Luận văn Bảo đảm quyền lợi của người lao động trong quá trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước

Nội dung text: Luận văn Bảo đảm quyền lợi của người lao động trong quá trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THANH HẢI BẢO ĐẢM QUYỀN LỢI CỦA NGƢỜI LAO ĐỘNG TRONG QUÁ TRÌNH CỔ PHẦN HÓA DOANH NGHIỆP NHÀ NƢỚC Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số : 60 38 50 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. Ngô Huy Cƣơng Hà nội - 2012
2. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục chữ viết tắt LỜI MỞ ĐẦU 1 CHƢƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ ĐẢM BẢO QUYỀN LỢI CỦA NGƢỜI LAO ĐỘNG TRONG QUÁ TRÌNH CỔ PHẦN HÓA DOANH NGHIỆP NHÀ NƢỚC 5 1.1. Sự cần thiết phải CP hoá DNNN ở Việt Nam 5 1.1.1. CP hoá DNNN một câu hỏi khách quan của công cuộc đổi mới 5 1.1.2. Tình trạng hoạt ðộng kém hiệu quả của DNNN. 6 1.1.3 Tài chính nghèo nàn của các DNNN làm tăng sự phụ thuộc của chúng vào ngân sách nhà nước 6 1.1.4. Các DNNN ta rất yếu về khả năng cạnh tranh 7 1.2. Khái niệm và vai trò DNNN 7 1.2.1 Khái niệm DNNN 7 1.2.2 Vai trò của DNNN 8 1.3 CPH và bản chất của việc CP hoá DNNN 10 1.3.1. CPH và mục tiêu của việc CPH 10 1.3.2 Bản chất pháp lý của việc CPH 12 1.4. Những tác động của CPH DNNN đối với NLĐ 14 1.4.1. Những tác động tích cực 14 1.4.2. Những tác động tiêu cực 15 1.4.3. Phương thức bảo vệ NLĐ trong quá trình CPH DNNN 24
3. CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN NAY VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN LỢI CỦA NGƢỜI LAO ĐỘNG TRONG QUÁ TRÌNH CỔ PHẦN HÓA DOANH NGHIỆP NHÀ NƢỚC 26 2.1. Quyền mua CP trong DN CPH của NLĐ. 26 2.1.1. Đối tượng được mua CP và số lượng CP, giá ưu đãi được mua 26 2.1.2 Bán, chuyển nhượng CP ưu đãi 32 2.2. Chế độ đối với NLĐ tiếp tục làm việc trong DNNN sau khi CPH. 33 2.2.1 Lương và phụ cấp lương dành cho NLĐ. 33 2.2.2 Thang bảng lương, phụ cấp lương trong các DNNN thực hiện CPH 33 2.2.3 Lương tối thiểu vùng 34 2.2.4. Chế độ bảo hiểm xã hội và một số quyền lợi vật chất khác 42 2.2.5. Thực hiện chế độ dân chủ tại DNNN CPH 43 2.3 Chế độ đối với NLĐ dôi dư khi CPH 48 2.3.1 Chế độ đối với NLĐ trong Công ty TNHH một thành viên do Nhà nước làm chủ sở hữu hoặc do tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội làm chủ sở hữu (sau đây gọi chung là công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên do Nhà nước làm chủ sở hữu) thực hiện CPH 48 2.3.2 Chế độ đối với NLĐ trong DNNN khác thực hiện CPH 56 2.3.3 Nguồn kinh phí và trách nhiệm chi trả chế độ cho NLĐ 66 CHƢƠNG 3: MỘT SỐ KIẾN NGHỊ NHẰM HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ CHẾ ĐỘ ĐỐI VỚI NGƢỜI LAO ĐỘNG TRONG QUÁ TRÌNH CỔ PHẦN HÓA DOANH NGHIỆP NHÀ NƢỚC 70 3.1. Những yêu cầu về đảm bảo quyền lợi của NLĐ khi CPH DNNN trong giai đoạn hiện nay 70
4. 3.1.1 Đảm bảo yếu tố công bằng trong thực hiện chính sách đối với NLĐ 70 3.1.2 Đảm bảo các quy định của pháp luật được thực hiện một các nghiêm túc 71 3.2. Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật về đảm bảo quyền lợi cho NLĐ trong quá trình CPH DNNN 72 3.2.1. Phương hướng hoàn thiện chính sách bán CP ưu đã cho NLĐ 72 3.2.2. Phương hướng hoàn thiện chính sách tiền lương 76 3.2.3 Một số đề xuất nhằm phát huy dân chủ tại Công ty CP 80 3.2.4. Phương hướng giải quyết đối với lao động dôi dư 82 3.2.5. Phát huy vai trò của Công đoàn trong vấn đề bảo vệ quyền lợi của NLĐ trong quá trình CPH 86 KẾT LUẬN 89 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 91
5. DANH MUC̣ CHƢ̃ VIẾ T TẮ T CPH: Cổ phần hóa DNNN: Doanh nghiêp̣ nhà nướ c CP: Cổ phần TW: Trung ương NLĐ: Ngườ i lao đôṇ g DN: Doanh nghiêp̣
6. LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Chủ trương cổ phần hóa (CPH) các Doanh nghiệp nhà nước (DNNN) đã được đề cập đến lần đầu tiên trong Nghị quyết Hội nghị lần thứ 2- Ban chấp hành Trung ương Khoá VII tháng 11/ 1991: Chuyển một số công ty quốc doanh có điều kiện thành công ty cổ phần (CP) và thành lập một số Công ty quốc doanh CP mới, phải làm thí điểm, chỉ dạo chặt chẽ, rút kinh nghiệm chu đáo trước khi mở rộng trong phạm vi thích hợp. Qua hơn 15 năm tiến hành CP hoá công ty nhà nước và phải sau hai Hội nghị Trung ương (TW) 3 và 9 Khoá IX, tiến trình CP hoá mới từng bước bắt đầu, các cơ chế về chính sách về CPH ngày càng được hoàn thiện phù hợp với cơ chế thị trường, đảm bảo hài hòa lợi ích nhà nước, công ty và người lao động (NLĐ). Trong quá trình CPH, có rất nhiều vấn đề được đặt ra để giải quyết trước khi chuyển chuyển sang công ty CP. Ví dụ như vấn đề xử lý tài chính và xác định giá trị DN, bán CP và quản lý, sử dụng tiền thu từ bán phần vốn nhà nước tại công ty CP hoá, chính sách đối với NLĐ trong công ty CP và một số vấn đề khác. Trong đó, vấn đề chính sách đối với NLĐ được đặc biệt coi trọng bởi mọi cơ chế chính sách của nhà nước để đổi mới DN đều ảnh hưởng đến NLĐ như: Quyền lợi của NLĐ khi công ty chuyển sang CP, những người mất việc thôi việc khi công ty chuyển sang CP, vấn đề lao động dôi dư, chế độ hưu trí đối với NLĐ và những vấn đề khác. Thực tế cho thấy, thời gian qua hoạt động CPH DNNN đã và đang được thực hiện một cách mạnh mẽ. Tuy nhiên, quyền lợi của NLĐ tại các DN đang trong quá trình CPH vẫn chưa được quan tâm một cách đúng mức và đầy đủ. Chính vì vậy việc nghiên cứu về bảo đảm quyền lợi của NLĐ trong quá trình CP hoá DNNN trong thời điểm hiện nay tuy không phải là mới mẻ 1
7. nhưng lại rất cần thiết. Thông qua việc tìm hiểu nội dung của chính sách CP hoá và các vấn đề có liên quan, chúng ta sẽ có những đánh giá khách quan hơn về hiệu quả cũng như những khó khăn hạn chế của CP hoá đối với NLĐ, từ đó có thể đưa ra một số giải pháp nhằm tháo gỡ những hạn chế đó. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài Chủ trương CPH các DNNN được triển khai đến nay đã hơn 15 năm. Vấn đề đảm bảo quyền lợi cho NLĐ trong quá trình CPH DNNN đã được quan tâm và thể chế dưới các quy định của pháp luật. Cho đến nay, pháp luật CPH DN hiện hành có các quy định cụ thể ràng buộc DN CPH trong vấn đề sử dụng lao động. Công ty CP được thành lập trên cơ sở DNNN CPH có trách nhiệm kế thừa mọi nghĩa vụ đối với NLĐ từ DNNN chuyển sang, có quyền tuyển chọn, bố trí, sử dụng lao động và phối hợp với các cơ quan liên quan giải quyết chế độ cho NLĐ theo quy định của pháp luật. Có một số bàu viết đã đề cập đến vấn đề bảo vệ quyền lợi cho NLĐ trong DNNN CPH như: “Hỏi đáp về chế độ, chính sách đối với lao động dôi dư và lao động sắp xếp và CPH DNNN” của Chu Hoàng Anh – Bộ lao động – thương binh và xã hội; “Giải quyết lao động dôi dư trong quá trình CPH DNNN” của Phạm Tuấn Anh – Học viện hành chính quốc gia; “Ba nghịch lý trong CPH” của GS.TS Nguyễn Văn Nam – nguyên thành viên Ban nghiên cứu của Thủ tướng. Tuy nhiên, các bài viết này mới đề cập đến một vài khía cạnh về đảm bảo quyền lợi cho NLĐ, chưa có công trình nào nghiên cứu về việc bảo đảm quyền lợi cho người ao động trong quá trinh CPH DNNN ở nước ta. Việc nghiên cứu các quy định về bảo đảm quyền lợi cho NLĐ trong quá trình CPH DNNN ở nước ta sau đó đối chiếu với các quy định của pháp luật hiện hành, vấn đề này còn hạn chế, chưa thực sự có công trình nào nghiên cứu một cách tổng thể, toàn diện về việc đảm bảo quyền lợi của NLĐ trong quá trình CPH DNNN ở nước ta trong thời gian qua. 2
8. 3. Phạm vi nghiên cứu Bảo đảm quyền lợi của NLĐ trong quá trình CPH DNNN là một vấn đề khá mới mẻ. Vì vậy trong khuôn khổ của một luận văn thạc sỹ, không thể giải quyết được trọn ven tất cả các vấn đề có liên quan đến việc Bảo đảm quyền lợi của NLĐ trong quá trình CPH DNNN. Với đề tài “Bảo đảm quyền lợi của NLĐ trong quá trình CP hoá DNNN”, tác giả luận văn chỉ tập trung nghiên cứu và làm rõ những vấn đề pháp lý liên quan đến quyền lợi của NLĐ tiếp tục làm việc trong Công ty CP sau khi CPH và quyền lợi của NLĐ bị mất việc làm trong quá trình CPH. Chế độ pháp lý đối với NLĐ bị mất việc làm sau thời điểm DNNN CPH không thuộc phạm vi nghiên cứu của Luận văn này. 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài Việc nghiên cứu đề tài thực hiện các mục đích và nhiệm vụ sau: - Góp phần làm sáng tỏ những vấn đề lý luận cơ bản của việc đảm bảo quyền lợi NLĐ trong quá trình CPH DNNN. Trên cơ sở đó rút ra những nhận xét khoa học trong vấn đề này - Bình luận, đánh giá các quy định pháp luật chung và các văn bản pháp luật về CPH, về đảm bảo quyền lợi của NLĐ trong quá trình CPH DNNN, xem xét thực tiễn áp dụng các quy phạm pháp luật trong vấn đề trên, thực tế rút ra những nhận xét khoa học quan trọng về vấn đề này. - Trên cơ sở các nhận xét, đánh giá những vấn đề có liên quan giữa lý luận khoa học, luật thực định và thực tiễn bảo vệ quyền lợi của NLĐ trong quá trình CPH DNHH ở Việt Nam, luận văn sẽ đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm góp phần bảo đảm hài hòa lợi ích Nhà nước – NLĐ – NSDLĐ. 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn được thực hiện trên nền tảng lý luận là các nguyên tắc và phương pháp luận của chủ nghĩa Mác- Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, 3
9. những quan điểm của Đảng và Nhà nước ta trong quá trình xây dựng, phát triển nền kinh tế. Trong quá trình thực hiện luận văn, tác giả có kết hợp sử dụng các phương pháp nghiên cứu: duy vật biện chứng, duy vật lịch sử; phương pháp phân tích, đối chiếu, so sánh, tổng hợp, thống kê, khái quát hoá để giải quyết nội dung khoa học của đề tài. Đặc biệt, luận văn rất chú trọng phương pháp so sánh luật; kết hợp giữa lý luận với thực tiễn. 6. Kết cấu của luận văn Kết cấu của luận văn được xây dựng phù hợp với mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu. Ngoài lời nói đầu, mục lục, danh mục tài liệu tham khảo, kết luận, luận văn bao gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận chung về bảo đảm quyền lợi của NLĐ trong quá trình CP hoá DNNN Chương 2: Thực trạng pháp luật Việt Nam hiện nay về bảo đảm quyền lợi của NLĐ trong quá trình CP hoá DNNN Chương 3: Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật bảo đảm quyền lợi của NLĐ trong quá trình CP hoá DNNN 4
10. CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ ĐẢM BẢO QUYỀN LỢI CỦA NGƢỜI LAO ĐỘNG TRONG QUÁ TRÌNH CỔ PHẦN HÓA DOANH NGHIỆP NHÀ NƢỚC 1.1. Sự cần thiết phải CP hoá DNNN ở Việt Nam Quá trình CPH DNNN không phải là một quá trình ngẫu nhiên, mà đằng sau nó là những nguyên nhân khiến cho hầu hết các Chính phủ đều đi đến các quyết định CP hoá các DNNN. Đối với Việt Nam, CP hoá là giải pháp tối ưu cho quá trình sắp xếp, đổi mới, nâng cao hiệu quả của DNNN. Sự cần thiết phải CP hoá DNNN là do: 1.1.1. CP hoá DNNN một câu hỏi khách quan của công cuộc đổi mới Trong thời kỳ kinh tế kế hoạch hoá tập trung bao cấp do hoàn cảnh lịch sử đất nước chúng ta là một nước bị chiến tranh tàn phá nền kinh tế nghèo nàn lạc hậu kinh tế tư nhân chưa có điều kiện phát triển, lúc đó toàn dân đang dồn sức xây dựng lại đất nước sau chiến tranh. Thời kỳ đó DNNN chỉ hình thành tồn tại dưới hai hình thức là: Hình thức sở hữu tập thể ( các hợp tác xã) và các DNNN. Trong thời gian này nhà nước tham gia hoạt động ở tất cả các lĩnh vực trong nền kinh tế quốc dân mọi hoạt động sản xuất kinh doanh đều do nhà nước giữ quyền chỉ đạo và chi phối, hai hình thức DNNN này tồn tại và phát triển trong một thời gian dài, rất thích hợp với nền kinh tế nước ta trong thời gian này. Nhưng sau khi chuyển sang nền kinh tế thị trường, với nhiều thành phần kinh tế tham gia thì hai hình thức DNNN này không còn hiệu quả và bộc lé những mặt hạn chế của nó do đóầ c n có sự đổi mới nâng cao hiệu quả hoạt động của các DNNN này. Những biện pháp nhằm đổi mới nâng cao hiệu quả hoạt động của DN bao gồm: Chuyển một số công ty nhà nước đủ điều kiện thành công ty CP một số sang công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên, 5
11. giao bán khoán cho thuê, những công ty không thực hiện được việc chuyển sang CP trách nhiệm hưu hạn thì giải quyết theo thủ tục giải thể công ty nhà nước. Còn lại Nhà nước chỉ tham gia vào những lĩnh vực kinh tế then chốt như vận tải đường không bán buôn thuốc phòng bệnh chữa bệnh, bán buôn xăng dầu Còn lại giao cho mọi thành phần kinh tế nắm giữ hoạt động theo cơ chế thị trường chỉ chịu sự điều tiết của nhà nước về pháp luật và thuế. Nguyên nhân này bắt nguồn từ sự thay đổi về nhận thức, về quan điểm về vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường. Trước đây, do nhận thức sai lầm, xem nhẹ các quy luật kinh tế thị trường, coi nó là riêng có của chủ nghĩa tư bản, quá coi trọng sở hữu toàn dân, dẫn đến tình trạng trì trệ và thiếu động lực hoạt động của NLĐ cũng như chính DN. Vì vậy vấn đề đa dạng hoá sở hữu được đặt ra và thực hiện. 1.1.2.Tình trạng hoạt ðộng kém hiệu quả của DNNN. Đây có lẽ là nguyên nhân quan trọng nhất khiến cho các chính phủ phải đưa ra quyết định CP hoá. Các DNNN đã không thể hiện và phát huy được vai trò của mình trong nền kinh tế thị trường. Mặc dù đã được đầu tư và ưu đãi nhiều từ phía Nhà nước, sau nhiều lần sắp xếp tổ chức lại và đổi mới cơ chế, nhưng các DNNN vẫn chưa chứng tỏ được tính hiệu quả của mình so với khu vực dân doanh, chưa đáp ứng được mong muốn của Đảng và Nhà nước, chưa tương xứng với tiềm lực và ưu đãi do Nhà nước dành cho. Trong tất cả các DNNN, chỉ một số ít là làm ăn có lãi, còn lại là thua lỗ hoặc lói không đáng kể. 1.1.3 Tài chính nghèo nàn của các DNNN làm tăng sự phụ thuộc của chúng vào ngân sách nhà nước Nguyên nhân này là hệ quả trực tiếp của nguyên nhân trên. DNNN từ chỗ là đóng góp ầph n lớn cho ngân sách nhà nước giờ lại trở thành gánh nặng. Đây cũng là nguyên nhân quan trọng thúc đẩy việc tiến hành CP hoá, vì các 6
12. khoản trợ cấp cho các DN ngày càng lớn, làm giảm nguồn lực để phát triển các ngành khác. 1.1.4. Các DNNN ta rất yếu về khả năng cạnh tranh Có nhiều ngành, sản phẩm của DNNN đang được ưu đãi độc quyền hoặc bảo hộ qua hàng rào thuế quan, trợ cấp (qua ưu đãi tín dụng và bù lỗ, miễn thuế ) nhưng các DNNN vẫn chưa chứng tỏ khả năng cạnh tranh của mình. Khả năng cạnh tranh kém của các DNNN thể hiện ngay trên thị trường nội địa: ở những ngành có khả năng sinh lợi, thị phần của các DNNN có xu hướng giảm sút nhường chỗ cho khu vực đầu tư nước ngoài và khu vực tư nhân Tình trạng này nếu không được cải thiện sẽ ảnh hưởng không những đối với DN mà còn là gánh nặng của Nhà nước phải bù lỗ cho các DN này. CPH chính là giải pháp tối ưu được lựa chọn để giải quyết các vấn đề trên. 1.2. Khái niệm và vai trò DNNN 1.2.1 Khái niệm DNNN Luật DNNN do Quốc hội thông qua ngày 20/4/1995 đưa ra khái niệm có tính pháp lý về DNNN như sau: “DNNN là tổ chức kinh tế do Nhà nước đầu tư vốn, thành lập và tổ chức quản lý, hoạt động kinh doanh hoặc hoạt động công ích, nhằm thực hiện các mục tiêu kinh tế - xã hội do Nhà nước giao. DNNN có tư cách pháp nhân, có các quyền và nghĩa vụ dân sự, tự chịu trách nhiệm về toàn bộ hoạt động, kinh doanh trong phạm vi số vốn do DN quản lý. DNNN có tên gọi, có con dấu riêng và có trụ sở chính trên lãnh thổ Việt Nam”. (Điều 1 Luật DNNN năm 1995). Định nghĩa trên cho thấy DNNN có những đặc điểm cơ bản sau đây: Một là, DNNN là tổ chức kinh tế được Nhà nước thành lập để thực hiện những mục tiêu do Nhà nước giao. Hai là, DNNN do Nhà nước đầu tư vốn cho nên tài sản trong DN là thuộc sở hữu Nhà nước, DN quản lý, sử dụng tài sản theo quy định của chủ sở hữu là Nhà nước. 7
13. Ba là, DNNN có tư cách pháp nhân vì có đủ các điều kiện của pháp nhân theo quy định của pháp luật. Bốn là, DNNN là DN chịu trách nhiệm hữu hạn, nghĩa là nó tự chịu trách nhiệm về nợ và các nghĩa vụ tài sản khác trong phạm vi số tài sản do DN quản lý. Định nghĩa trên về cơ bản phù hợp với thực tế môi trường và hoạt động của các DNNN ở Việt Nam, phù hợp với xu thế chung của thế giới trong vấn đề quan niệm về DNNN. Năm 2003 khái niệm DNNN được phát triển sâu hơn, cụ thể Điều 1 Luật DNNN năm 2003 định nghĩa: “DNNN là tổ chức kinh tế do Nhà nước sở hữu toàn bộ vốn điều lệ hoặc vốn CP, vốn góp chi phối được tổ chức dưới hình thức công ty nhà nước, công ty trách nhiệm hữu hạn”. Định nghĩa này cùng với các quy định khác của Luật DN năm 2003 chứa đựng một số điểm mới cơ bản sau: Thứ nhất, nếu trước đây tiêu chí sở hữu được coi là cơ bản nhất, quyết định nhất khi xác định DNNN thì tiêu chí bây giờ là quyền kiểm soát và chi phối DNNN, vì vậy nếu chỉ dựa vào tiêu chí sở hữu nhiều khi khó phân biệt DNNN với các loại hình DN khác. Định nghĩa đã thừa nhận sự tồn tại bình đẳng của các hình thức sở hữu trong một DNNN, đây là một bước tiến lớn trong quan niệm về DNNN, cho thấy sự đa dạng trong sở hữu và sự tự chủ hơn của DNNN từ đó tạo ra sự đa dạng về hình thức tồn tại của DNNN sẽ làm sinh động hơn thành phần kinh tế công, tạo sự thích nghi tốt hơn với nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Thứ hai, pháp luật hiện hành thừa nhận chuyển đổi DNNN thành DN thông thường thông qua cơ chế chuyển nhượng, mua bán CP. 1.2.2 Vai trò của DNNN DNNN hiện đang được quan tâm đặc biệt vì vai trò và sứ mệnh của 8
14. chúng trong sự nghiệp phát triển đất nước. Vai trò của DNNN bắt nguồn từ mục tiêu xây dựng chủ nghĩa xã hội mà Đảng và nhân dân ta đang phấn đấu thực hiện. Đảng nhấn mạnh vai trò kinh tế Nhà nước với bộ phận chủ yếu là DNNN. Với tư cách là bộ phận nòng cốt của thành phần kinh tế công, DNNN đương nhiên giữ vị trí trọng yếu của kinh tế Nhà nước, vì thế có thể coi chúng có ý nghĩa quan trọng trong vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước. Vai trò của hệ thống DNNN gắn liền với việc tham gia vào hoạt động kinh tế của Nhà nước. Vai trò này thể hiện trên ba khía cạnh: kinh tế, chính trị và xã hội. Nội dung của vai trò này được thể hiện như sau: Thứ nhất, DNNN chi phối sự phát triển trong các lĩnh vực kinh tế có ý nghĩa đối với sự phát triển ổn định của đất nước. Đảm nhận các lĩnh vực hoạt động có tính chiến lược đối với sự phát triển kinh tế - xã hội: cung ứng các hàng hoá, dịch vụ thiết yếu, nhất là trong lĩnh vực kết cấu hạ tầng (giao thông, thuỷ lợi, điện, nước, thông tin liên lạc, ), xã hội (giáo dục, y tế, ) và an ninh quốc phòng. Thứ hai, DNNN là công cụ tạo ra sức mạnh vật chất để Nhà nước giữ vững sự ổn định xã hội, điều tiết và hướng dẫn nền kinh tế phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa. DNNN là nguồn lực vật chất chủ yếu của Nhà nước, đóng góp quyết định cho ngân sách nhà nước. DNNN là lực lượng xung kích tạo ra sự thay đổi cơ cấu kinh tế, thúc đẩy nhanh việc ứng dụng tiến bộ khoa học – công nghệ nhằm thực hiện mục tiêu công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. Mở đường, hỗ trợ các thành phần kinh tế khác phát triển, lôi cuốn các DN thuộc các thành phần kinh tế khác vào quỹ đạo đi lên chủ nghĩa xã hội, thúc đẩy sự tăng trưởng nhanh và lâu bền của toàn bộ nền kinh tế. Thứ ba, DNNN góp phần quan trọng khắc phục những khiếm khuyết của cơ chế thị trường: những lĩnh vực mới, các lĩnh vực kết cấu hạ tầng, công trình công cộng, rủi ro cao, đòi hỏi vốn lớn, thu hồi chậm, lợi nhuận thấp là 9
15. những ngành cần thiết và tạo điều kiện cho phát triển sản xuất, nhưng các thành phần kinh tế khác không muốn đầu tư, hoặc không có khả năng đầu tư thì DNNN cần phải đi đầu mở đường, tạo điều kiện cho các thành phần kinh tế khác phát triển. Thứ tư, DNNN là lực lượng đối trọng trong cạnh tranh trên thị trường trong và ngoài nước, chống sự lệ thuộc vào nước ngoài về kinh tế trong điều kiện mở cửa, hội nhập với khu vực và thế giới. Thứ năm, DNNN mẫu mực trong việc thực hiện các chính sách xã hội, trợ cấp xã hội như tạo việc làm cho các nhóm xã hội dễ bị tổn thương; ở những khu vực khó khăn, kém phát triển, như biên giới, hải đảo, miền núi, 1.3 CPH và bản chất của việc CP hoá DNNN 1.3.1. CPH và mục tiêu của việc CPH a) Định nghĩa CPH Thuật ngữ CPH xuất hiện ở Việt Nam cuối những năm 1980 đầu những năm 1990, gắn với công cuộc cải cách DNNN. Do tình hình kinh tế – xã hội có nhiều khó khăn trong những năm 1980 Đảng, Nhà nước và nhân dân ta đã phát triển công cuộc đổi mới trên nhiều mặt đời sống xã hôi, nhất là kinh tế. Từ sau Đại hội Đảng toàn quốc lấn thứ VI Việt Nam bắt đầu tiến hành đường lối đổi mới và dần dần chuyển sang nền kinh tế văn hóa nhiều thành phần vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Khu vực DNNN (DNNN) là một bộ phận trọng yếu của nền kinh tế quốc dân, đã bộc lộ nhiều yếu kém, cụ thể là: Cơ sở vật chất kỹ thuật lạc hậu, thiếu vốn, cơ chế quản lý còn nhiều lúng túng, hoạt động kém hiệu quả. Vì vậy không đáp ứng sản xuất. Không những thế còn là vật cản sự phát huy vai trò chủ đạo kinh tế Nhà nước trong nền kinh tế nhiều thành phần. Một thời gian dài thực hiện cơ chế kế hoạch hóa tập trung và duy trì chế độ quan liêu, bao cấp làm cho các DNNN vừa thiếu tính năng động sáng 10
16. tạo vừa mang tính độc quyền cao. Quá trình đổi mới nền kinh tế quốc dân phải lấy điểm đột phá từ việc cải cách toàn diện DNNN. Thực hiện đổi mới toàn diện để phát triển đất nước và hội nhập kinh tế quốc tế được Đại hội Đảng VI (1986) khởi xướng - phương thức mà chính phủ áp dụng mạnh hiện nay là CPH DNNN. Xuất phát điểm của chủ trương này là việc phải làm sao để những DNNN có “chủ thực sự”, gắn chặt quyền và lợi ích hợp pháp của NLĐ với kết quả hoạt động sản xuất kinh doanh của DN (DN), Chính phủ chủ trương thực hiện chuyển đổi các DN thuộc sở hữu 100% của nhà nước sang hình thức công ty CP thông qua việc chia nhỏ giá trị của DN thành các phần bằng nhau và bán lại cho các nhà đầu tư dưới hình thức phát hành cổ phiếu Như vậy, CPH DNNN chính là quá trình chuyển DN thuộc sở hữu Nhà nước sang hình thức công ty CP thông qua quá trình chào bán các cổ phiếu chứng nhận quyền sở hữu DN cho các cổ đông. Hay có thể hiểu là thông qua quá trình CPH DNNN mà DN trước đây thuộc sở hữu 100% của Nhà nước được chuyển sang 1 loại hình DN có nhiều chủ sở hữu, trong đó Nhà nước có thể là 1 cổ đông thậm chí Nhà nước có thể không còn là cổ đông trong DN đó. Có thể nói, quan niệm về CPH DNNN đã được thể hiện chính thức, đầu tiên trong văn kiện đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII của Đảng “Đổi mới tổ chức quản lý DNNN, phát huy cao độ quyền tự chủ của DN trong việc thực hiện nhiệm vụ được giao. Thực hiện tốt chủ chương CPH 1 bộ phận DNNN để huy động thêm vốn, tạo động lực thúc đẩy DN làm ăn có hiệu quả, làm cho tài sản thuộc sở hữu Nhà nước ngày càng tăng lên”. Từ quan điểm đó, ảĐ ng và Nhà nước ta đã chủ trương thực hiện sắp xếp và đổi mới DNNN. Hàng loạt giải pháp quan trọng được tiến hành như chuyển một số DNNN thành công ty CP, giao, bán, khoán, cho thuê DNNN. Giải pháp CPH đáp ứng những nhu cầu bức thiết của công cuộc cải cách DNNN. 11
17. CPH DNNN là việc chuyển một phần sở hữu DNNN sang sở hữu của cổ đông nhằm mục đích huy động mọi nguồn vốn từ tất cả các thành phần phát triển, phát huy tính tự chủ của NLĐ để nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh. Thực chất của CPH là quá trình thực hiện xã hội hóa sở hữu DNNN, chuyển thành DN thuộc quyền sở hữu nhà nước thành DN có nhiều chủ sở hữu với mục tiêu đảm bảo cho sự tồn tại vững chắc và sự phát triển không ngừng của DN theo sự phát triển của nền kinh tế – xã hội. CPH DNNN là phương thức xã hội hóa sở hữu chuyển hình thái kinh doanh một chủ sở hữu Nhà nước là duy nhất trong DN thành công ty CP với nhiều chủ sở hữu. b) Mục tiêu của CP hoá DNNN ở Việt Nam Thứ nhất, góp phần quan trọng vào việc thúc đẩy quá trình tiếp tục đổi mới phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, nâng cao tính năng động, sức cạnh tranh của toàn bộ nền kinh tế nói chung, của khu vực DNNN nói riêng. Thứ hai, huy động vốn của toàn xã hội, bao gồm các cá nhân các tổ chức kinh tế, tổ chức xã hội trong và ngoài nước, để đầu tư đổi mới công nghệ, phát triển DN, nâng cao sức mạnh, hiệu quả của DN trên thị trường, tạo thêm việc làm, tăng trưởng và phát triển nền kinh tế đất nước. Thứ ba, thay đổi cơ cấu DNNN và kinh tế nhà nước, đổi mới căn bản quản lý Nhà nước đối với DNNN và phương thức hoạt động của DN nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất – kinh doanh của từng DN cũng như toàn bộ nền kinh tế, tăng tài sản nhà nước, tạo điều kiện để khu vực kinh tế nhà nước thực hiện tốt vai trò chủ đạo trong nền kinh tế thị trường. Thứ tư, tạo điều kiện để NLĐ trong DNNN CP hóa CP, tạo động lực làm việc, nâng cao vai trò làm chủ thực sự của họ 1.3.2 Bản chất pháp lý của việc CPH Để xác định thực chất CPH DNNN, trước hết phải phân biệt hai quá 12
18. trình: CPH và tư nhân hóa. Trong đời sống kinh tế ở nhiều nước đã đề ra quá trình tăng cương vai trò khu vực tư nhân bằng cách giảm thiểu khu vực Nhà nước thông qua chương trình tư nhân hóa. Hiện nay các nước có nền kinh tế chuyển đổi như Liên Xô cũ, Đông Âu đã diễn ra các quá trình: - Tự do hóa một phần chế độ sở hữu của Xí nghiệp, chuyển một phần sở hữu Nhà nước sang sở hữu tư nhân. - Tự do hóa việc tham gia những hoạt động mà trước đây chỉ dành cho khu vực Nhà nước. - Ủy quyền kinh doanh hoặc cho phép tư nhân ký hợp đông thực hiện những dịch vụ công cộng hoặc khu vực tư nhân thê các tài sản công cộng. Như vậy, có thể hiểu “tư nhân hóa là sự biến đổi tương quan nhà nước và thị trường trong đời sống kinh tế của một nước theo hướng ưu tiên thị trường”. Quan niệm này cho ta thấy toàn bộ những chính sách, luật lệ, thể chế nhằm khuyến kích mở rộng và phát triển khu vực kinh tế tư nhân hay các thành phần kinh tế ngoài quốc doanh, giảm bớt sự can thiệp trực tiếp của Nhà nước vào các hoạt động kinh doanh của DN. Dành cho thị trường và vai trò điều tiết đáng kể qua tự do hóa giá cả. Thực chất quan niệm nêu trên mong muốn giảm bớt vai trò của DNNN, mở rộng khu vực tư nhân, đồng thời làm cho các DNNN phải chịu sức ép lớn của thị trường. Đây cũng là vấn đề cạnh tranh và chống độc quyền của các DNNN như hiện nay. Vì độc quyền làm trì trệ DN không phát triển được nếu thiếu sực cạnh tranh. Việc giảm bớt vai trò của Nhà nước có thể thực hiện bằng nhiều cách, trong đó có biện pháp bán DNNN dưới hình thức bán CP cho NLĐ trong và ngoài DN hay còn gọi là CPH DNNN. Sau khi trở thành công ty CP chủ sở hữu không chỉ còn của nhà nước mà trở thành một tập thể cổ đông. Chuyển DNNN từ chỗ chỉ là một chủ sở hữu Nhà nước thành công ty CP có nhiều chủ sở hữu đó là quá trình CPH DNNN. Nghĩa là CPH không chỉ diễn ra tại các DN tư nhân, công ty trách 13
19. nhiệm hữu hạn, công ty liên doanh mà nó diễn ra tại các DNNN. CPH là quá trình thực hiện xã hội hóa sở hữu tại DN. Như vậy, CPH DNNN chính là quá trình chuyển DN thuộc sở hữu Nhà nước sang hình thức CP thông qua quá trình chào bán các cổ phiếu chứng nhận quyền sở hữu DN cho các cổ đông. Hay có thể hiểu là thông qua quá tình CPH DNNN mà DN trước đây thuộc sở hữu 100% của Nhà nước được chuyển sang một loại hình DN có nhiều chủ sở hữu, trong đó Nhà nước có thể là một cổ đông. 1.4. Những tác động của CPH DNNN đối với NLĐ 1.4.1. Những tác động tích cực CPH DNNN là việc chuyển mình mạnh mẽ của DNNN từ hoạt động có sự bảo đảm của Nhà nước sang hoạt động một cách độc lập, tự chủ và tự chịu trách nhiệm về chính quyết định của mình. DNNN khi được bảo đảm hoạt động bởi Nhà nước đã thể hiện sự trì trệ, yếu kém, làm ăn thua lỗ dẫn đến quyền lợi của NLĐ không được bảo đảm. Một thực tế là, đa số DNNN sau khi chuyển đổi đã từ các DN thường xuyên liên tục thua lỗ trở thành các DN làm ăn có lãi. Qua đó, quyền lợi của NLĐ được bảo đảm, đời sống của NLĐ được nâng cao, từng bước được cải thiện. Thu nhập của NLĐ là một thực tế rõ ràng nhất minh chứng cho hiệu quả của hoạt động CPH DNNN đồng thời qua nâng cao thu nhập đã đảm bảo được quyền lợi cho NLĐ. Khi các DNNN CPH, những lao động làm việc có hiệu quả được nâng lương, được đề bạt, cất nhắc một cách nhanh chóng, qua đó kích thích tinh thần hăng say lao động, làm việc và cống hiến của NLĐ. Đời sống của NLĐ cũng được đảm bảo hơn khi bảo hiểm xã hội được đóng cao hơn. Khi lương của NLĐ được tăng cao thì cũng có nghĩa là mức đóng bảo hiểm xã hội của NLĐ cũng tăng cao. Đóng góp cao vào bảo hiểm xã hội chính là tiền đề để họ có những mức bảo hiểm xã hội cao hơn so với các 14
20. DNNN trước đây. Đó chính làộ m t bảo đảm cho NLĐ khi họ rơi vào các trường hợp bảo hiểm, qua đó mà quyền lợi của NLĐ được bảo đảm. NLĐ cũng có cơ hội làm việc ở môi trường năng động, hiện đại hơn. Nghiên cứu của nhiều nước trên thế giới cho thấy, môi trường làm việc chính là một động lực của NLĐ. Theo đó, NLĐ sẵn sàng làm việc ở một môi trường làm việc thân thiện, có cơ hội thăng tiến mà lương thấp hơn là ngược lại. Khi CPH DNNN thì Hội đồng quản trị cũng như Ban giám đốc buộc phải tổ chức DN một cách hiệu quả nhất cũng như cố gắng tạo môi trường làm việc tốt nhằm thu hút lao động lành nghề, lao động có chất lượng cao. Qua đó, thực hiện tốt mục tiêu kinh doanh mà hơn hết là mục tiêu tăng thu nhập cho chính mình. Việc gắn lợi ích của DN vào lợi ích của từng thành viên trong DN đã thực sự nâng cao hiệu quả lao động khi mà NLĐ cũng như Ban giám đốc đều thấy việc kinh doanh của DN ảnh hưởng chính đến thu nhập thực tế của mình. Hoạt động CPH DNNN đã thực sự tạo nên chuyển biến khi mà chuyển từ tình trạng “cha chung không ai khóc” sang “của đau con sót”. Thực tế đó đã làm cho NLĐ cố gắng hơn, đội ngũ lãnh đọa DN cẩn thận hơn, và làm cho DN hoạt động hiệu quả hơn. 1.4.2. Những tác động tiêu cực Tuy CPH DNNN mang lại những lợi ích nhất định nhưng cũng không có nghĩa là hoạt động này chỉ mang lại lợi ích. Thực tế cho thấy, hoạt động CPH DNNN cũng mang lại những tác động tiêu cực. Một thực trạng có thể thấy là, để đảm bảo các yêu cầu trên, hầu hết các DN sau CPH đều đầu tư công nghệ mới, lựa chọn lao động giỏi, dẫn đến phải sắp xếp lại lao động. Quá trình CPH DNNN, ngoài việc sắp xếp, bố trí lại vốn, tài sản, đồng thời cũng là quá trình tổ chức, sắp xếp lại lực lượng lao động, giảm bớt số lao động không đáp ứng được yêu cầu, không có nhu cầu sử dụng, nên hiệu quả sử dụng nguồn nhân lực tốt, góp phần nâng cao hiệu 15
21. quả sản xuất, kinh doanh. Chính vì vậy, sau khi chuyển thành công ty CP, nhiều DN đã giảm tới 15% – 20% số lao động so với trước (Tạp chí cộng sản số 105 - 2006). Tình trạng suy thoái kinh tế mấy năm qua khiến Nhà nước phải thắt chặt vốn đầu tư để kiềm chế lạm phát, lãi suất ngân hàng quá cao khiến nhiều DN làm ăn thua lỗ phải thu hẹp sản xuất, hoạt động cầm chừng. Nhiều công ty sau CPH hoạt động kém hiệu quả, dẫn đến phá sản. Hệ lụy của quá trình này là một bộ phận NLĐ bị mất việc làm. Hơn nữa, khi được giao quyền tự chủ trong việc quản lý nên nhiều nơi đã xuất hiện tình trạng tùy tiện xây dựng thang bảng lương riêng, không thực hiện nâng lương nâng bậc cho NLĐ; lách luật bằng cách chỉ trả lương tối thiểu, phần còn lại biến báo dưới nhiều hình thức để trốn đóng bảo hiểm xã hội. Điều này gây thiệt thòi lớn cho NLĐ sau khi về hưu. Trong khi đó, do được giao quyền quá cao, Nhà nước lại chỉ quy định mức lương tối thiểu mà không quy định mức lương tối đa, khiến nhiều DN lợi dụng xây dựng mức lương cho lãnh đạo tới hàng trăm triệu đồng/người/tháng, trong khi NLĐ được hưởng thấp, chỉ được 6- 7 triệu đồng, có nơi còn thấp hơn đã gây bức xúc cho NLĐ. Nhiều nơi không công khai doanh số, doanh thu của DN và tiền lương từng người, khiến tổ chức công đoàn khó xây dựng thỏa ước lao động. Thậm chí, nhiều DN sau khi CPH có vốn đầu tư nước ngoài đã cố tình hiểu sai quy định về mức lương tối thiểu. Họ tưởng rằng, chỉ cần trả lương cho NLĐ cao hơn lương tối thiểu mà không biết phải tùy thời gian để nâng bậc, nâng lương đã gây ra tình trạng đình công, bãi công trong nhiều DN ở Việt Nam. CPH có tác dụng trong việc xã hội hóa tư liệu sản xuất trong DN thuộc sở hữu một chủ. Như vậy, các thực thể kinh tế vĩ mô cũng trở nên đa sở hữu như bản thân nền kinh tế vĩ mô, điều này tạo ra tương thích nhất định của các giải pháp quản lý vĩ mô là vi mô. CPH tạo cho những NLĐ có cơ hội thực sự 16