Luận văn Bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ từ thực tiễn tỉnh Bắc Giang

Nội dung text: Luận văn Bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ từ thực tiễn tỉnh Bắc Giang

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NÔNG THỊ LINH BẢO ĐẢM QUYỀN THAM GIA CHÍNH TRỊ CỦA PHỤ NỮ TỪ THỰC TIỄN TỈNH BẮC GIANG Chuyên ngành: Quyền con người LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. Nguyễn Thị Việt Hương HÀ NỘI - 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trong Luận văn là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học của Luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ NÔNG THỊ LINH
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU. 1 CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN THAM GIA CHÍNH TRỊ CỦA PHỤ NỮ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY . 6 1.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của quyền tham gia chính trị của phụ nữ 6 1.2. Nội dung quyền tham gia chính trị của phụ nữ 12 1.3. Các điều kiện bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ 19 1.4. Pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam về bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ 25 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG BẢO ĐẢM QUYỀN THAM GIA CHÍNH TRỊ CỦA PHỤ NỮ Ở TỈNH BẮC GIANG 33 2.1. Những yếu tố tác động đến quyền tham gia chính trị của phụ nữ ở tỉnh Bắc Giang 33 2.2. Thực hiện quyền tham gia chính trị của phụ nữ ở tỉnh Bắc Giang 35 2.3. Các điều kiện bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ ở tỉnh Bắc Giang 44 2.4. Đánh giá chung về thực trạng bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ ở tỉnh Bắc Giang 55 CHƯƠNG 3. QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG BẢO ĐẢM QUYỀN THAM GIA CHÍNH TRỊ CỦA PHỤ NỮ TỪ THỰC TIỄN TỈNH BẮC GIANG 60 3.1. Quan điểm tăng cường bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay 60 3.2. Giải pháp tăng cường bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ từ thực tiễn tỉnh Bắc Giang 65 KẾT LUẬN 76 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 80
4. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT QH11 Quốc hội 11 NQ/TW Nghị quyết Trung ương CT/TW Chỉ thị Trung ương CNH-HĐH Công nghiệp hóa-Hiện đại hóa QĐ/TTg Quyết định Thủ tướng NQ-CP Nghị quyết Chính phủ KL/TW Kết luận Trung ương HĐND Hội đồng nhân dân UBND Ủy ban nhân dân HD/TU Hướng dẫn Tỉnh ủy TCCP/CCVC Tổ chức Chính phủ/Công chức viên chức
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong các quyền của con người thì quyền của phụ nữ bình đẳng với nam giới là nhu cầu, là khát vọng của phụ nữ trên toàn thế giới. Trên thế giới, phụ nữ vẫn phải chịu những thiệt thòi về mặt vị trí xã hội so với nam giới. Điều đó đặc biệt thể hiện ở sự bất bình đẳng với phụ nữ trong việc hưởng thụ các quyền chính trị. Cuộc đấu tranh cho vị thế bình đẳng của phụ nữ so với nam giới xuất phát từ nghịch lý kể trên, bắt đầu từ buổi bình minh của chế độ phụ quyền khi mà chế độ mẫu quyền chấm dứt. Phát triển từ thấp đến cao, từ tự phát đến tự giác, cho đến ngày nay, đấu tranh cho vị thế bình đẳng của phụ nữ với nam giới, trong đó đặc biệt là quyền chính trị của phụ nữ, đã không còn là vấn đề riêng biệt của mỗi quốc gia, mà đã trở thành mối quan tâm chung của toàn nhân loại và được thể chế hóa trong nhiều công ước quốc tế về quyền con người [26] như: Tuyên ngôn độc lập của nước Mỹ năm 1776 khẳng định: “Tất cả mọi người sinh ra có quyền bình đẳng”. Tuyên ngôn của cách mạng tư sản Pháp năm 1789 tuyên bố: “Người ta sinh ra tự do và bình đẳng về quyền lợi và phải luôn luôn được tự do và bình đẳng về quyền lợi”. Tuyên ngôn thế giới về nhân quyền năm 1948 đã khẳng định quyền bình đẳng với tư cách là nền tảng để con người hưởng thụ mọi nhân quyền: “Tất cả mọi người sinh ra đều được tự do và bình đẳng về nhân phẩm và quyền” (Điều 1). Quyền bình đẳng ấy được Tuyên ngôn triển khai toàn diện trên các khía cạnh: “Chủng tộc, màu da, giới tính, ngôn ngữ, tôn giáo, quan điểm chính trị hay các quan điểm khác, nguồn gốc quốc gia hay xã hội, tài sản, thành phần xuất thân hay địa vị xã hội” (Điều 2). Việc giải phóng phụ nữ khỏi bất bình đẳng giới tạo điều kiện cho họ bình quyền với nam giới là yêu cầu tất yếu. Ở Việt Nam hiện nay, phụ nữ là lực lượng lao động xã hội chiếm hơn 50 %, có những đóng góp hết sức to lớn vào công cuộc đấu tranh chống ngoại xâm giành và giữ gìn độc lập, xây dựng Tổ quốc. Trong sự nghiệp Đổi mới hiện nay, phụ nữ Việt Nam vẫn luôn sát cánh cùng nam giới phấn đấu vì mục tiêu "Dân giàu, nước mạnh, công bằng, dân chủ, văn minh" và có những đóng góp đáng kể trong các lĩnh vực xóa đói giảm nghèo, phát triển kinh tế, ổn định xã hội cũng như những cống hiến xuất sắc trong việc chăm lo xây dựng gia đình, nuôi dưỡng các thế hệ công dân tương lai của đất nước. Không những vậy, nhiều phụ nữ còn mang lại những vinh 1
6. quang lớn cho đất nước trong các lĩnh vực văn hóa, giáo dục, khoa học, nghệ thuật, thể thao. Nhận thức rõ vị trí và vai trò quan trọng của người phụ nữ trong xã hội nên ngay từ khi nước nhà mới giành được độc lập, các quyền của công dân nói chung và quyền của phụ nữ nói riêng đã được pháp luật Việt Nam ghi nhận và khẳng định, trong đó có các quyền bình đẳng về chính trị của phụ nữ . Điều đó đã tạo điều kiện căn bản cho phụ nữ tham gia tích cực và hiệu quả vào các hoạt động kinh tế, xã hội và đóng góp vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Từ khi đổi mới đến nay, Đảng và Nhà nước tiếp tục quan tâm tạo mọi điều kiện thuận lợi cho phụ nữ tham gia ngày càng nhiều và hiệu quả hơn vào lĩnh vực chính trị; nhờ vậy, phụ nữ Việt Nam ngày càng có nhiều cơ hội và nhiều đại diện tham gia vào hệ thống chính trị, cũng như vào việc đề xuất, hoạch định, thực hiện và giám sát việc thực hiện chính sách, pháp luật của Nhà nước. Xét chung trên toàn thế giới và khu vực, Việt Nam là quốc gia được đánh giá cao về mức độ bảo đảm quyền bình đẳng về chính trị của phụ nữ, thể hiện ở tỷ lệ đại biểu nữ trong Quốc hội ở mức tương đối cao. Mặc dù vậy, trên thực tế ở Việt Nam, quyền bình đẳng về chính trị của phụ nữ vẫn chưa được bảo đảm một cách tương xứng so với vai trò và khả năng của phụ nữ trong xã hội. Thực tế trên đặt ra nhu cầu cấp thiết phải nghiên cứu tìm ra các giải pháp tiếp tục thúc đẩy việc thực hiện quyền bình đẳng của phụ nữ trên lĩnh vực chính trị, qua đó giúp phụ nữ tham gia và đóng góp ngày càng hiệu quả hơn vào sự nghiệp xây dựng và phát triển của đất nước, cũng như bảo đảm thực hiện các cam kết quốc tế có liên quan của Nhà nước ta, mà một trong những hướng tiếp cận cơ bản là hoàn thiện hệ thống các quy định pháp luật trên lĩnh vực này. Vì vậy, tác giả chọn đề tài: "Bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ từ thực tiễn tỉnh Bắc Giang" làm đề tài luận văn thạc sĩ chuyên ngành Quyền con người Thông qua nghiên cứu trường hợp ở một tỉnh cụ thể, luận văn hướng tới góp phần đánh giá thực trạng và đề xuất các giải pháp tăng cường bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong những năm gần đây, đã có nhiều bài viết, công trình nghiên cứu về vấn đề quyền chính trị của phụ nữ ở Việt Nam, tiếp cận từ nhiều khía cạnh như quyền bầu cử, ứng cử; quyền tham gia vào quản lý nhà nước và các tổ chức xã hội của phụ nữ; quyền tham gia chính trị của phụ nữ, quyền bình đẳng giới. Tiêu biểu trong đó có thể kể như: “Bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ trong bối 2
7. cảnh toàn cầu hóa ở nước ta hiện nay” của Trần Thị Hoè [9], "Quyền bầu cử và ứng cử của công dân trong chế độ ta" của Đàm Văn Hiếu [8]; "Công ước về việc loại bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử đối với phụ nữ" của Ngô Bá Thành [23]; "Phụ nữ: những ưu ái và thiệt thòi- nhìn từ góc độ xã hội, pháp lý" của Hoàng Thị Kim Quế [21]; "Về một số vấn đề công tác cán bộ nữ trong tình hình mới” của Hà Thị Khiết [14]. Các bài viết, công trình nghiên cứu nói trên đã đề cập một số khía cạnh liên quan đến đề tài luận văn. Tuy nhiên, hầu như chưa công trình nghiên cứu nào trực tiếp đề cập vấn đề bảo đảm quyền chính trị của phụ nữ tại một địa bàn cụ thể. Càng chưa có công trình nghiên cứu nào lấy chủ đề là việc bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ tại tỉnh Bắc Giang. Đó chính là một trong những lý do thôi thúc tác giả lựa chọn chủ đề luận văn nhằm tiến hành nghiên cứu có hệ thống các vấn đề lý luận, đánh giá thực trạng pháp luật và thực hiện pháp luật về quyền tham gia chính trị của phụ nữ tỉnh Bắc Giang và đề xuất các giải pháp tăng cường bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ ở Bắc Giang nói riêng, ở Việt Nam nói chung. Có thể khẳng định đề tài "Bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ, từ thực tiễn tỉnh Bắc Giang" là công trình khoa học độc lập, không trùng lắp với các công trình nghiên cứu đã được công bố. Trong quá trình nghiên cứu những nội dung của đề tài, tác giả có kế thừa, tham khảo kết quả nghiên cứu ở các công trình khoa học đi trước. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích của luận văn Mục đích tổng quát của luận văn là xây dựng luận cứ khoa học cho các giải pháp nhằm tăng cường bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ tại tỉnh Bắc Giang nói riêng, trên phạm vi cả nước nói chung, phù hợp với hoàn cảnh thực tiễn của đất nước và các chuẩn mực pháp luật quốc tế về quyền con người. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Phân tích khái quát các khía cạnh lý luận của việc bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ; - Tập hợp và phân tích hệ thống các quy phạm pháp luật quốc gia và quốc tế liên quan đến việc bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ; - Phân tích, đánh giá thực trạng bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ tại tỉnh Bắc Giang nhằm xác lập cơ sở thực tiễn cho các đề xuất tăng cường bảo 3
8. đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ trên địa bàn tỉnh Bắc Giang và trên phạm vi cả nước trong giai đoạn hiện nay. - Xác định hệ thống quan điểm và đề xuất các giải pháp tăng cường bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ tại tỉnh Bắc Giang và trên phạm vi toàn quốc trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN cũng như xu thế toàn cầu hóa hiện nay. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu - Các Văn kiện chính trị - pháp lý quốc tế về quyền con người và quyền của phụ nữ; - Hệ thống chính sách, pháp luật Việt Nam về quyền con người và quyền tham gia chính trị của phụ nữ; - Thực trạng bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ ở tỉnh Bắc Giang. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi của luận văn bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ ở tỉnh Bắc Giang là một vấn đề có phạm vi rộng, không chỉ liên quan đến pháp luật, mà còn gắn liền với nhiều lĩnh vực khác như kinh tế, xã hội và văn hóa. Tuy nhiên, với khuôn khổ của một luận văn thạc sĩ, tác giả chỉ đi sâu nghiên cứu về kết quả và hạn chế việc bảo đảm các quyền chính trị cơ bản của phụ nữ ở tỉnh Bắc Giang, trong đó tập trung vào các quyền bầu cử và ứng cử vào Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp; quyền tham gia quản lý nhà nước, xã hội và quyền tham gia các tổ chức chính trị - xã hội. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận Luận văn được thực hiện trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về Nhà nước và pháp luật trong sự nghiệp đổi mới, đặc biệt là đường lối, chủ trương đổi mới của Đảng về nhận thức chính trị, về quyền chính trị của phụ nữ trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Các phương pháp cụ thể mà tác giả sử dụng để nghiên cứu đề tài bao gồm phương pháp phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, so sánh, thống kê. 4
9. Luận văn đặc biệt chú ý sử dụng phương pháp đa ngành khoa học xã hội và liên ngành luật học trong quá trình làm sáng tỏ đối tượng nghiên cứu. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Trên phương diện lý luận và pháp luật, luận văn tiếp cận nghiên cứu về bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ ở tỉnh Bắc Giang thông qua việc gắn các quy định pháp luật có liên quan với vấn đề bình đẳng giới và quyền của phụ nữ trong pháp luật quốc tế. Luận văn lần đầu tiên khái quát hóa, phân tích và đánh giá một cách có hệ thống các quy phạm pháp luật hiện hành về quyền tham gia chính trị của phụ nữ ở tỉnh Bắc Giang cũng như việc thực hiện những quy định này trong thực tế. - Trên phương diện thực tiễn, luận văn đề xuất và luận giải những giải pháp cụ thể nhằm bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ ở tỉnh Bắc Giang hiện nay. Những đề xuất đó có giá trị tham khảo khi xây dựng các phương án lập pháp và phương án chỉ đạo thực tiễn trong quá trình tăng cường bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ ở Việt Nam hiện nay. - Ngoài ra, luận văn có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo trong nghiên cứu, đào tạo, phổ biến về quyền con người ở Việt Nam hiện nay. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận và pháp luật về bảo đảm quyền tham gia chính trị của Phụ nữ ở Việt Nam hiện nay. Chương 2: Thực trạng bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ ở tỉnh Bắc Giang. Chương 3: Quan điểm và giải pháp tăng cường bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ từ thực tiễn tỉnh Bắc Giang. 5
10. CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN THAM GIA CHÍNH TRỊ CỦA PHỤ NỮ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 1.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của quyền tham gia chính trị của phụ nữ 1.1.1. Khái niệm quyền tham gia chính trị của phụ nữ Trước khi làm rõ khái niệm quyền tham gia chính trị của phụ nữ, cần phải làm rõ các khái niệm chính trị, quyền tham gia chính trị. Chính trị là một khái niệm vừa phản ánh quy luật phát triển của lịch sử, vừa mang tính triết học. Do vậy, xét từ góc độ khoa học lịch sử, chính trị luôn là nội dung bao hàm trong mọi cuộc đấu tranh giai cấp, gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của nhà nước và xã hội. Xét ở nội dung này, chính trị là nghệ thuật giành và giữ quyền lực. Chính trị không tách khỏi lịch sử phát triển của mọi xã hội và đấu tranh giai cấp. Xét từ góc độ triết học, chính trị được cho là sự tham gia vào các công việc của nhà nước, việc quy định những hình thức, nhiệm vụ, nội dung hoạt động của nhà nước. Lĩnh vực chính trị bao hàm các vấn đề chế độ nhà nước, quản lý nhà nước, lãnh đạo các giai cấp, vấn đề đấu tranh đảng phái [24, tr.161]. Nói cách khác, nói đến chính trị là nói đến quyền lực nhà nước. Như vậy, xét ở góc độ chung nhất, chính trị thực chất là quan hệ giữa giai cấp cầm quyền với các giai cấp khác trong xã hội mà nội dung của quan hệ đó là vấn đề chính quyền thuộc về ai, của ai và vì ai. Xét ở góc độ riêng, chính trị thực sự có nghĩa khi nó được hiện thực hóa gắn với chủ thể là con người, là giai cấp cụ thể. Ở con người đều có khát vọng về quyền, đó là vốn có tự nhiên. Sự kết hợp giữa nội dung chính trị với bản chất của quyền con người là cơ sở dẫn đến quyền chính trị. Với khái niệm chính trị trong trường hợp sử dụng ở luận văn này, chúng tôi đồng nhất sử dụng với khái niệm tham gia chính trị. Tham gia chính trị là sự thể hiện hành động công dân thực hiện quyền của mình trong lĩnh vực chính trị. Từ trước đến nay có nhiều định nghĩa khác nhau về quyền tham gia chính trị. Trên những nét chung nhất, có thể rút ra định nghĩa về quyền tham gia chính trị như sau: Quyền tham gia chính trị là một trong những quyền quan trọng nhất của công dân, được Hiến pháp và pháp luật bảo vệ; nó xác lập năng lực pháp lý của công dân trong việc tham gia trực tiếp hoặc gián tiếp vào quản lý nhà nước, quản lý xã hội. Theo khái niệm trên, chủ thể hưởng thụ quyền là công dân, tức bao gồm tất cả những người có quốc tịch của một quốc gia, không phân biệt giới tính, độ tuổi, 6
11. chủng tộc, tôn giáo Như vậy, nội hàm của quyền tham gia chính trị của phụ nữ cũng chính là nội hàm của khái niệm quyền tham gia chính trị, được áp dụng cho một chủ thể đặc biệt là phụ nữ trên tinh thần bình đẳng giới. Từ đó, có thể nêu định nghĩa như sau: Quyền tham gia chính trị của phụ nữ là một trong những quyền con người quan trọng nhất của phụ nữ, được Hiến pháp và pháp luật bảo vệ; nó xác lập năng lực pháp lý bình đẳng của phụ nữ với nam giới trong việc tham gia trực tiếp hoặc gián tiếp vào quản lý nhà nước, quản lý xã hội. Quyền bình đẳng của phụ nữ trong việc tham gia chính trị thuộc nhóm quyền dân sự, chính trị. Quyền dân sự, chính trị là quyền cơ bản của cá nhân và nhóm xã hội chỉ ra việc khẳng định và thụ hưởng những nhu cầu, giá trị về tự do và tham gia vào đời sống chính trị. Các quyền này được nêu trong Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị được Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua năm 1966, bao gồm quyền sống, quyền tự do tư tưởng, tự do tôn giáo, tín ngưỡng, tự do ngôn luận quyền bầu cử, ứng cử, quyền tự do hội họp, lập hội một cách hòa bình [7, tr.20] Quyền tham gia chính trị của phụ nữ có nghĩa là sự ngang nhau, sự tương đồng, được coi trọng như nam giới khi tham gia chính trị. Sự thụ hưởng của nam giới và nữ giới như nhau về các thành quả một cách bình đẳng trong tham gia chính trị. Theo điều 5, điều 6 Luật bình đẳng giới số 73/2006/QH11 của Quốc hội khóa XI, ngày 29 tháng 11 năm 2006: “Bình đẳng giới là việc nam, nữ có vị trí, vai trò ngang nhau, được tạo điều kiện và cơ hội phát huy năng lực của mình cho sự phát triển của cộng đồng, của gia đình và thụ hưởng như nhau về thành quả của sự phát triển đó” và “Bảo đảm bình đẳng giới trong mọi lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội và gia đình; hỗ trợ và tạo điều kiện cho nam, nữ phát huy khả năng, có cơ hội như nhau để tham gia vào quá trình phát triển và thụ hưởng thành quả của sự phát triển” [20]. 1.1.2. Đặc điểm quyền tham gia chính trị của phụ nữ Phụ nữ với tư cách là công dân nên có đầy đủ những quyền của một công dân, trong đó có quyền tham gia chính trị. Vì thế, khi công nhận quyền công dân, quyền bình đẳng của phụ nữ là phải công nhận vị thế, vai trò và quyền tham gia chính trị của phụ nữ như công dân là nam giới. Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân như lịch sử, xã hội và văn hóa, trên thực tế, có những định kiến coi thường phụ nữ vẫn còn ảnh hưởng nặng nề trong đời sống chính trị - xã hội. Hiến pháp và pháp luật mặc dù đã có ghi nhận quyền bình đẳng nam nữ nhưng do những định kiến về phụ 7
12. nữ cho nên việc tham gia chính trị của phụ nữ ở nhiều nước vẫn còn gặp nhiều trở ngại. Chính vì thế, ngoài những quy định chung về quyền con người, quyền công dân, pháp luật còn có những quy định riêng dành cho phụ nữ, bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ. Pháp luật đã ghi nhận, cụ thể hóa quyền tham gia chính trị của phụ nữ, đồng thời quy định những thiết chế bảo đảm thực hiện những quyền đó trong thực tế. 1. Quyền tham gia chính trị của phụ nữ là quyền tổng hợp, thuộc nhóm quyền chính trị của con người. Trong nhóm quyền chính trị của con người luôn quy định quyền tham gia chính trị của phụ nữ. Theo Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị năm 1966 và các văn kiện pháp lý quốc tế khác, nhóm quyền dân sự, chính trị được xếp vào thế hệ nhân quyền thứ nhất. Các quyền này mang tính tuyệt đối và được thực hiện không điều kiện, không phân biệt đối tượng chủ thể. Quyền chính trị là những nhu cầu, những lợi ích chính trị tự nhiên vốn có và khách quan của con người, quyền tự do ý kiến và biểu đạt, quyền tự do lập hội, quyền tự do lập hội một cách hoà bình, quyền tham gia vào đời sống chính trị được ghi nhận, đảm bảo, bảo vệ trong pháp luật quốc tế và pháp luật quốc gia. Như vậy, quyền tham gia chính trị là một bộ phận cấu thành quyền con người, đó là nhóm quyền chung, mang ý nghĩa rộng nhưng là quyền cơ bản trong quyền con người. Việc xác lập quyền tham gia chính trị của phụ nữ không chỉ thể hiện ở hiến pháp của mỗi nước mà còn thể hiện và quy định trong nhiều văn bản pháp luật khác như nhằm mục đích bảo vệ và bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ một cách trực tiếp hoặc gián tiếp. Nói tóm lại, quyền tham gia chính trị của phụ nữ là quyền tổng hợp, thuộc nhóm quyền chính trị của con người là sự tổng hợp của nhiều quy phạm pháp luật thuộc các lĩnh vực khác nhau nhằm bảo vệ và bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ được thực hiện trên thực tế và hiệu quả. 2. Quyền tham gia chính trị của phụ nữ là quyền chịu nhiều tác động của các yếu tố về giới, yếu tố dân tộc, kinh tế, pháp luật dẫn đến khó thực hiện . Dù đã được thể hiện trong nhiều văn kiện luật và trải qua một qúa trình lịch sử, nhưng quyền tham gia chính trị của phụ nữ khác với nhóm quyền khác ở chỗ chịu nhiều tác động bởi các yếu tố dân tộc, kinh tế, pháp luật nên việc thực hiện quyền tham gia chính trị của phụ nữ ở các quốc gia có sự khác nhau về số lượng và chất lượng. 8
13. 3. Quyền tham gia chính trị của phụ nữ là sự kết hợp hài hòa giữa các quy định pháp luật quốc tế và pháp luật quốc gia, là biểu hiện của sự tiếp thu tư tưởng tiến bộ của pháp luật quốc tế về quyền tham gia chính trị của phụ nữ kết hợp với điều kiện văn hóa, kinh tế của mỗi quốc gia. Bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ không chỉ là mối quan tâm và trách nhiệm của riêng một quốc gia nào riêng biệt, nó đã trở thành nghĩa vụ và trách nhiệm chúng của cả cộng đồng quốc tế. Cộng đồng quốc tế đã thông qua nhiều văn kiện pháp lý thể hiện tư tưởng tiến bộ của nhân loại về giải phóng phụ nữ, bảo đảm sự bình đẳng và nâng cao địa vị của phụ nữ. 4. Ở Việt Nam, quyền tham gia chính trị của phụ nữ sớm được thừa nhận và bảo đảm thực hiện. Ngày 3 tháng 9 năm 1945, ngay sau khi Nhà nước ta giành được độc lập, tại phiên họp Chính phủ lâm thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói: “Tôi đề nghị chính phủ tổ chức càng sớm càng hay cuộc Tổng tuyển cử với chế độ phổ thông đều phiếu. Tất cả công dân trai gái 18 tuổi đều có quyền bầu cư và ứng cử, không phân biệt giàu nghèo, tôn giáo, dòng giống” [16, tr.8]. Như vậy, phụ nữ Việt Nam đã sớm được công nhận quyền tham gia chính trị ngay trong cuộc Tổng tuyển cử đầu tiên của dân tộc. Đồng thời, nhiều phụ nữ đã tham gia vào Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp ngay từ khóa đầu tiên sau khi thành lập nước, tạo nền tảng cho sự thực hiện quyền bình đẳng về chính trị cho phụ nữ Việt Nam. Cùng với việc xác lập từ luật pháp, Hội Liên hiệp Phụ nữ, Hội Phụ nữ cứu quốc được thành lập đã tập hợp tầng lớp phụ nữ tham gia chính trị trong kháng chiến giải phóng dân tôc. Hiến pháp năm 1946, là Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa có Điều 9: “Đàn bà ngang quyền với đàn ông về mọi phương diện”. “Mọi công dân đều bình đẳng về quyền trên mọi phương diện chính trị, kinh tế, văn hóa” (Điều 6). Những quy định trên đánh dấu bước một, là nền tảng quan trọng xác lập về địa vị của người phụ nữ Việt Nam. Hiến pháp Mỹ soạn thảo năm 1787 (có hiệu lực năm 1789) thì đến năm 1920 (sau 133 năm), phụ nữ nước Mỹ mới được ghi nhận có quyền bình đẳng với nam giới về bầu cử, ứng cử. Ở nước Anh, phụ nữ được công nhân quyền bầu cử vào năm 1928. Ở nước Pháp đến năm 1944, phụ nữ Pháp mới được thừa nhận quyền bầu cử, ứng cử. Phụ nữ Thuỵ Sỹ đến năm 1971 mới được đi bầu cử [27] Từ những sự kiện trên có thể khẳng định không phải quốc gia nào trên thế 9
14. giới thực hiện được ngay quyền chính trị của phụ nữ kể cả những nước có lịch sử luật pháp được coi là văn minh, tiên tiến. Trên cơ sở những nguyên tắc hiến định của Hiến Pháp năm 1946, các Hiến pháp 1959, 1980 được bổ sung và ban hành cho phù hợp với tình hình thực tiễn của đất nước, trong đó, các quy định về quyền tham gia bình đẳng của phụ nữ trên lĩnh vực chính trị không ngừng được mở rộng và bổ sung qua các bản Hiến pháp 1959, 1980, 1992 và Hiến pháp năm 1992 sửa đổi. 5. Quyền tham gia chính trị của phụ nữ Việt Nam có phạm vi rộng, hàm chứa các quyền chính trị cơ bản của con người. Trong số những văn kiện pháp lý quốc tế quy định trực tiếp hoặc gián tiếp về quyền tham gia chính trị của phụ nữ, Việt Nam đã gia nhập và phê chuẩn hai công ước quan trọng nhất có liên quan là: Công ước ICCPR và Công ước CEDAW. Trong qúa trình xây dựng pháp luật, Nhà nước Việt Nam luôn xem xét khả năng thể chế hóa những quy định tiến bộ của pháp luật quốc tế vào hệ thống pháp luật quốc gia. Đây cũng là một phần trong trách nhiệm quốc gia khi Việt Nam gia nhập và phên chuẩn những công ước này. Bên cạnh đó, khi xây dựng pháp luật, chúng ta cũng dựa vào đặc thù truyền thống văn hóa của Việt Nam để điều chỉnh và thông qua những quy định pháp luật phù hợp. Chính vì thế, pháp luật Việt Nam thể hiện tư tưởng tiến bộ, có tính phù hợp với hoàn cảnh Việt Nam và mang ý nghĩa nhân văn. Các quy phạm pháp luật về quyền tham gia chính trị của phụ nữ trong hệ thống pháp luật Việt Nam thể hiện rõ phạm vi rộng, hàm chứa quyền chính trị cơ bản của con người. Điều 28 (sửa đổi, bổ sung Điều 54 của Hiến pháp 1992 quy định: “Công dân đủ mười tám tuổi trở lên có quyền bầu cử và đủ hai mươi mốt tuổi trở lên có quyền ứng cử vào Quốc Hội, Hội đồng nhân dân các cấp”. Từ những quy định của Hiến pháp, Nhà nước ta đã sửa đổi, ban hành nhiều bộ luật mới, quan trọng như: Bộ Luật dân sự, Luật Quốc tịch, Luật Lao động, Luật Hôn nhân và gia đình, Luật bầu cử Quốc hội, Luật Bầu cử Hội đồng nhân dân các cấp, Luật bình đẳng giới tạo cơ sở pháp lý quan trọng có việc ghi nhận, bảo vệ và thực hiện quyền tham gia chính trị bình đẳng giữa nam và nữ. 10
15. Những chủ trương, chính sách và các văn bản pháp luật của Đảng và Nhà nước ta đã tạo ra một bước chuyển biến mới cả về lượng và chất trong việc bảo đảm quyền tham gia chính trị bình đẳng của phụ nữ ở nước ta, tạo cơ sở pháp lý hữu hiệu cho việc thực thi quyền bình đẳng nam nữ trên thực tế. 1.1.3. Vai trò quyền tham gia chính trị của phụ nữ Quyền tham gia chính trị của phụ nữ có vai trò quan trọng trong quyền bình đẳng giới giữa nam và nữ. Khi phụ nữ có sự bình đẳng như nam giới về điều kiện, cơ hội trong tham gia bầu cử, ứng cư; quyền tham gia quản lý nhà nước và xã hội thì sự bình đẳng giữa nam và nữ là sự tiến bộ của phụ nữ được công nhận. Thứ nhất, đảm bảo quyền tham gia chính trị của phụ nữ là tiền đề bảo đảm quyền cơ bản của con người như: quyền con người về chính trị, kinh tế, lao động Đây là cách để thực hiện quyền tham gia quản lý nhà nước đồng thời là bảo đảm về cơ hội để thụ hưởng những quyền này của con người nhằm chống lại sự hạn chế, tước đoạt chúng vì lý do bất bình đẳng giới. Trong bất kỳ giai đoạn lịch sử nào kể từ khi xuất hiện nhà nước và giai cấp, pháp luật luôn là công cụ để thể chế hóa đường lối, chủ trương và chính sách của giai cấp cầm quyền. Ở nước ta, Đảng Cộng sản Việt Nam là lực lượng lãnh đạo Nhà nước và toàn xã hội. Do vậy, đảm bảo quyền tham gia chính trị của phụ nữ thể hiện sự thể chế hóa đường lối, chủ trương và chính sách của Đảng về quyền chính trị của phụ nữ. Thứ hai, quyền tham gia chính trị của phụ nữ ghi nhận và củng cố thành quả của cuộc cách mạng nữ quyền trên thế giới cũng như Việt Nam. Sự tồn tại lâu dài trong định kiến về giới, về sự trọng nam khinh nữ là hệ quả của hàng ngàn năm lịch sử đã làm cho phụ nữ ở trên thế giới trong đó có Việt Nam luôn bị hạn chế so với nam giới. Đó là nguyên nhân tác động đến cách mạng nữ quyền trên thế giới bùng nổ. Bên cạnh việc đòi hỏi quyền bỏ phiếu và nắm giữ các chức vụ công quyền, những người tham gia biểu tình còn đòi hỏi quyền làm việc của phụ nữ, quyền học hành, đào tạo, xoá bỏ sự phân biệt đối xử với phụ nữ và bình đẳng giới trong lao động. Hiện nay, phong trào nữ quyền trên thế giới ngày càng phát triển và đươc khích lệ bởi các công ước quốc tế cũng như các Hội nghị Phụ nữ toàn cầu của Liên Hợp Quốc. Những văn kiện, hội nghị này đề cao sự phát triển của phụ nữ, hỗ trợ các quyền và sự tham gia của phụ nữ trong các lĩnh vực kinh tế, chính trị. Thứ ba, quyền tham gia chính trị của phụ nữ thực hiện tốt sẽ thể hiện trình độ văn minh dân chủ, chứng minh bản chất tiến bộ của chế độ xã hội chủ nghĩa. Lênin 11
16. là người thầy của cách mạng vô sản đã khẳng định: “Địa vị của phụ nữ về mặt pháp lý là cái tiêu biểu cho trình độ văn minh” [33.tr.22]. Vì thế, cách mạng xã hội chủ nghĩa đã được tiến hành với chủ trương: “Thủ tiêu chế độ đẳng cấp; quyền bình đẳng hoàn toàn của mọi công dân, không phân biệt trai gái, tôn giáo, chủng tộc” và quan điểm “Giai cấp vô sản sẽ không đạt được tự do hoàn toàn, nếu không giành được tự do hoàn toàn cho phụ nữ”[34.tr.263]. Nguyên tắc đầu tiên của bất kỳ nền dân chủ nào là mọi công dân đều có quyền tiếp cận quyền lực nhà nước bình đẳng. Vì vậy, giải phóng phụ nữ, bảo đảm địa vị chính trị bình đẳng của phụ nữ ngang với nam giới là tiêu chuẩn để đánh giá trình độ văn minh, dân chủ của chế độ. Thứ tư, quyền tham gia chính trị của phụ nữ tạo cơ sở cho việc phát huy tiềm năng của phụ nữ vào sự phát triển đất nước. Nghị quyết số 11- NQ/TW của Bộ Chính trị về công tác phụ nữ thời kỳ đẩy mạnh CNH- HĐH đất nước đã xác định: “Phát huy vai trò, tiềm năng to lớn của phụ nữ trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, nâng cao địa vị phụ nữ, thực hiện bình đẳng giới trên mọi lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội là một trong những nhiệm vụ và mục tiêu quan trọng của cách mạng Việt Nam trong thời kỳ mới”. Theo đó, bảo đảm quyền tham gia chính trị của phụ nữ nhằm phát huy vai trò, tiềm năng của phụ nữ vì sự phát triển của đất nước chính là thực hiện nhiệm vụ, mục tiêu cách mạng ở nước ta hiện nay. 1.2. Nội dung quyền tham gia chính trị của phụ nữ Quyền tham gia chính trị của phụ nữ là loại quyền tổng hợp, hàm chứa trong đó các quyền chính trị cụ thể. Đề cập nội dung quyền tham gia chính trị của phụ nữ thực chất là đề cập sự ghi nhận của pháp luật về năng lực và tư cách pháp lý bình đẳng của phụ nữ trong lĩnh vực chính trị. Về cơ bản, quyền tham gia chính trị của phụ nữ cũng chính là quyền tham gia chính trị của công dân ở mỗi quốc gia, bao gồm: 1.2.1. Quyền bầu cử, ứng cử Quyền bầu cử, ứng cử là một quyền nằm trong nhóm quyền chính trị, bao gồm quyền đề cử, bỏ phiếu và quyền được bầu vào cơ quan đại diện. Đây là một trong những quyển chính trị quan trọng của phụ nữ. Thông qua bầu cử,ứng cử, nhân dân nói chung và phụ nữ nói riêng thể hiện ý chí của mình, lựa chọn người đại diện có đủ năng lực cả về trí tuệ và đạo đức để ủy quyền cho họ thưc hiện chủ quyền (chủ quyền của nhân dân). Vì thế, bầu cử được cộng đồng thế giới công nhận là 12
17. phương pháp để hợp thức hóa chính quyền [1]. Quyền bầu cử, ứng cử của công dân được xem là một quyền không thể thiếu trong đời sống chính trị. Đảm bảo được quyền bầu cử, ứng cử cho công dân có nghĩa là Chính phủ đó đã thể hiện quyền làm chủ của nhân dân. Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa đã ghi nhận địa vị pháp lý bình đẳng giữa nam và nữ bằng việc khẳng định: “Tất cả công dân Việt Nam đều bình đẳng trước pháp luật, đều được tham gia chính quyền và công cuộc kiến quốc tùy theo tài năng và đức hạnh của mình” và “Đàn bà ngang quyền với đàn ông về mọi phương diện” [18, tr.8], Hiến pháp năm 1946 đã mở ra một triển vọng hết sức tươi sáng cho giới nữ. Đồng thời, qua quy định này, có thể khẳng định với thế giới: phụ nữ Việt Nam đứng ngang hàng với đàn ông để hưởng mọi quyền tự do công dân. Đây là bản Hiến pháp đầu tiên của Nhà nước dân chủ nhân dân những cũng là bản Hiến pháp hết sức tiến bộ, nó đã đặt nền móng tạo quyền cho phụ nữ tham gia mọi mặt hoạt động của đất nước một cách bình đẳng, mà trước hết là quyền bình đẳng với nam giới trong đời sống chính trị và cộng đồng. Các bản Hiến pháp từ năm 1946 đến năm 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2001) và các luật về bầu cử như Luật bầu cử Đại biểu Quốc hội (sửa đổi năm 2001), Luật Bầu cử đại biểu Hội đồng nhân dân (sửa đổi năm 2001), đó là quyền bình đẳng và không phân biệt đối xử giữa nam và nữ trong bầu cử và ứng cử. Theo Hiến pháp và các luật kể trên thì công dân, không phân biệt dân tộc, nam nữ, thành phần xã hội, tín ngưỡng, tôn giáo, trình độ văn hóa, thời hạn cư trú, từ 18 tuổi trở lên đều có quyền bầu cử và từ 21 tuổi trở lên đều có thể được bầu vào Quốc hội, Hội đồng nhân dân các cấp, trừ những người bị pháp luật hoặc tòa án nhân dân tước các quyền đó. Như vậy, theo pháp luật Việt Nam, trong việc tham gia và đời sống chính trị của đất nước, phụ nữ luôn được nhìn nhận ở vị trí công dân ngang với nam giới. Điều này có nghĩa là phụ nữ được hưởng tất cả các quyền mà công dân có, và không có sự phân biệt đối xử khác với nam giới trong việc bầu cử, ứng cử vào các cơ quan nhà nước. Lần đầu tiên, Luật bầu cử Quốc hội đã có một điều khoản riêng liên quan đến số lượng nữ Đại biểu Quốc hội. Theo Luật này, để đảm bảo số lượng đại biểu trong Quốc hội, Ủy ban Thường vụ Quốc hội trên cơ sở của Đoàn Chủ tịch Ban Chấp hành Trung ương Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam đã có quy định khung về tỷ lệ nữ Đại biểu Quốc hội. Đây là việc làm rất cần thiết vì đối với Việt Nam do ảnh hưởng của tư tưởng Nho giáo để lại vẫn còn có sự định kiến “Trọng nam khinh nữ”. Việc đặt ra 13