện pháp thích hợp nhằm khắc phục tình trang trên là điều hết sức cần thiết để bảo hiểm thất nghiệp có thể phát huy được vai trò và ý nghĩa vốn có của nó trong cuộc sống. 7
8. Từ những lý do trên, tác giả lựa chọn đề tài “Bảo hiểm thất nghiệp trong Luật Bảo hiểm xã hội ở Việt Nam – Thực trạng và giải pháp” làm luận văn thạc sỹ luật học của mình với mong muốn tìm ra những nguyên nhân vướng mắc, tồn tại trong quá trình tổ chức thực hiện bảo hiểm thất nghiệp từ đó làm cơ sở để nâng cao hiệu quả áp dụng bảo hiểm thất nghiệp ở Việt Nam. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Dưới tác động của nền kinh tế thị trường và xu hướng hội nhập kinh tế quốc tế, thất nghiệp trở thành vấn đề xã hội nghiêm trọng ở mọi quốc gia. Theo đó, các vấn đề về trợ cấp thất nghiệp và bảo hiểm thất nghiệp đã thu hút được sự quan tâm của rất nhiều nhà khoa học với các bài viết, chuyên đề dưới nhiều góc độ. Có thể kể đến như: Đề tài nghiên cứu cấp Nhà nước “Nghiên cứu những nội dung cơ bản của bảo hiểm thất nghiệp hiện đại, vấn đề lựa chọn hình thức thất nghiệp tại Việt Nam” (2004) của TS. Nguyễn Huy Ban đã nêu lên vấn đề thất nghiệp và bảo hiểm thất nghiệp, cũng như yêu cầu xây dựng chế độ bảo hiểm thất nghiệp ở Việt Nam. Luận án tiến sĩ luật học “Chế độ bảo hiểm thất nghiệp trong nền kinh tế thị trường ở Việt Nam” (2005) của NCS. Lê Thị Hoài Thu đã đi sâu nghiên cứu và trình bày một cách hệ thống những nội dung chủ yếu của chế độ bảo hiểm thất nghiệp, những yêu cầu đặt ra đối với việc xây dựng chế độ bảo hiểm thất nghiệp ở Việt Nam, đồng thời có sự so sánh với quy định của Tổ chức lao động quốc tế (ILO) và một số nước trên thế giới. Sách “Pháp luật Bảo hiểm thất nghiệp trong nền kinh tế thị rường ở Việt Nam” (2008) của TS. Lê Thị Hoài Thu đã một lần nữa hệ thống những nội dung chủ yếu của bảo hiểm thất nghiệp và vấn đề xây dựng chế độ bảo hiểm thất nghiệp ở Việt Nam. 8
9. Luận văn thạc sĩ luật học “Pháp luật bảo hiểm thất nghiệp ở Việt Nam hiện nay” (2011) của Quách Đại Huấn đã nêu ra một số nội dung cơ bản của bảo hiểm thất nghiệp cũng như thực trạng áp dụng bảo hiểm thất nghiệp ở Việt Nam sau 2 năm thực hiện. Khóa luận tốt nghiệp “Thực trạng thu nộp quỹ bảo hiểm thất nghiệp và một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả thu nộp quỹ bảo hiểm thất nghiệp theo pháp luật Việt Nam hiện nay” (2010) của tác giả Nguyễn Thu Trang đã đề cập đến thực trạng thu nộp quỹ bảo hiểm thất nghiệp và đưa ra một số giải pháp nhằm nâng cao hiêụ quả của Quỹ bảo hiểm thất nghiệp. Ngoài ra, còn có một số bài viết đăng trên các tạp chí khoa học pháp lý như: “Pháp luật bảo hiểm thất nghiệp sau 03 năm thực hiện ở Việt Nam” của ThS. Đỗ Thị Dung đăng trên tạp chí Luật học số 9/2012; “Một số bất cập trong thi hành pháp luật về bảo hiểm thất nghiệp” của tác giả Bùi Đức Hiển đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 4(189) tháng 2/2011; “Vấn đề lao động mất việc làm và chính sách bảo hiểm thất nghiệp ở nước ta hiện nay” của tác giả Nguyễn Thị Thúy Vân đăng trên Tạp chí Quản lý nhà nước số 174 tháng 7/2010; “Thực hiện bảo hiểm thất nghiệp ở Việt Nam” của TS. Lê Thị Hoài Thu đăng trên Tạp chí Dân chủ và pháp luật số 12/2008 Sau năm năm thực hiện, bảo hiểm thất nghiệp đã bộc lộ nhiều vướng mắc và bất cập, dẫn đến những khó khăn trong việc áp dụng pháp luật đối với cả người sử dụng lao động và người lao động cũng như các cơ quan chức năng có thẩm quyền. Tuy nhiên, các công trình trên chưa đánh giá toàn diện về thực trạng pháp luật bảo hiểm thất nghiệp ở Việt Nam từ khi thực hiện cho đến nay. Chính vì vậy, đề tài “Bảo hiểm thất nghiệp trong Luật Bảo hiểm xã hội ở Việt Nam – Thực trạng và giải pháp” làm sáng tỏ thêm những vấn đề lý luận về bảo hiểm thất nghiệp cũng như thực trạng bảo hiểm thất nghiệp ở nước ta từ khi có hiệu lực cho đến nay. 9
10. 3. Đối tƣợng, nhiệm vụ, phạm vi nghiên cứu của đề tài Luận văn đánh giá các quy định của pháp luật về bảo hiểm thất nghiệp và việc áp dụng chúng trong thực tiễn ở Việt Nam hiện nay. Đề tài làm sáng tỏ thêm những vấn đề lý luận về bảo hiểm thất nghiệp và pháp luật về bảo hiểm thất nghiệp; nghiên cứu thực trạng quy định của pháp luận hiện hành về bảo hiểm thất nghiệp đồng thời so sánh đối chiếu với pháp luật của một số nước trên thế giới về bảo hiểm thất nghiệp; từ đó đề xuất các giải pháp và kiến nghị nhằm hoàn thiện quy định của pháp luật về bảo hiểm thất nghiệp. Đề tài được nghiên cứu dưới góc độ luật học trên cơ sở các quy định của pháp luật bảo hiểm xã hội Việt Nam hiện hành và tham khảo kinh nghiệm của một số quốc gia trên thế giới như Pháp, Đức Các số liệu thực tiễn được lấy trong phạm vi từ năm 2009 đến năm 2013 trên địa bàn cả nước. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn dựa trên cơ sở phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác – Lênin cùng với tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật. Ngoài ra, đề tài còn sử dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học truyền thống như phân tích, so sánh, thống kê, bình luận, quy nạp, diễn giải làm cơ sở cho quá trình nghiên cứu. 5. Ý nghĩa khoa học của đề tài Trên cơ sở phân tích và đánh giá các quy định của pháp luật hiện hành về bảo hiểm thất nghiệp và thực hiễn áp dụng các quy định đó, đề tài đã chỉ ra những vướng mắc, khó khăn còn tồn tại và đưa ra một số kiến nghị nhằm sửa đổi, bổ sung những điểm còn chưa hợp lý nhằm góp phần hoàn thiện hơn nữa các quy định của pháp luật bảo hiểm thất nghiệp và nâng cao hiệu qủa áp dụng của bảo hiểm thất nghiệp trong đời sống xã hội hiện nay. 10
11. 6. Bố cục luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm có 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về pháp luật bảo hiểm thất nghiệp Chương 2: Thực trạng pháp luật và thực tiễn thực hiện bảo hiểm thất nghiệp ở Việt Nam Chương 3: Một số giải pháp và kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định pháp luật về bảo hiểm thất nghiệp ở Việt Nam 11
12. CHƢƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ PHÁP LUẬT BẢO HIỂM THẤT NGHIỆP 1.1. Quan niệm về bảo hiểm thất nghiệp 1.1.1. Định nghĩa bảo hiểm thất nghiệp Cùng với sự phát triển của xã hội, khái niệm “thất nghiệp” và “người thất nghiệp” đã không còn xa lạ đối với người dân Việt Nam. Đối với một quốc gia được xếp vào loại dân số trẻ với nguồn nhân lực dồi dào nhưng lại bị mất cân bằng giữa cung và cầu lao động trên thị trường lao động, tình trạng cung lao động lớn hơn cầu lao động cả về quy mô và cơ cấu cũng như việc phân bổ lao động không đồng đều giữa các ngành, các địa phương như ở nước ta thì sự gia tăng của tình trạng thất nghiệp là không thể tránh khỏi. Thất nghiệp không chỉ đe dọa tới đời sống của người lao động nói riêng mà còn gây ra những ảnh hưởng tiêu cực đối với quốc gia và toàn xã hội nói chung. Vì vậy, khắc phục và giải quyết tình trạng thất nghiệp luôn là vấn đề được các nước rất quan tâm. Tùy theo điều kiện kinh tế mà mỗi nước có những chính sách và biện pháp giải quyết khác nhau như chính sách dân số; hạn chế di cư từ nông thôn ra thành thị; áp dụng các công nghệ kỹ thuật thích hợp; giảm tuổi nghỉ hưu trong đó có một biện pháp không chỉ được coi là một trong những chính sách quan trọng của mỗi quốc gia mà còn được điều chỉnh trong phạm vi quốc tế, đó là bảo hiểm thất nghiệp. Vậy “bảo hiểm thất nghiệp” là gì? Dưới góc độ kinh tế - xã hội, bảo hiểm thất nghiệp được hiểu là giải pháp nhằm khắc phục hậu quả của tình trạng thất nghiệp, giúp người thất nghiệp tạm thời đảm bảo được cuộc sống và tìm kiếm việc làm thông qua việc tạo lập và sử dụng một quỹ tiền tệ tập trung. Quỹ này được hình thành qua sự đóng góp của người lao động và người sử dụng lao động có sự hỗ trợ của nhà 12
13. nước, được sử dụng để trả trợ cấp thất nghiệp, cũng như tiến hành các biện pháp nhằm nhanh chóng giúp người thất nghiệp có được việc làm mới. Dưới góc độ pháp lý, bảo hiểm thất nghiệp là tổng thể các quy phạm pháp luật quy định việc đóng góp và sử dụng quỹ bảo hiểm thất nghiệp, chi trả cho trợ cấp thất nghiệp để bù đắp thu nhập cho người lao động bị mất việc làm và thực hiện các biện pháp đưa người thất nghiệp trở lại làm việc. Bảo hiểm thất nghiệp vì thế thường được hiểu là một chế độ trong hệ thống các chế độ bảo hiểm xã hội, có mục đích hỗ trợ thu nhập cho người lao động bị mất thu nhập do thất nghiệp [38]. Theo Công ước số 102 của ILO, bảo hiểm thất nghiệp là một trong chín nhánh của bảo hiểm xã hội, là một biện pháp hỗ trợ người lao động trong nền kinh tế thị trường. Bên cạnh việc hỗ trợ một khoản tài chính đảm bảo ổn định cuộc sống cho người lao động trong thời gian mất việc thì mục đích chính của bảo hiểm thất nghiệp là thông qua các hoạt động đào tạo nghề, tư vấn, giới thiệu việc làm, sớm đưa người lao động thất nghiệp tìm được một việc làm mới thích hợp và ổn định. Như vậy có thể hiểu bảo hiểm thất nghiệp là một chế độ của bảo hiểm xã hội, theo đó bảo hiểm thất nghiệp không chỉ thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động nhằm đảm bảo cuộc sống cho họ trong thời gian bị mất việc làm mà còn giúp đỡ đưa người thất nghiệp trở lại với thị trường lao động, thông qua việc hình thành và sử dụng một quỹ tài chính được đóng góp từ các bên tham gia bảo hiểm thất nghiệp, nhằm góp phần đảm bảo an toàn đời sống của người lao động và gia đình họ, đồng thời góp phần bảo đảm an sinh xã hội. 1.1.2. Bản chất của bảo hiểm thất nghiệp Bảo hiểm thất nghiệp trước hết là một loại bảo hiểm, do đó nó mang bản chất của bảo hiểm là việc phân chia tổn thất của một hoặc một số người cho 13
14. tất cả những người tham gia bảo hiểm cùng chịu và hoạt động dựa trên quy luật số đông (the law of large numbers). Đồng thời, bảo hiểm thất nghiệp còn là một chế độ của bảo hiểm xã hội, nó phản ánh những quan hệ kinh tế gắn liền với quá trình tạo lập và sử dụng quỹ tiền tệ tập trung, được hình thành từ sự đóng góp của người sử dụng lao động và người lao động. Ngoài ra, bảo hiểm thất nghiệp còn bảo đảm quyền lợi vật chất cho người lao động và gia đình họ, khi gặp phải các biến cố làm giảm hoặc mất khả năng thanh toán từ thu nhập theo lao động. Mặt khác, bảo hiểm thất nghiệp lại có những đặc trưng riêng, hoàn toàn khác biệt so với các chế độ của bảo hiểm xã hội, đó là: bảo hiểm thất nghiệp không chỉ nhằm bù đắp một phần thu nhập bị mất cho người lao động mà còn giúp người lao động nhanh chóng quay trở lại thị trường lao động. Việc chi trả bảo hiểm thất nghiệp luôn được gắn liền với việc làm cho người lao động. Mức trợ cấp thất nghiệp phải đảm bảo cuộc sống tối thiểu cho người lao động nhưng cũng không được quá cao mà phải khuyến khích được người lao động nhanh chóng tìm việc làm mới. Việc chi trả trợ cấp thất nghiệp phải đi liền với những vấn đề về giải quyết việc làm cho người lao động như tư vấn giới thiệu việc làm, hỗ trợ học nghề Như vậy, có thể hiểu bản chất của bảo hiểm thất nghiệp chính là quá trình tổ chức và sử dụng quỹ tiền tệ tập trung. Quỹ bảo hiểm thất nghiệp thực hiện theo nguyên tắc lấy số đông bù số ít. Quỹ này được hình thành do sự đóng góp của người lao động và người sử dụng lao động nhằm đảm bảo ổn định đời sống cho người lao động và gia đình họ trong trường hợp mất việc làm và giúp cho người lao động nhanh chóng quay trở lại thị trường lao động. 1.1.3.Vai trò của bảo hiểm thất nghiệp a) Về mặt kinh tế: 14
15. Bất kỳ người lao động nào cũng muốn dễ dàng tìm cho mình một công việc ổn định, có lương cao, đúng với chuyên môn kỹ thuật hoặc chí ít là có việc làm, có thu nhập đủ để duy trì cuộc sống gia đình bình thường. Nếu không may vì một lý do nào đó mà họ bị mất việc làm thì điều này sẽ gây khó khăn về tài chính cho gia đình cũng như chính bản thân họ. Nếu có chế độ trợ cấp thất nghiệp thì những khó khăn này có thể giải quyết phần nào vì chúng ta đã biết khoản tiền trợ cấp thất nghiệp là khoản được sử dụng để giúp người lao động có được cuộc sống tương đối ổn định sau khi bị mất việc làm và đồng thời tạo điều kiện cho người lao động có khả năng tìm kiếm việc làm mới. Mặt khác, tình trạng thất nghiệp còn gây ra những ảnh hưởng không nhỏ đối với nền kinh tế cả nước nói chung. Thất nghiệp gây ra sự lãng phí về nguồn nhân lực, từ đó tạo ra thiệt hại về hàng hóa và dịch vụ mà xã hội có thể sản xuất thêm, gây thiệt hại về thu nhập thực và kìm hãm sự phát triển của nền kinh tế. Đồng thời, thất nghiệp còn làm cho nhu cầu xã hội giảm, hàng hóa, dịch vụ sản xuất ra không có người tiêu dùng, cơ hội kinh doanh ít đi, chất lượng sản phẩm tụt giảm Hơn nữa, tình trạng thất nghiệp gia tăng còn kéo theo sự gia tăng của lạm phát, khiến cho nền kinh tế bị suy thoái, khả năng phục hồi chậm. Như vậy, bảo hiểm thất nghiệp không chỉ đóng vai trò thiết yếu trong việc cải thiện kinh tế cho người lao động nói riêng mà còn có vai trò to lớn đối với nền kinh tế cả nước nói chung. b) Về mặt xã hội: Bảo hiểm thất nghiệp còn là một chính sách xã hội. Nếu thực hiện tốt chính sách này sẽ tạo ra sự ổn định về mặt xã hội và ngược lại, làm không tốt sẽ khiến cho xã hội phát sinh nhiều tiêu cực, mất ổn định. Một trong những nguyên nhân dẫn đến tệ nạn xã hội là do thiếu việc làm và thất nghiệp gây 15
16. nên, bởi thất nghiệp thường làm cho con người bị bần cùng hóa, thất nghiệp đi kèm với không có thu nhập, mà con người thì bao giờ cũng có nhu cầu về ăn, ở, mặc, đi lại đó là những nhu cầu tối thiểu trong cuộc sống. Khi người lao động bị mất việc làm, thất nghiệp sẽ tác động rất lớn đến tinh thần và tâm lý của họ. Theo thống kê của các nhà kinh tế xã hội thì mất việc làm làm cho mức độ căng thẳng về thần kinh tăng khoảng 50%, dẫn đến khả năng thực hiện các hành vi tiêu cực tăng cao [9, tr30]. Để ngăn chặn và hạn chế những hành vi tiêu cực có thể xảy ra cho xã hội thì có lẽ không có biện pháp nào phát huy tác dụng như chính sách trợ cấp thất nghiệp. Rõ ràng với chính sách này người lao động cũng yên tâm phần nào về cuộc sống để dồn sức lo tìm kiếm một công việc mới, ổn định dần và tiến đến cải thiện đời sống của gia đình mình trong tương lai, góp phần giữ gìn sự ổn định xã hội. Không những thế, bảo hiểm thất nghiệp còn có ý nghĩa rất to lớn về mặt chính trị. Bất kỳ một quốc gia nào, vào thời gian nào cũng tồn tại một đội quân thất nghiệp tuy mức độ và tỷ lệ là khác nhau. Thường trong giai đoạn hưng thịnh của nền kinh tế thì tỷ lệ thất nghiệp thấp và trong giai đoạn khủng hoảng thì tỷ lệ này là cao. Khi người lao động bị mất đi nguồn thu nhập do mất việc làm, đời sống lâm vào hoàn cảnh khó khăn, sẽ khiến cho họ mất đi lòng tin đối với Nhà nước, gây ra những hậu quả khó lường trước, thậm chí dẫn tới sự sụp đổ của một chế độ, một quốc gia. Do đó, bảo hiểm thất nghiệp được thực hiện sẽ góp phần ổn định chính trị của đất nước. c) Về mặt pháp lý: Theo Công ước số 102 năm 1952 của ILO thì trợ cấp thất nghiệp là một trong 9 nhánh của bảo hiểm xã hội, với sự ra đời của loại hình bảo hiểm này thì quyền được bảo hiểm của con người đã được nâng lên một bước. Việc hoàn thiện hệ thống bảo hiểm xã hội là việc làm hết sức cần thiết vì quyền được bảo hiểm xã hội là một trong những quyền cơ bản của con người. Trong 16
17. tuyên ngôn về nhân quyền của Liên hiệp quốc thông qua ngày 10/12/1948 có đoạn: “Tất cả mọi người với tư cách là thành viên của xã hội có quyền được hưởng bảo hiểm xã hội. Quyền đó được đặt trên cơ sở sự thỏa mãn các quyền về kinh tế, xã hội và văn hóa cần cho nhân cách và sự tự do phát triển của con người” và ngoài ra Điều 25 có ghi: “Mỗi người có quyền có một mức sống cần thiết cho việc giữ gìn sức khỏe cho bản thân và gia đình, có quyền được bảo đảm trong trường hợp thất nghiệp”. Việc làm và giải quyết việc làm nhằm hạn chế thất nghiệp cũng là một phạm trù thuộc quyền con người. Điều 3 tuyên ngôn nhân quyền quy định: “Mọi người đều có quyền làm việc, tự do chọn nghề, được có những điều kiện làm việc thuận lợi và chính đáng và được bảo vệ chống lại thất nghiệp”. Như vậy, quyền được bảo hiểm thất nghiệp, quyền được làm việc là một trong những quyền của con người. Nó không những được quy định trong pháp luật quốc gia mà còn được quy định trong pháp luật quốc tế. Sự ra đời của bảo hiểm thất nghiệp đã biến quyền con người, quyền công dân trở thành hiện thực. 1.2. Pháp luật bảo hiểm thất nghiệp Thất nghiệp là tình trạng tất yếu khách quan trong nền kinh tế thị trường và nó đòi hỏi mỗi quốc gia đều phản căn cứ vào tình hình kinh tế - xã hội của nước mình để tìm ra những giải pháp thích hợp nhằm hạn chế những ảnh hưởng nghiêm trọng của thất nghiệp đối với đời sống người lao động nói riêng và sự phát triển của nền kinh tế nói chung. Một trong những công cụ hữu ích và có tính hiệu quả cao là dùng pháp luật để điều chỉnh các quan hê ̣thất nghi ệp và bảo hiểm thất nghiệp. Đó chính là việc Nhà nước “dựa vào pháp luật, sự dụng một loạt các phương tiện pháp luật đặc thù (quy phạm pháp luật , văn bản áp dụng pháp luật , quan hê ̣pháp luật, hành vi thực hiện quyền và nghĩa vụ pháp lý) để điều chỉnh các quan hê ̣ 17
18. xã hội, tác động đến các quan hê ̣xã hội theo phương hướng nhất định” [37, tr430]. Từ đó có thể thấy, việc điều chỉnh pháp luật đối với thất nghiệp và bảo hiểm thất nghiệp trước hết là việc Nhà nước ban hành các văn bản quy phạm pháp luật làm cơ sở cho việc giải quyết các mối quan hê ̣khi xuất hiện thất nghiệp, để các cơ quan có thẩm quyền ra các văn bản áp dụng pháp luật . Thông qua việc xây dựng và ban hành các văn bản quy phạm pháp luật về thất nghiệp, Nhà nước định hướng cho những quan hê ̣xã hộ i trong lĩnh vực thất nghiệp phát triển phù hợp vối các yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Như vậy, cùng với quan niệm về bảo hiểm thất nghiệp đã phân tích ở trên, có thể hiểu pháp luật về bảo hiểm thất nghiệp là tổng thể các quy định của Nhà nước nhằm điều chỉnh các quan hê ̣xã hội phát sinh trong lĩnh vực của bảo hiểm thất nghiệp như: việc đóng góp và sử dụng quỹ bảo hiểm thất nghiệp, chi trả trợ cấp thất nghiệp và thực hiện các biện pháp đưa người thất nghiệp trở lại làm việc. 1.2.1. Nguyên tắc của pháp luật bảo hiểm thất nghiệp a) Bảo hiểm thất nghiệp phải gắn liền trợ cấp thất nghiệp với giải quyết việc làm cho người thất nghiệp Trợ cấp thất nghiệp và xúc tiến việc làm cho người lao động là hai chức năng cơ bản của bảo hiểm thất nghiệp, nhằm bảo đảm không chỉ là những nhu cầu cơ bản nhất về đời sống vật chất cho người lao động bị mất việc làm mà còn giúp họ nhanh chóng tìm được việc làm mới, góp phần đảm bảo an sinh xã hội. Do đó, việc quy định và tổ chức thực hiện bảo hiểm thất nghiệp phải đảm bảo chi trả trợ cấp thất nghiệp không được tách rời khỏi hỗ trợ về việc làm, cụ thể: - Các quy định về các chế độ bảo hiểm thất nghiệp phải chỉ rõ bao gồm cả chế độ trợ cấp thất nghiệp và chế độ hỗ trợ về việc làm. 18
19. - Song song với việc quy định các mức trợ cấp thất nghiệp, điều kiện và thời gian hưởng trợ cấp thất nghiệp cần phải có các quy định về các biện pháp nhằm tạo điều kiện cho người lao động nhanh chóng quay trở lại thị trường lao động như cung cấp thông tin về thị trường lao động, đào tạo nghề, hỗ trợ doanh nghiệp nhận người lao động thất nghiệp - Việc chi trả trợ cấp thất nghiệp cần tiến hành đồng thời với thực hiện các chế độ hỗ trợ về việc làm nhằm nhanh chóng đưa người lao động quay trở lại thị trường lao động. Việc quy định trợ cấp thất nghiệp gắn liền với chế độ hỗ trợ về việc làm là rất cần thiết để có thể bảo đảm được ý nghĩa thực tiễn của bảo hiểm thất nghiệp, bởi trợ cấp thất nghiệp chỉ đơn thuần bù đắp lại phần thu nhập bị mất đi cho người lao động bị mất việc làm mà không thể giải quyết được tình trạng thất nghiệp của họ. Khi đó, các hoạt động xúc tiến và tạo việc làm lại có ý nghĩa rất quan trọng trong việc giải quyết thất nghiệp và ổn định thu nhập cho người lao động. b) Trợ cấp bảo hiểm thất nghiệp phải đảm bảo khuyến khích người thất nghiệp chủ động tìm kiếm việc làm Giống như các chế độ bảo hiểm xã hội khác, bảo hiểm thất nghiệp cũng nhằm mục đích hỗ trợ cuộc sống cho người lao động bị mất thu nhập do thất nghiệp thông qua việc chi trả cho người đủ điều kiện hưởng một khoản trợ cấp. Tuy nhiên, khác với các chế độ trợ cấp xã hội khác chỉ nhằm bù đắp một phần thu nhập bị mất của người lao động, trợ cấp thất nghiệp còn phải tạo được động lực tích cực cho người thất nghiệp để họ chủ động tìm kiếm việc làm, thoát khỏi tình trạng thất nghiệp. Nếu quy định mức trợ cấp quá cao, thời hạn hưởng trợ cấp kéo dài sẽ gây tâm lý trông chờ vào bảo hiểm thất nghiệp, chấp nhận tình trạng thất nghiệp để hưởng trợ cấp. 19
20. Do đó, việc xác định mức trợ cấp thất nghiệp, điều kiện hưởng và thời gian hưởng trợ cấp thất nghiệp cũng cần phải dựa trên những đặc điểm khác nhau của mỗi quốc gia cũng như khả năng chi trả của quỹ bảo hiểm thất nghiệp sao cho khoản trợ cấp này vừa có thể đảm bảo được những điều kiện sống cơ bản cho người lao động và gia đình của họ khi bị mất việc làm, vừa đủ thời gian để người lao động tìm việc làm hoặc học tập nâng cao tay nghề để có thể tìm được việc làm mới. Khoản trợ cấp này thường được tính theo tỷ lệ phần trăm trên mức lương và được trả hàng tháng cho người thất nghiệp trong một thời hạn nhất định. Mức trợ cấp thất nghiệp hàng tháng không thấp hơn mức lương tối thiểu và được cân đối với mức đóng bảo hiểm thất nghiệp trước đó của người lao động. c) Mức hưởng bảo hiểm thất nghiệp được tính trên cơ sở mức đóng, thời gian đóng và có sự chia sẻ rủi ro giữa những người tham gia bảo hiểm thất nghiệp Trong nền kinh tế thị trường, nhà nước chỉ thực hiện chức năng quản lý đối với các hoạt động kinh doanh. Bảo hiểm thất nghiệp thật sự trở thành “lưới đỡ” cho xã hội rất cần có tỉ lệ tương xứng giữa đóng góp với hưởng thụ của người lao động, tránh việc quỹ bảo hiểm không đủ khả năng chi trả và nhà nước phải đứng ra bù đắp phần lớn. Tuy nhiên, việc quy định tỉ lệ này phải đảm bảo được mức sống tối thiểu cho người lao động, xuất phát từ vai trò quan trọng của bảo hiểm thất nghiệp đó là hỗ trợ cuộc sống cho người lao động khi bị mất thu nhập do mất việc làm. Việc xác định mức hưởng trợ cấp bảo hiểm thất nghiệp phải đảm bảo được khả năng chi trả của quỹ bảo hiểm và tính khuyến khích người lao động chủ động tìm kiếm việc làm nhằm thoát khỏi tình trạng thất nghiệp. Nếu quy định tỉ lệ hưởng trợ cấp bảo hiểm thất nghiệp quá thấp, thời gian được hưởng quá ít sẽ không bảo đảm được mức 20
21. sống tối thiểu cho người lao động, làm mất đi ý nghĩa của bảo hiểm thất nghiệp. Nhưng nếu quy định mức trợ cấp bảo hiểm thất nghiệp quá cao, thời gian hưởng trợ cấp kéo dài lại dẫn đến khó cân đối tài chính giữa thu và chi bảo hiểm thất nghiệp, song song với nó là dễ gây tâm lý ỷ lại trông chờ vào sự trợ giúp của bảo hiểm thất nghiệp, không tích cực tìm việc làm của người lao động. Đây cũng là điểm khác biệt trong việc xác định mức trợ cấp bảo hiểm thất nghiệp so với các loại trợ cấp bảo hiểm xã hội thông thường. Mặt khác, pháp luật bảo hiểm thất nghiệp còn phải thể hiện tính xã hội, có sự chia sẻ rủi ro giữa những người tham gia bảo hiểm. Điều này xuất phát từ việc bảo hiểm thất nghiệp cũng là một chế độ của bảo hiểm xã hội, do đó nó cũng có tính chất tương trợ, lấy số đông bù số ít. Nếu không quán triệt nguyên tắc này thì các khoản trợ cấp sẽ chỉ đơn thuần là một khoản tiền tiết kiệm trả muộn và ý nghĩa xã hội của bảo hiểm thất nghiệp sẽ mất đi. 1.2.2. Nội dung pháp luật bảo hiểm thất nghiệp a) Quyền các bên trong pháp luật bảo hiểm thất nghiệp Theo Từ điển Tiếng Việt, “quyền” là “cái mà luật pháp, xã hội, phong tục hay lẽ phải cho phép hưởng thụ, vận dụng, thi hành và khi thiếu được yêu cầu để có, nếu bị tước đoạt có thể đòi hỏi để giành lại”. Trong pháp luật về bảo hiểm thất nghiệp, “quyền” được thể hiện qua một số nội dung cơ bản như sau: * Quyền người lao động Thứ nhất, người lao động có quyền tham gia vào bảo hiểm thất nghiệp. Đây là một trong những quyền cơ bản của người lao động, xuất phát từ việc đảm bảo quyền được sống cho người lao động khi họ lâm vào hoàn cảnh mất thu nhập để duy trì cuộc sống do bị mất việc làm. Tuy nhiên, tuỳ theo từng hệ thống pháp luật mà không phải tất cả mọi người lao động đều là đối tượng tham gia bảo hiểm thất nghiệp. Ví dụ những 21