Luận văn Bảo hiểm tai nạn lao động theo pháp luật lao động Việt Nam hiện nay

Nội dung text: Luận văn Bảo hiểm tai nạn lao động theo pháp luật lao động Việt Nam hiện nay

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM THỊ THÙY DUNG BẢO HIỂM TAI NẠN LAO ĐỘNG THEO PHÁP LUẬT LAO ĐỘNG VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số: 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS.TRẦN THỊ THÚY LÂM HÀ NỘI, 2017
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu ghi trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN PHẠM THỊ THÙY DUNG
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO HIỂM TAI NẠN LAO ĐỘNG 6 1.1. Khái niệm 6 1.2. Ý nghĩa và nguyên tắc thực hiện của bảo hiểm tai nạn lao động 9 1.3. Điều chỉnh pháp luật về bảo hiểm tai nạn lao động 12 Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN HÀNH VỀ BẢO HIỂM TAI NẠN LAO ĐỘNG VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN 23 2.1. Thực trạng pháp luật về bảo hiểm tai nạn lao động 23 2.2. Thực tiễn thực hiện pháp luật về bảo hiểm TNLĐ 49 Chương 3: MỘT SỐ KIẾN NGHỊ NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC HIỆN PHÁP LUẬT BẢO HIỂM TAI NẠN LAO ĐỘNG 57 3.1. Yêu cầu của việc hoàn thiện PL BHTNLĐ 57 3.2. Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện PL BHTNLĐ 60 3.3. Một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện PL BHTNLĐ 65 KẾT LUẬN 70 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 71
4. DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT STT Từ viết tắt Nghĩa đầy đủ 1 ATVSLĐ An toàn vệ sinh lao động 2 BHTNLĐ Bảo hiểm tai nạn lao động 3 BHXH Bảo hiểm xã hội 4 BNN Bệnh nghề nghiệp 5 ILO Tổ chức lao động quốc tế 6 NLĐ Người lao động 7 NSDLĐ Người sử dụng lao động 8 TNLĐ Tai nạn lao động
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài BHXH là một trong những chính sách an sinh xã hội cơ bản trong hệ thống chính sách xã hội của mỗi quốc gia, nhằm góp phần đảm bảo đời sống cho NLĐ và gia đình họ trong các trường hợp ốm đau, thai sản, TNLĐ, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, tuổi già, chết. Có thể nói BHXH là bộ phận cấu thành quan trọng nhất của hệ thống an sinh xã hội, có vai trò quan trọng trong việc làm cho xã hội công bằng, ổn định và phát triển bền vững. Đồng thời, chính sách BHXH là chính sách hướng vào phát triển con người, đáp ứng mục tiêu trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng ở nước ta. Chế độ bảo hiểm TNLĐ là một trong những chế độ BHXH ra đời sớm trong lịch sử phát triển của BHXH, có vai trò quan trọng trong việc đảm bảo đời sống cho NLĐ sau khi có tai nạn bất ngờ xảy ra do nghề nghiệp. Trong bối cảnh nền kinh tế nước ta đang đẩy mạnh phát triển mặt mặt, với sự phát triển của nhiều của ngành công nghiệp thì số vụ TNLĐ cũng tăng nhanh qua các năm. TNLĐ là điều bất hạnh không ai muốn, nhưng lại khó tránh khỏi trong hoạt động sản xuất kinh doanh làm tổn thương nguồn lực, thiệt hai cho sản xuất. Theo thống kê trong năm 2015 trên toàn quốc đã xảy ra 7.620 vụ TNLĐ làm 7.785 người bị nạn.[6] Trong năm 2016 trên toàn quốc đã xảy ra 7.981 vụ TNLĐ làm 8.251 người bị nạn, làm người chết: 862 người trong 799 vụ TNLĐ có người chết [7]. Như vậy, TNLĐ đang tăng liên tục cả về số vụ, số người chết và số người bị thương. Do đó,TNLĐ đã và đang gây ra những tổn thất lớn lao về người và của cho các cá nhân, gia đình và toàn xã hội. Đối với NLĐ và thân nhân của họ là những mất mát về sức khoẻ, giảm sút thu nhập và nỗi đau về tinh thần. Đối với NSDLĐ là các thiệt hại về tài sản, đình trệ sản xuất, chi phí bồi thường cho NLĐ, uy tín Do đó, việc thực hiện chế độ bảo hiểm TNLĐ đóng vai trò quan trọng trong việc giúp NLĐ và NSDLĐ khắc phục khó khăn khi xảy ra TNLĐ. Trong hệ thống các Văn bản pháp luật lao động, Nhà nước đã ban hành 1
6. nhiều văn bản pháp luật quy định trách nhiệm bồi thường của NSDLĐ (Luật lao động) và trách nhiệm chi trả trợ cấp của tổ chức BHXH (Luật BHXH); trách nhiệm giảm thiểu nguy cơ TNLĐ và cách biện pháp khắc phục ( Luật ATVSLĐ). Trong những năm qua, chính sách, chế độ BHXH đối với người bị TNLĐ đã nhiều lần được bổ sung, sửa đổi cho phù hợp, đặc biệt là sau khi có Luật BHXH 2014 và Luật ATVSLĐ 2015 mới được ban hành, sửa đổi, bổ sung. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế: một số nhóm người NLĐ không nhỏ chưa được tham gia bảo hiểm TNLĐ; tỷ lệ hưởng trợ cấp còn chưa thực sự hợp lý; việc giải quyết chế độ vẫn còn phức tạp, gặp nhiều khó khăn đối với NLĐ và NSDLĐ; tồn tại các nghi vấn về vấn đề là có hay không việc phát sinh thêm chi phí đóng bảo hiểm; các quy định pháp luật nhiều điều còn mâu thuẫn. Chính vì vậy, nghiên cứu đề tài “Bảo hiểm TNLĐ theo pháp luật lao đông Việt Nam hiện nay”, từ đó đưa ra những kiến nghị, giải pháp nhằm khắc phục những bất cập, yếu điểm của chính sách, chế độ hiện hành. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Bảo hiểm TNLĐ là chế độ bảo hiểm quan trọng đặc biệt là trong nền kinh tế thị trường bởi nguy cơ tai nạn xảy ra trong quá trình lao động là điều khó tránh khỏi. Do đó, bảo hiểm tai nạn lao động được quan tâm và nghiên cứu bởi nhiều công trình khoa học ở các cấp độ khác nhau và nhiểu tác giả khác nhau; Nghiên cứu về bảo hiểm tai nạn lao động có thể kể đến các giáo trình của các trường đại học như giáo trình an sinh xã hội của trường Đại học Luật Hà Nội ( chương Bảo hiểm xã hội), giáo trình an sinh xã hội ( chương bảo hiểm xã hội) của Đại học Huế . Các luận văn nghiên cứu về đề tài có thể kể đến “Vấn đề tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp” của Đinh Thị Việt Hương, năm 1997; “Chế độ tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp” của Vũ Hồng Thiêm, năm 2000; “Chế độ bảo hiểm tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp theo pháp luật Việt Nam - Thực trạng và phương hướng hoàn thiện” của Trần Thị Thu Trang, năm 2006; “Chế độ bảo hiểm tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp - Thực trạng và giải pháp” của Vũ Thị La, năm 2
7. 2010 “Hoàn thiện chế độ BHXH TNLĐ và bệnh nghề nghiệp ở Việt Nam” của Hoàng Bích Hồng, năm 2011; “ Chế độ bảo hiểm TNLĐ, bệnh nghề nghiệp ở Việt Nam- thực trạng và giải pháp hoàn thiện” của Vũ Tuấn Đạt, năm 2014; Những công trình nghiên cứu trên tuy có nghiên cứu về bảo hiểm về tai nạn lao động tuy nhiên một số công trình đã không còn mang tính cập nhật, hầu hết là nghiên cứu bảo hiểm tai nạn lao động theo quy định cũ. Rất ít công trình nghiên cứu về bảo hiểm tai nạn lao động theo Luật về an toàn vệ sinh lao động, hoặc nếu có nghiên cứu cũng chỉ ở mức độ nhất định . Chính vì vậy với cách tiếp cận bảo hiểm tai nạn lao động dưới góc độ luật BHXH và luật An toàn vệ sinh lao động, luận văn của tác giả là công trình khoa học mới nghiên cứu về vấn đề này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu: Mục đích của luận văn là nghiên cứu những vấn đề lý luận về bảo hiểm tai nạn lao động và các quy định của pháp luật hiện hành về bảo hiểm TNLĐ ở Việt Nam, từ đó làm cơ sở để đưa ra những giải pháp hoàn thiện pháp luật về bảo hiểm tai nạn lao động Nhiệm vụ nghiên cứu: Với mục đích như trên, việc nghiên cứu sẽ có nhiệm vụ giải quyết những vấn đề sau: Thứ nhất, nghiên cứu những vấn đề lý luận chung về TNLĐ và chế độ bảo hiểm TNLĐ như khái niệm,ý nghĩa, sự điều chỉnh của pháp luật về bảo hiểm tai nạn lao động. Thứ hai, nghiên cứu thực trạng chế độ bảo hiểm TNLĐ, phân tích, đánh giá những quy định của pháp luật về đối tượng, điều kiện hưởng bảo hiểm, các chế độ và mức hưởng bảo hiểm, quỹ bảo hiểm Từ đó rút ra những thành tựu cũng như hạn chế để làm cơ sở hoàn thiện pháp luật. Thứ ba, từ thực trạng pháp luật đã được phân tích, đánh giá, đưa ra một số yêu cầu và giải pháp hoàn thiện pháp luật bảo hiểm TNLĐ. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: 3
8. Nghiên cứu một số vấn đề lý luận về pháp luật bảo hiểm TNLĐ, đồng thời, Nghiên cứu một số văn bản pháp luật về bảo hiểm tai nạn lao động , như BLLĐ năm 2012, Luật BHXH năm 2014, đặc biệt là Luật An toàn vệ sinh lao động - Phạm vi nghiên cứu Bảo hiểm tai nạn lao động là một lĩnh vực rộng, có thể nghiên cứu và tiếp cận ở nhiều góc độ khác nhau với phạm vi ,nội dung rộng hẹp khác nhau. Tuy nhiên trong luận văn này, tác giả chỉ nghiên cứu bảo hiểm tai nạn lao động ở góc độ luật lao động tức là chỉ nghiên cứu bảo hiểm tai nạn lao động ở phương diện là chế độ bảo hiểm xã hội và ở các khía cạnh: điều kiện hưởng bảo hiểm, các chế độ và mức hưởng bảo hiểm, thủ tục hưởng bảo hiểm và quỹ bảo hiểm TNLĐ, xử lý giải quyết tranh chấp, vi phạm trong lĩnh vực bảo hiểm TNLĐ theo quy định trong các văn bản pháp luật BHXH 2014, Luật ATVSLĐ 2015. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Luận văn lấy phương pháp duy vật Mac- Lenin và tư tưởng Hồ Chí Minh, cũng như quan điểm, chủ trương, đường lối của Đảng và Nhà nước về phát triển con người và BHXH làm phương pháp luận chủ đạo trong quá trình nghiên cứu đề tài. Ngoài ra luận văn còn sử dụng một số phương pháp khác không thể thiếu trong nghiên cứu khoa học pháp lý như phương pháp phân tích tổng hợp, phương pháp đối chiếu so sánh, phương pháp liệt kê các phương pháp này được sử dụng đan xen lẫn nhau để có thể xem xét một cách toàn diện các vấn đề lý luận và thực tiễn về pháp luật bảo hiểm TNLĐ. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Luận văn đã góp phần làm sáng tỏ thêm những vấn đề lý luận về tai nạn lao động, bảo hiểm tai nạn lao động cũng như pháp luật về bảo hiểm tai nạn lao động. Luận văn đã đánh giá, phân tích một cách tương đối toàn diện thực trạng pháp luật về bảo hiểm tai nạn lao động. Luận văn đã đưa ra được những giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật về bảo hiểm tai nạn lao động Các kết quả nghiên cứu của luận văn có thể làm tài liệu tham khảo cho các cơ sở đào tạo và nghiên cứu Luật học. 4
9. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài mục lục, phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, kết cấu luận văn bao gồm 03 chương: Chương 1. Một số vấn đề lý luận về bảo hiểm TNLĐ. Chương 2. Thực trạng pháp luật Việt Nam hiện hành về bảo hiểm TNLĐ và thực tiễn thực hiện. Chương 3. Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện PL và nâng cao hiệu quả thực hiện PL bảo hiểm TNLĐ 5
10. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO HIỂM TAI NẠN LAO ĐỘNG 1.1. Khái niệm 1.1.1.Khái niệm tai nạn lao động Theo Từ điển bách khoa “ TNLĐ là tai nạn bất ngờ xảy ra trong quá trình lao động có thể gây tử vong hoặc gây cho cơ thể một tổn thương hoặc một rối loạn chức năng vĩnh viễn hoặc tạm thời.[20] Còn theo Bộ Luật Lao động năm 2012: “TNLĐ là tai nạn gây tổn thương cho bất kỳ bộ phận, chức năng nào của cơ thể hoặc gây tử vong cho NLĐ, xảy ra trong quá trình lao động, gắn liền với việc thực hiện công việc, nhiệm vụ lao động.”[12] Theo thông tư liên tịch số 12/2012/TTLT- TTLT-BLĐTBXH-BYT ngày 21/05/2012 hướng dẫn khai báo, điều tra, thống kê và báo cáo tai nạn lao động có cách xác định rõ hơn về tai nạn lao động: TNLĐ là tai nạn xảy ra do tác động bởi các yếu tố nguy hiểm, độc hại trong lao động gây tổn thương cho bất kỳ bộ phận, chức năng nào của cơ thể NLĐ hoặc gây tử vong trong quá trình lao động gắn liền với việc thực hiện công việc, nhiệm vụ lao động kể cả trong thời gian khác theo quy định của Bộ luật Lao động như: nghỉ giải lao, ăn giữa ca, ăn bồi dưỡng hiện vật, vệ sinh kinh nguyệt, tắm rửa, cho con bú, đi vệ sinh, thời gian chuẩn bị, kết thúc công việc tại nơi làm việc.[14] TNLĐ là tai nạn gây tổn thương cho bất kỳ bộ phận, chức năng nào của cơ thể NLĐ hoặc gây tử vong [16] Có thể thấy rằng, tai nạn luôn luôn có nguy cơ xảy ra trong quá trình lao động sản xuất hàng ngày. Pháp luật đã đưa ra các quy định từ hạn chế, giảm thiểu cho đến khắc phục hậu quả của TNLĐ, do đó việc xác định nội hàm, bản chất của TNLĐ để có sự phân biệt với các dạng tai nạn khác là điều vô cùng quan trọng. Mặc dù có nhiều cách định nghĩa về TNLĐ, tuy nhiên có thể thấy, các khái niệm nêu trên đều nhấn mạnh đến các đặc điểm của TNLĐ bao gồm: -Thứ nhất, đó là tai nạn xảy ra bất ngờ; 6
11. - Thứ hai, Tai nạn xảy ra trong quá trình làm việc của NLĐ, gắn với việc thực hiện nhiệm vụ lao động; TNLĐ xảy ra trong quá trình thực hiện công việc, nhiệm vụ khác theo sự phân công của NSDLĐ hoặc người được NSDLĐ uỷ quyền bằng văn bản trực tiếp quản lý lao động; hay TNLĐ xảy ra đối với NLĐ khi đang thực hiện các nhu cầu sinh hoạt cần thiết mà Bộ luật lao động và nội quy của cơ sở cho phép (nghỉ giải lao, ăn giữa ca, ăn bồi dưỡng hiện vật, làm vệ sinh kinh nguyệt, cho con bú, tắm rửa, đi vệ sinh). -Thứ ba, tai nạn gây ra hậu quả cho NLĐ, có thể tử vong hoặc làm tổn thương đến một bộ phận, chức năng nào đó của cơ thể. Việc xác định như thế nào là TNLĐ là vấn đề đã tồn tại từ nhiều năm, đã có những xung đột về quan niệm và cách giải quyết các vụ việc về TNLĐ. Do đó, quy định về TNLĐ và cách xác định một vụ việc tai nạn và TNLĐ cần căn cứ vào các yếu tố hình thức, phạm vi và đối tượng một cách cụ thể nhất. Từ những phân tích trên, ,chúng ta có thể đưa ra khái niệm về tai nạn lao động như sau: TNLĐ là tai nạn xảy ra bất ngờ khi NLĐ đang thực hiện nhiệm vụ lao động, gây tổn thương đến cơ thể hoặc gây tử vong cho NLĐ. TNLĐ khác với Bệnh nghề nghiệp: Theo quy định của ILO thì một bệnh mà NLĐ mắc phải do ảnh hưởng của một hoặc một số yếu tố độc hại nào đó trong quá trình làm việc của mình được gọi là bệnh nghề nghiệp.Các yếu tố ảnh hưởng này, có tính chất thường xuyên và kéo dài gây nên sự tích lũy tiềm tàng về bệnh tật cho cơ thể. Có thể nhận định, bệnh nghệ nghiệp là tình trạng bệnh lý mang tính chất đặc trưng nghề nghiệp liên quan đến nghề nghiệp mà nguyên nhân do tác động thường xuyên kéo dài của điều kiện lao động có tác động xấu. Cũng như TNLĐ là những rủi ro mà NLĐ phải gánh chịu trong quá trình lao động tồn tại những yếu tố không an toàn, bệnh nghề nghiệp cũng làm suy giảm sức khỏe, khả năng lao động, suy giảm chức năng hoạt đông của một bộ phận nào của cơ thể hoặc gây tử vọng. Do đó, có thể nhận thấy điểm khác nhau căn bản, nếu TNLĐ xảy ra bất ngờ, phát sinh trong khoảng thời gian ngắn thì bệnh nghề nghiệp lại xảy ra, phát sinh 7
12. trong khoảng thời gian dài, diễn biến chậm. Xác đinh bệnh nghề nghiệp phụ thuộc vào việc xác định các yếu tố độc hại trong môi trường lao động của NLĐ và trình độ phát triển kinh tế, xã hội của mỗi quốc gia. 1.1.2. Khái niệm bảo hiểm tai nạn lao động Trong quá trình lao động sản xuất có thể xảy ra những rủi ro bất thường ngoài ý muốn của con người. TNLĐ là loại rủi ro đặc trưng, nó gây ra những hậu quả to lớn cho NLĐ không chỉ là những thiệt hại về vật chất mà cả những thiệt hại về tinh thần. Đối với NLĐ, TNLĐ làm cho họ giảm sút sức khỏe suy giảm khả năng lao động một cách bất ngờ dẫn đến giảm hoặc mất nguồn thu nhập đột ngột từ lao động. Nhiều trường hợp sau khi bị TNLĐ họ không có khả năng tự phục vụ bản thân, trở thành gánh nặng cho gia đình. Bên cạnh những tổn thất về kinh tế, NLĐ còn chịu tổn thất nặng nề về tinh thần, bởi không ai muốn trở thành người tàn phế, người vô ích. Điều đó đã dẫn đến phát sinh nhu cầu phải đảm bảo thu nhập cho người lao động trong những trườn hợp bị tai nạn lao động. Một trong những biện pháp đảm bảo thu nhập cho người lao động khi bị tai nạn lao động chính là bảo hiểm xã hội về tai nạn lao động. Sự ra đời của chế độ bảo hiểm TNLĐ trong lịch sử hình thành và phát triển của BHXH không chỉ có ý nghĩa ràng buộc trách nhiệm của NSDLĐ đối với những rủi ro xảy ra trong quá trình lao động gắn liền với nghề nghiệp của NLĐ mà còn thể hiện sự quan tâm và trách nhiệm của Nhà nước đối với lực lượng lao động và cộng đồng xã hội nói chung. Bảo hiểm TNLĐ được hiểu là “chế độ BHXH do quỹ BHXH chi trả nhằm bù đắp một phần hoặc thay thế thu nhập từ lao động của NLĐ bị giảm hoặc mất do giảm hoặc mất khả năng lao động mà nguyên nhân là TNLĐ”. Như vậy, chế độ bảo hiểm TNLĐ của NLĐ là một chế độ bảo hiểm của bảo hiểm xã hội; được đảm bảo từ nguồn quỹ BHXH, không bao gồm các khoản chi phí trực tiếp do NSDLĐ thanh toán. Ở đây, cần lưu ý trong trường hợp NSDLĐ chưa tham gia BHXH bắt buộc cho NLĐ theo quy định của Nhà nước thì trách nhiệm chi trả của quỹ BHXH sẽ được dịch chuyển sang cho NSDLĐ để bảo vệ 8
13. quyền lợi của NLĐ. Trong trường hợp này, NSDLĐ sẽ phải trả cho NLĐ một khoản tiền ngang với mức quy định trong các văn bản pháp luật về BHXH. 1.2. Ý nghĩa và nguyên tắc thực hiện của bảo hiểm tai nạn lao động 1.2.1. Ý nghĩa của bảo hiểm tai nạn lao động Thứ nhất, đối với người lao động Chế độ bảo hiểm TNLĐ đảm bảo ổn định thu nhập cho NLĐ bị TNLĐ. So với một số rủi ro khác mà NLĐ có thể gặp phải như ốm đau, thai sản, thất nghiệp - NLĐ có thể nhanh chóng phục hồi sức khỏe hoặc tìm kiếm việc làm để quay trở lại làm việc và có thu nhập, thì rủi ro từ TNLĐ bất ngờ lại thường lấy đi một phần hoặc toàn bộ khả năng lao động của NLĐ. Do đó, NLĐ khó có thể tìm kiếm việc làm hoặc có việc làm nhưng với thu nhập thấp hơn trước. Chính vì vậy, trợ cấp TNLĐ có ý nghĩa to lớn trong việc đảm bảo đời sống cho NLĐ, giảm gánh nặng về vật chất cho thân nhân của NLĐ. Thứ hai, đối với người sử dụng lao động; Chế độ bảo hiểm TNLĐ trước hết đóng vai trò giảm chi phí cho NSDLĐ khi xảy ra TNLĐ, nhanh chóng phục hồi sản xuất kinh doanh. Thông thường trách nhiệm bồi thường cho người bị TNLĐ thuộc về NSDLĐ nhưng khi loại hình BHXH ra đời và phát triển, trách nhiệm này được chuyển giao cho tổ chức BHXH với điều kiện NSDLĐ phải đóng một khoản phí theo quy định. Trách nhiệm này chuyển giao đến mức nào phụ thuộc vào quy định của từng quốc gia, tuy nhiên khi tham gia BHXH, NSDLĐ sẽ được tổ chức BHXH gánh bớt một phần chi phí phải trả cho NLĐ khi xảy ra TNLĐ . Điều đó, sẽ giúp NSDLĐ không rơi vào tình trạng nợ nần, phá sản, nhanh chóng khôi phục sản xuất kinh doanh. Thứ ba, đối với Nhà nước Chế độ bảo hiểm TNLĐ góp phần thực hiện chương trình mục tiêu quốc gia về an toàn, vệ sinh lao động. Để góp phần thúc đẩy kinh tế bền vững, giảm chi phí kinh tế, xã hội và đáp ứng yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế, theo khuyến cáo của ILO, các quốc gia thường xây dựng chương trình mục tiêu quốc gia về an 9
14. toàn, vệ sinh lao động. Mục tiêu của chương trình là cải thiện điều kiện, môi trường lao động cho NLĐ và giảm thiểu TNLĐ một cách tối đa. Chương trình cũng đưa ra nhiều giải pháp để thực hiện mục tiêu này như xây dựng hệ thống luật pháp, tập huấn về an toàn, vệ sinh lao động cho NLĐ và NSDLĐ và chế độ bảo hiểm TNLĐ cũng đóng góp không nhỏ vào việc thực hiện chương trình này. 1.2.2. Nguyên tắc thực hiện chế độ bảo hiểm tai nạn lao động Một là, thực hiện bảo hiểm TNLĐ phải đảm bảo sự công bằng, bình đẳng. Ý nghĩa xã hội của chế độ bảo hiểm TNLĐ chỉ được thực hiện khi chế độ này được áp dụng rộng rãi đối với tất cả mọi NLĐ tham gia, không có sự phân biệt nào. Nguyên tắc này nhằm đảm bảo cho NLĐ làm việc trong bất kì thành phần kinh tế nào, bất kì loại hình tổ chức nào, khi gặp TNLĐ đều được hưởng quyền lợi về BHXH. Tuy nhiên, tùy vào điều kiện phát triển kinh tế - xã hội từng thời kỳ mà đối tượng tham gia, thụ hưởng bảo hiểm và các trường hợp hưởng bảo hiểm sẽ được xác định khác nhau. Nền kinh tế càng phát triển, khả năng mở rộng đối tượng tham gia và các trường hợp hưởng bảo hiểm càng được đảm bảo ở một mức độ cao hơn, mặc dù vậy vẫn phải luôn đảm bảo được sự công bằng, bình đẳng giữa những NLĐ cùng tham gia chế độ. Vì thế, với nền kinh tế đang ngày càng phát triển như nước ta hiện nay, đây vừa là một nguyên tắc, vừa là mục tiêu mà chế độ bảo hiểm TNLĐ cần đạt được. Hai là, thực hiện bảo hiểm TNLĐ trên cơ sở cân đối mức đóng và hưởng bảo hiểm, kết hợp với nguyên tắc “lấy số đông bù số ít” Nguyên tắc này được hiểu là phải đảm bảo hợp lý giữa đóng góp của NLĐ cho xã hội thể hiện thông qua mức tiền công, tiền lương, thời gian đóng góp cho quỹ BHXH để từ đó quy định mức trợ cấp và độ dài thời gian hưởng trợ cấp TNLĐ phù hợp với sự đóng góp cho xã hội của NLĐ. Tuy nhiên, khi xem xét nguyên tắc này cần đặt chúng trong mối quan hệ phù hợp với nguyên tắc “lấy số đông bù số ít”. Bởi vì, NLĐ đóng góp vào quỹ BHXH không có nghĩa chắc chắn sẽ hưởng mọi chế độ của BHXH và mức hưởng bảo 10
15. hiểm trong những trường hợp nhất định không hoàn toàn căn cứ vào mức đóng bảo hiểm của NLĐ đó. Ba là, mức trợ cấp bảo hiểm TNLĐ phải đảm bảo không được cao hơn mức tiền lương khi đang làm việc, nhưng không được thấp hơn mức bảo hiểm tối thiểu do Nhà nước quy định và trong những trường hợp nhất định phải đảm bảo cuộc sống tối thiểu cho NLĐ bị TNLĐ. Trợ cấp TNLĐ là nhằm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của NLĐ khi họ bị suy giảm hoặc mất khả năng lao động do bị TNLĐ. Vì vậy, về nguyên tắc mức trợ cấp TNLĐ không được cao hơn mức tiền lương khi đang làm việc. Quan điểm này vừa phản ánh tính cộng đồng xã hội, vừa phản ánh nguyên tắc phân phối lại quỹ BHXH cho những NLĐ tham gia BHXH. Tuy nhiên cũng cần tính đến nhu cầu sinh hoạt tối thiểu cho người được hưởng bảo hiểm. Do đó, Nhà nước cần phải có những quy định khống chế mức trợ cấp TNLĐ tối thiểu nhằm bảo vệ quyền lợi cho người được hưởng bảo hiểm. Mức trợ cấp tối thiểu được quy định, thay đổi tùy theo điều kiện kinh tế - xã hội cụ thể và thường căn cứ vào một số yếu tố liên quan như mức sống tối thiểu, tiền lương tối thiểu. Bốn là, quỹ bảo hiểm TNLĐ là quỹ thành phần của bảo hiểm xã hội bắt buộc được quản lý thống nhất dân chủ, công khai, minh bạch, được sử dụng đúng mục đích, được hạch toán độc lập. Bảo hiểm xã hội phải dựa trên sự đóng góp của các bên tham gia để hình thành quỹ bảo hiểm xã hội. Quỹ bảo hiểm xã hội được quản lý tập trung, thống nhất và độc lập với ngân sách nhà nước tức là hình thành quỹ theo nguyên tắc ba bên (người lao động, người sử dụng lao động và Nhà nước Năm là, việc thực hiện bảo hiểm xã hội phải đơn giản, dễ dàng, thuận tiện, bảo đảm kịp thời và đầy đủ quyền lợi của người tham gia bảo hiểm xã hội. Sáu là, bảo hiểm xã hội phải được phát triển dần dần hình từng bước và phù hợp với các điều kiện kinh tế- xã hội của đất nước trong từng giai đoạn phát triển cụ thể. Nguyên tắc này, đòi hỏi việc phát triển bổ sung các quy định về bảo hiểm xã hội nói chung, bảo hiểm về tai nạn lao động nói riieng phải luôn phụ thuộc vào 11
16. tình hình thực tiễn, điều kiện, mức độ phát triển của xã hội về lao động, các quan hệ lao động. Bảy là, thực hiện bảo hiểm TNLĐ phải được Nhà nước thống nhất quản lý BHXH là một chính sách xã hội lớn, hoạt động không vì mục tiêu lợi nhuận. Mục tiêu chính của BHXH nói chung cũng như của chế độ bảo hiểm TNLĐ nói riêng là nhằm ổn định đời sống cho NLĐ và gia đình họ, góp phần ổn định xã hội. Do đó Nhà nước, với vai trò quản lý xã hội, sẽ phải có trách nhiệm trong việc thống nhất quản lý thực hiện chế độ bảo hiểm TNLĐ. Đồng thời, khi Nhà nước thống nhất quản lý, quyền lợi về bảo hiểm TNLĐ của NLĐ ở các khu vực kinh tế, giữa các vùng, miền được đảm bảo, sẽ góp phần hình thành và phát triển thị trường lao động. 1.3. Điều chỉnh pháp luật về bảo hiểm tai nạn lao động 1.3.1.Khái niệm pháp luật về bảo hiểm tai nạn lao động Các quan hệ BHXH nói chung và BHXH về TNLĐ nói riêng được thể hiện giữa nghĩa vụ, trách nhiệm và quyền lợi của các bên tham gia BHXH, trong đó: + Bên tham gia BHXH về TNLĐ là bên có trách nhiệm đóng góp BHXH theo quy định của pháp luật. Bên tham gia BHXH về TNLĐ gồm có NSDLĐ, NLĐ. + Bên BHXH đó là bên nhận BHTNLĐ từ những người tham gia BHXH về TNLĐ. Bên BHXH về TNLĐ hiện nay là tổ chức do Nhà nước lập ra và được Nhà nước bảo trợ, nhận sự đóng góp của NLĐ và NSDLĐ lập nên quỹ BHXH. Bên BHXH có trách nhiệm thự hiện việc chi trả trợ cấp cho bên được BHXH khi có nhu cầu phát sinh và làm cho quỹ BHXH phát triển. Tức là, các quan hệ BHXH về TNLĐ được hình thành trong quá trình đóng góp, chi trả các chế độ BHXH là một trong các chế độ bảo hiểm xã hội bắt buộc và được các quy phạm pháp luật điều chỉnh. Do đó, các quan hệ này mang tính bắt buộc và thường phát sinh trên cơ sở các quan hệ lao động. Từ đó, pháp luật về bảo hiểm TNLĐ có thể hiểu là một hệ thống quy tắc xử sự do nhà nước đặt ra nhằm điều chỉnh mối quan hệ giữa NLĐ, NSDLĐ trong 12
17. việc đóng góp BHXH nhằm tạo lập ra một quỹ tiền tệ gọi là quỹ Bảo hiểm TNLĐ để bù đắp rủi ro tai nạn xảy ra bất ngờ trong quá trình NLĐ lao động, sản xuất, thực thi công việc được phân công. 1.3.2.Nội dung pháp luật bảo hiểm tai nạn lao động Tùy theo điều kiện kinh tế - xã hội, phong tục tập quán mà các nước quy định khác nhau về chế độ bảo hiểm TNLĐ. Song nhìn chung pháp luật các nước thường quy định chế độ bảo hiểm TNLĐ gồm các nội dung sau đây 1.3.2.1. Đối tượng và điều kiện hưởng * Về đối tượng áp dụng chế độ bảo hiểm TNLĐ. Trong mỗi chế độ bảo hiểm được quy định việc xác định đối tượng áp dụng, đối tượng hưởng chế độ là yêu cầu đầu tiên làm cơ sở tiền đề. Theo nguyên tắc BHXH thì mọi NLĐ đều thuộc đối tượng bảo vệ của chế độ BHTNLĐ. Tuy nhiên, tùy thuộc và điều kiện kinh tế xã hội ở mỗi quốc gia mà vấn đề này được quy định khác nhau. Song đối tượng trước hết hưởng chế độ bảo hiểm TNLĐ là NLĐ có tham gia BHXH bị TNLĐ làm suy giảm khả năng lao động. Mỗi nhóm lao động có những đặc điểm khác nhau và có thể gặp rủi ro khác nhau, vì vậy cần phải có nhiều hình thức, nhiều cơ chế bảo vệ đa dạng. Ví dụ như: Pháp luật Đức quy định đối tượng áp dụng bảo hiểm TNLĐ là tất cả NLĐ, kể cả bị tai nạn trên đường đi, giữa nơi ở và nơi làm việc; người bị mắc BNN thì được xử lý như người bị TNLĐ.[ 20] Trong khi đó, pháp luật Thái Lan lại quy định đối tượng áp dụng của chế độ bảo hiểm này là tất cả NLĐ làm việc trong lĩnh vực công nghiệp và thương mại, loại trừ người làm việc trong lĩnh vực nông, lâm, ngư nghiệp; người làm việc trong các doanh nghiệp nhà nước, nhân viên chính phủ thì thực hiện theo hệ thống riêng. Thông thường các hệ thống BHXH đều quy định điều kiện để NLĐ được hưởng chế độ bảo hiểm TNLĐ, BNN là NLĐ phải tham gia BHXH đồng thời họ phải bị TNLĐ, BNN theo quy định pháp luật của quốc gia đó. Việc xác định thế nào là TNLĐ, BNN được pháp luật của mỗi quốc gia quy định khác nhau phụ thuộc vào điều kiện kinh tế - xã hội của mình. Tuy nhiên, hầu hết các quốc 13
18. gia khi xác định các trường hợp được coi là TNLĐ, BNN đều gắn tai nạn hoặc bệnh đó với quá trình lao động do NLĐ thực hiện, có thể trong hoặc ngoài giờ làm việc tiêu chuẩn.[22] * Về điều kiện hưởng chế độ bảo hiểm tai nạn lao động Tổ chức lao động quốc tế ILO đưa ra gợi ý cho các quốc gia khi xác định điều kiện hưởng bảo hiểm TNLĐ, BNN tại Điều 6 của Công ước 121 năm 1964 về trợ cấp TNLĐ, BNN như sau: Các chế độ trợ cấp cho người bị TNLĐ nên bao gồm các điều kiện: + Tình trạng sức khỏe kém; + Do sức khỏe kém nên không thể làm việc nên không có thu nhập, như đã định nghĩa trong luật pháp và quy định quốc gia; + Mất hoàn toàn hoặc một phần khả năng tạo thu nhập trên mức độ thương tật đã được pháp luật quy định, có thể trở thành thương tật vĩnh viễn hoặc mất một khả năng nào đó (thân thể hoặc trí tuệ); + Người trong gia đình mất đi sự hỗ trợ do NLĐ chính chết.[17 ] Bên cạnh NLĐ là đối tượng hưởng chế độ bảo hiểm TNLĐ, BNN thì thân nhân của NLĐ cũng là đối tượng hưởng của chế độ này. Thân nhân của NLĐ thường được xác định là cha mẹ, vợ hoặc chồng và con của NLĐ. Trong những trường hợp NLĐ đang làm việc bị chết do TNLĐ, BNN hoặc bị chết trong thời gian điều trị lần đầu do TNLĐ, BNN thì thân nhân của họ sẽ được hưởng bảo hiểm. Đây là quy định hết sức phù hợp, nhằm bù đắp một phần thiệt hại về vật chất cũng như tinh thần cho gia đình NLĐ. Tùy thuộc vào pháp luật từng quốc gia và điều kiện kinh tế xã hội nước sở tại mà áp dụng các điều kiện hưởng bảo hiểm TNLĐ. Theo pháp luật bảo hiểm TNLĐ Trung Quốc xác định điều kiện hưởng bảo hiểm TNLĐ: Người lao động được hưởng bảo hiểm khi bị suy giảm khả năng lao động hoặc chết do TNLĐ, BNN trong các trường hợp sau: + Bị tai nạn trong khi kinh doanh, sản xuất tại đơn vị; + Bị tai nạn khi đang làm công việc do người sử dụng lao động yêu cầu; 14
19. + Bị tai nạn trong thời gian đi làm hoặc tan ca.[22] 1.3.3.2. Chế độ hưởng và mức hưởng bảo hiểm tai nạn lao động Đây được coi là nội dung cốt lõi của pháp luật bảo hiểm tai nạn lao động, các căn cứ để xác định các chế độ và mỗi mức hưởng đóng vai trò quyết định mức độ được trợ giúp đối với mỗi NLĐ bị tai nạn lâm vào tình trạng khó khăn, suy giảm thậm chí là mất đi khả năng lao động, kéo theo đó là nguồn thu nhập, nguồn sống và gia đình của họ. Các chế độ áp dụng đối với NLĐ bị TNLĐ có thể kể đến như giám định y khoa, trợ cấp thương tật và một số chế độ khác có liên quan. Trong đó, trợ cấp thương tật được xác định là chế độ có vai trò quan trọng đối với NLĐ bị TNLĐ. Tùy thuộc vào mức độ suy giảm khả năng lao động mà NLĐ có thể được hưởng trợ cấp một lần hoặc hàng tháng. NLĐ bị TNLĐ, BNN sẽ được giới thiệu đi giám định mức suy giảm khả năng lao động sau khi thương tật, bệnh tật đã được điều trị ổn định để xác định mức trợ cấp. Nếu như họ bị tái phát thì sẽ được giám định lại để xác định mức trợ cấp cho phù hợp. Do bị TNLĐ, BNN nên NLĐ có thể bị tổn thương các chức năng hoạt động của cơ thể (chân, tay, tai, mắt ), vì vậy cần phương tiện trợ giúp sinh hoạt như chân tay giả, máy trợ thính, xe lăn Hơn nữa nhiều trường hợp NLĐ bị thương tật nặng không thể tự phục vụ bản thân, kể cả những sinh hoạt thiết yếu trong cuộc sống cho nên ngoài trợ cấp thương tật, bệnh tật thì NLĐ còn được bảo đảm thêm các khoản trợ cấp khác để mua các phương tiện trợ giúp sinh hoạt và trợ cấp phục vụ. Thu nhập của NLĐ được sử dụng để nuôi sống không chỉ bản thân NLĐ mà cả thân nhân như con, vợ/chồng, cha mẹ. Khi NLĐ chết, đời sống của những thân nhân này sẽ gặp rất nhiều khó khăn, họ cần một khoản trợ cấp để ổn định đời sống. Chính vì vậy, pháp luật còn quy định về việc trợ cấp cho NLĐ bị chết vì TNLĐ. Đây là một quy định hết sức đúng đắn nhằm giải quyết những khó khăn trước mắt cũng như lâu dài của gia đình NLĐ đồng thời khoản trợ cấp này cũng 15
20. bù đắp được phần nào những thiệt hại về mặt tinh thần giúp họ lấy lại niềm tin vào cuộc sống. NLĐ sau khi điều trị ổn định thương tật, bệnh tật do TNLĐ mà sức khỏe còn yếu thì được nghỉ dưỡng sức, phục hồi sức khỏe. ILO cũng gợi ý các chế độ mà NLĐ bị TNLĐ sẽ được hưởng là: chăm sóc sức khỏe và các trợ cấp đi kèm theo cho người sức khỏe yếu như khám đa khoa, chuyên khoa, khám nha khoa, chăm sóc sức khỏe tại nhà, tại bệnh viện, cung cấp thuốc men, trang thiết bị y tế (Điều 10, 11, 12 Công ước 121); trợ cấp bằng tiền theo các chế độ nêu trong Điều 6 (khoản b, c và d), Điều 13 đến Điều 22 Công ước 121. Đặc biệt, ILO quy định rất cụ thể, rõ ràng trách nhiệm, nghĩa vụ của các quốc gia thành viên trong việc bảo vệ quyền lợi của NLĐ bị TNLĐ, BNN. Các thành viên có trách nhiệm chung đối với việc cung cấp các trợ cấp được quy định bởi Công ước và thực hiện mọi biện pháp cần thiết để phục vụ mục tiêu đó. Và mỗi nước thành viên phải tiến hành các biện pháp để phòng tránh TNLĐ, BNN, cung cấp dịch vụ phục hồi chức năng để giúp người tàn tật trở lại công việc trước đây (Điều 25, Điều 26 Công ước 121).[17] Theo pháp luật nước Hoa Kỳ, quy định về bảo hiểm TNLĐ có sự khác biệt giữa các bang, tuy nhiên có hai loại bồi thường cho nạn nhân gồm: bồi thường bằng tiền cho nạn nhân và cho người ăn theo nạn nhân nếu nạn nhân bị chết; và trợ giúp y tế cho nạn nhân. Trong đó, việc bồi thường trự tiếp thường do giới chủ chi trả trực tiếp còn trợ giúp y tế thì không bị hạn chế về tiền và thời gian. Trên thực tế việc trợ giúp y tế như lựa chọn bệnh viên chựa trị thường được giao cho các công ty bảo hiểm. Thông thương trong câc chương trình bảo hiểm TNLĐ ở Mỹ đều để cập đến vấn đề phục hồi sức khỏe và chức năng nghề nghiệp cho người bị tai nạn. Do vậy biên bản bồi thường sức khỏe và chức năng nghề nghiệp đều nói rõ phục hồi chức năng nghề nghiệp bằng cách nào: đào tạo lại nghề hay nâng cao học vấn để học nghề mới. Đa số trường hợp nạn nhân phải chữa trị thời gian dài mới phục hồi được sức khỏe. Trong trường hợp này ngoài tiền thuốc, tiền 16