Luận văn Bảo đảm quyền của người lao động di cư từ nông thôn ra Thành phố ở Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Bảo đảm quyền của người lao động di cư từ nông thôn ra Thành phố ở Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ THANH TRÂM B¶O §¶M QUYÒN CñA NG¦êI LAO §éNG DI C¦ Tõ N¤NG TH¤N RA THµNH PHè ë VIÖT NAM Chuyên ngành: Pháp luật về Quyền con người Mã số: Chuyên ngành đào tạo thí điểm LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. LÊ THỊ HOÀI THU HÀ NỘI - 2014
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Thị Thanh Trâm
3. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục MỞ ĐẦU 1 Chương 1: KHÁI QUÁT CHUNG VỀ QUYỀN VÀ BẢO ĐẢM QUYỀN CỦA LAO ĐỘNG DI CƯ TỪ NÔNG THÔN RA THÀNH PHỐ 6 1.1. KHÁI NIỆM LAO ĐỘNG DI CƯ 6 1.1.1. Định nghĩa lao động di cư 6 1.1.2. Phân loại lao động di cư 7 1.1.3. Thực trạng di cư từ nông thôn ra thành phố 9 1.2. QUYỀN CỦA LAO ĐỘNG DI CƯ VÀ SỰ ĐIỀU CHỈNH CỦA PHÁP LUẬT 11 1.2.1. Quyền của người lao động di cư trong các văn kiện của Liên Hợp Quốc 11 1.2.2. Quan niệm về quyền của người lao động di cư 13 1.2.3. Các quyền của người lao động di cư theo pháp luật lao động quốc tế 15 1.3. BẢO ĐẢM QUYỀN CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG DI CƯ TỪ NÔNG THÔN RA THÀNH PHỐ 22 1.3.1. Sự cần thiết phải bảo đảm quyền của người lao động di cư từ nông thôn ra thành phố 22 1.3.2. Quan niệm về việc bảo đảm quyền của người lao động di cư từ nông thôn ra thành phố 27 1.3.3. Các biện pháp bảo đảm quyền của người lao động di cư từ nông thôn ra thành phố 29 Chương 2: BẢO ĐẢM QUYỀN CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG DI CƯ TỪ NÔNG THÔN RA THÀNH PHỐ Ở VIỆT NAM 37 2.1. BẢO ĐẢM QUYỀN TỰ DO VIỆC LÀM 37
4. 2.1.1. Quy định về tự do lựa chọn việc làm 37 2.1.2. Bảo đảm thông qua chế định hợp đồng lao động 40 2.2. BẢO ĐẢM QUYỀN THU NHẬP VÀ ĐỜI SỐNG 46 2.2.1. Bảo đảm thông qua việc quy định và ban hành chính sách tiền lương 47 2.2.2. Bảo đảm thông qua việc quy định và ban hành chế độ bảo hiểm xã hội 51 2.3. BẢO ĐẢM AN TOÀN SỨC KHỎE, TÍNH MẠNG, NHÂN PHẨM DANH DỰ VÀ NHÂN CÁCH CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG 60 2.3.1. Bảo đảm thông qua việc sắp xếp công việc phù hợp 60 2.3.2. Bảo đảm thông qua việc quy định thời gian làm việc, nghỉ ngơi hợp lý 62 2.3.3. Bảo đảm điều kiện làm việc an toàn và vệ sinh 64 2.4. BẢO ĐẢM QUYỀN TỰ DO CÔNG ĐOÀN 67 Chương 3: MỘT SỐ KIẾN NGHỊ NHẰM HOÀN THIỆN CÁC QUY ĐỊNH VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN CỦA LAO ĐỘNG DI CƯ TỪ NÔNG THÔN RA THÀNH PHỐ 72 3.1. NHỮNG YÊU CẦU ĐẶT RA NHẰM HOÀN THIỆN CÁC QUY ĐỊNH VỀ VIỆC ĐẢM BẢO QUYỀN CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG DI CƯ TỪ NÔNG THÔN RA THÀNH PHỐ 72 3.1.1. Về kinh tế - xã hội 72 3.1.2. Về pháp lý 74 3.2. MỘT SỐ KIẾN NGHỊ NHẰM HOÀN THIỆN CÁC QUY ĐỊNH VỀ VIỆC ĐẢM BẢO QUYỀN CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG DI CƯ TỪ NÔNG THÔN RA THÀNH PHỐ 75 3.2.1. Về quy định pháp luật 75 3.2.2. Về tổ chức thực hiện 84 KẾT LUẬN 91 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 92
5. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Di cư giữ một vai trò quan trọng trong quá trình phát triển dân số và phát triển kinh tế - xã hội của con người. Từ khi có loài người đến nay, di cư luôn luôn diễn ra, nó gắn liền với sự hình thành và phát triển của các quốc gia, dân tộc. Di cư không chỉ giúp cho con người thoát khỏi những thảm họa do thiên tai gây ra như lũ lụt, động đất, núi lửa, hoặc do chiến tranh gây ra, khi mà họ không đủ sức chế ngự hay để thoát ra khỏi cuộc sống bần hàn do đất chật người đông, đất đai khô cằn, tài nguyên cạn kiệt ở nơi cũ, tìm kiếm một cuộc sống tốt đẹp tại nơi ở mới mà di cư còn tham gia vào việc thay đổi cả một cơ cấu dân cư, cơ cấu kinh tế - xã hội của quốc gia, dân tộc, của thời đại tùy vào tính chất, mức độ của mỗi cuộc di cư. Có thể thấy di cư là một phương thức giải quyết những vấn đề đặt ra cho sự tồn tại, phát triển của cá nhân, cộng đồng, quốc gia, dân tộc. Do vậy, di cư không chỉ có ảnh hưởng tới đời sống của người dân mà còn tác động tới những cộng đồng nơi có các làn sóng người di cư đi và đến. Những tác động của hiện tượng di cư mang lại cho đời sống xã hội ở cả nơi đi và nơi đến hết sức khác biệt nhau, phụ thuộc vào trình độ phát triển của người di cư và người bản địa, vào số lượng người di cư tới, vào khả năng tiếp cận của nơi ở mới trong mối quan hệ với người di cư, vì vậy có rất nhiều cách nhìn nhận đánh giá khác nhau. Bởi thế, cũng có nhiều cách đối xử khác nhau với người di cư. Nhưng chúng ta không thể phủ nhận được di cư là một quy luật của quá trình phát triển dân số, một hiện tượng kinh tế xã hội phổ biến có tính khách quan trong lịch sử phát triển của xã hội loài người. Đặc biệt trong giai đoạn công nghiệp hóa, phát triển kinh tế thị trường, di cư của một số lượng lớn lao động từ nông thôn vào thành phố là một điều không tránh khỏi. Ở Việt Nam di cư trong nước luôn diễn ra, gắn liền với quá trình phát 1
6. triển lịch sử của đất nước. Những cuộc di cư trong lịch sử mang nhiều sắc thái chung của cả khu vực. Trong thời kỳ hiện đại, quá trình di cư ở Việt Nam đã có những sự thay đổi, chủ yếu do những tác động liên tục của chiến tranh và vai trò chủ đạo của nhà nước đối với vấn đề này trong tiến trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Vào thời kỳ kế hoạch hóa tập trung bao cấp, bên cạnh dòng di dân theo kế hoạch của nhà nước tới các vùng kinh tế mới đã tồn tại xu hướng lao động nông thôn muốn thoát ly ra thành phố. Tuy nhiên, do những khó khăn trong việc đăng ký hộ khẩu, bố trí việc làm nên quá trình di cư thường diễn ra qua con đường nhập ngũ, đi công nhân. Nhiều học sinh, sinh viên sau tốt nghiệp thường không nhận quyết định đi công tác xa, tìm mọi cách để được ở lại thành phố. Số ít còn lại là những người già theo con cái ra thành phố để có nơi nương tựa và hợp lý hóa gia đình. Di cư tự do đến các đô thị, thành phố lớn đang tăng lên. Xu hướng này đặc biệt tăng mạnh từ giữa năm 90 đến nay và sẽ tiếp tục tăng với mức độ như thế trong nhiều năm tới, khi mà kinh tế thị trường, công nghiệp hóa, tiếp tục phát triển mạnh, trong khi đó những điều kiện đảm bảo về việc làm và cuộc sống của người lao động nông thôn vẫn còn hạn chế, chưa bắt kịp với cuộc sống của thành phố. Tuy nhiên, vấn đề này chưa được Nhà nước quan tâm đúng mức, đặc biệt là chưa có một hệ thống quy định pháp luật rõ ràng dành riêng cho lao dộng di cư trong khi họ đang gặp nhiều khó khăn. Nhiều vấn đề đặt ra như thiếu đi sự bảo trợ xã hội, chưa được tiếp cận các dịch vụ cơ bản, chịu nhiều thành kiến và kỳ thị. Người di cư còn thiếu hiểu biết về luật pháp, quyền lợi của mình cũng như chưa biết cách tiếp cận các dịch vụ sẵn có. Chính vì lý do đó, tác giả đã lựa chọn đề tài: “Bảo đảm quyền của người lao động di cư từ nông thôn ra thành phố ở Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu luận văn thạc sĩ của mình với mong muốn hiểu rõ hơn về đối tượng này cũng như tìm ra những giải pháp hợp lý để bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho nhóm lao động “dễ bị tổn thương” trong xã hội. 2
7. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Lao động di cư hay quyền của người lao động di cư là một đề tài được khá nhiều nhà nghiên cứu quan tâm, phân tích và có bài viết liên quan. Có thể kể đến các nghiên cứu chuyên sâu như „„Nghiên cứu di dân ở Việt Nam” nhà xuất bản Hà Nội, Đỗ Khắc Hoà, Trịnh Khắc Thẩm chủ biên; „„Tác động xã hội của di cư tự do vào thành phố Hồ Chí Minh thời kỳ đổi mới” nhà xuất bản Khoa học xã hội Tp Hồ Chí Minh 2002, của tác giả Trần Hồng Vân; „„Lao động nữ di cư tự do nông thôn thôn thành thị”, Nhà xuất bản phụ nữ Hà Nội 2000 của tác giả Hà Thị Phương Tiến, Hà Quang Ngọc; „„Di dân đến khu đô thị và các khu công nghiệp- Thực trạng và một số vấn đề chính sách qua nghiên cứu đánh giá tư liệu 2004 – 2009” của PGS.TS Đặng Nguyên Anh; Đảm bảo quyền con người trong pháp luật lao động Việt Nam, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội, 2013 Lê Thị Hoài Thu chủ biên Ngoài ra còn có nhiều bài viết về lao động di cư trên các tạp chí lớn như bài viết: “Thực trạng và nhu cầu về dịch vụ hỗ trợ đối với lao động di cư” tạp chí Lao động và xã hội số 372 của tác giả Đăng Doanh; “Những vấn đề đặt ra trước thực trạng lao động di cư trong nước” tạp chí nghiên cứu lập pháp của PGS.TS Lê Thị Hoài Thu; “Bảo hiểm xã hội cho lao động di cư: vấn đề cần được quan tâm”, của Ths. Bùi Sỹ Tuấn Viện Khoa học Lao động và xã hội Nhìn chung các nghiên cứu này mới chỉ dừng lại ở việc phân tích thực trạng lao động di cư trong nước hay di cư và các vấn đề chính sách pháp luật một cách chung chung mà chưa có một nghiên cứu chuyên sâu về quyền con người của người lao động di cư trong quan hệ lao động. Đặc biệt là việc nhìn nhận những thành tựu và chỉ ra những bất cập hạn chế của hệ thống pháp luật hiện hành trong việc đảm bảo quyền của người lao động di cư trong lĩnh vực lao động để từ đó đề ra các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao việc bảo đảm các quyền này. 3
8. 3. Nhiệm vụ của luận văn Nhiệm vụ của luận văn là phân tích, làm rõ cả về phương diện lý luận về quyền của người lao động di cư trong nước ở Việt Nam cũng như các biện pháp bảo đảm quyền cho họ. Ngoài ra luận văn còn làm rõ thực trạng bảo đảm quyền của người lao động di cư hiện nay. Trên cơ sở đó, luận văn đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả các quy định pháp luật trong việc bảo đảm quyền của người lao động di cư từ nông thôn ra thành phố ở nước ta. Để hoàn thành mục đích đặt ra, luận văn tập trung giải quyết các nhiệm vụ sau: Một là, luận văn lảm rõ khái niệm về quyền và bảo đảm quyền của lao động di cư trên phương diện pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam. Đồng thời, tác giả luận văn cũng chỉ rõ sự cần thiết phải bảo đảm quyền của người lao động di cư trong nước trên khía cạnh kinh tế - xã hội và pháp lý. Hai là, phân tích, đánh giá các quy định pháp luật hiện hành quy định về quyền của người lao động di cư trong lĩnh vực lao động, những thành tựu đạt được hay những bất cập hạn chế. Từ đó đưa ra các kiến nghị nhằm cải thiện vấn đề đảm bảo quyền con người trong lĩnh vực lao động. 4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Để hoàn thành mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu, luận văn sử dụng các phương pháp phân tích và tổng hợp, phương pháp so sánh, khái quát hóa, hệ thống hóa để nghiên cứu các vấn đề lý luận; sử dụng phương pháp điều tra xã hội học (phương pháp phỏng vấn) để thu thập các thông tin, số liệu thực tế phục vụ cho việc phân tích, đánh giá thực trạng, nguyên nhân của vấn đề nghiên cứu. Luận văn cũng khai thác thông tin tư liệu của các công trình nghiên cứu đã công bố để chứng minh cho các luận điểm. 4
9. 5. Những nét mới của luận văn - Luận văn đi sâu vào phân tích theo các nhóm quyền của người lao động di cư như: quyền việc làm; quyền được đảm bảo thu nhập đời sống, quyền được tôn trọng và đảm bảo an toàn sức khỏe, tính mạng, nhân phẩm và danh dự, quyền tự do công đoàn từ đó phân tích thực trạng thực thi những quyền đó trên thực tế. - Trên cơ sở các kết quả nghiên cứu, phân tích, đánh giá, luận văn cũng đưa ra những kiến nghị nhằm thúc đẩy, bảo đảm quyền cho lao động di cư từ nông thôn ra thành phố ở Việt Nam trong điều kiện hiện nay, cũng như đưa ra những giải pháp toàn diện lâu dài. 6. Kết quả nghiên cứu và ý nghĩa của luận văn Kết quả nghiên cứu của Luận văn sẽ góp phần cung cấp những tri thức khoa học cơ bản mang tính lý luận về quyền của nhóm người di cư và các biện pháp bảo đảm quyền của người lao động di cư từ nông thôn ra thành phố ở Việt Nam. Luận văn cũng nêu lên những thực trạng bảo đảm quyền cho người lao động di cư; những bất cập trong việc bảo đảm thực hiện quyền của họ; từ đó nêu ra một số kiến nghị cơ bản tiếp tục bảo đảm quyền cũng như nâng cao chất lượng cuộc sống cho người lao động di cư. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, Luận văn kết cấu gồm 3 chương như sau: - Chương 1: Khái quát chung về quyền và bảo đảm quyền của lao động di cư từ nông thôn ra thành phố. - Chương 2. Bảo đảm quyền của người lao động di cư từ nông thôn ra thành phố ở Việt Nam. - Chương 3. Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định về bảo đảm quyền của lao động di cư từ nông thôn ra thành phố. 5
10. Chương 1 KHÁI QUÁT CHUNG VỀ QUYỀN VÀ BẢO ĐẢM QUYỀN CỦA LAO ĐỘNG DI CƯ TỪ NÔNG THÔN RA THÀNH PHỐ 1.1. KHÁI NIỆM LAO ĐỘNG DI CƯ 1.1.1. Định nghĩa lao động di cư Theo Đại từ điển Tiếng Việt di cư có hai nghĩa, nghĩa thứ nhất là “dời, chuyển đến nơi khác để sinh sống” và nghĩa thứ hai là “hiện tượng di chuyển đi lại theo chu kỳ và theo tuyến ổn định của một bộ phận hay toàn thể một quần thể động vật”[24, tr.533]. Di cư được hiểu là hiện tượng di chuyển nơi cư trú từ đơn vị hành chính lãnh thổ này sang đơn vị hành chính lãnh thổ khác, thông thường trong một khoảng thời gian tương đối dài, gắn liền với việc tìm kiếm những điều kiện, khả năng tồn tại, phát triển của cá nhân hay một cộng đồng người nhất định. Khái niệm di cư cũng gần với khái niệm di dân “di chuyển dân cư khỏi một ranh giới hành chính nào đó đến nơi định sẵn theo những mục đích nhất định”. Có tác giả cho rằng, thuật ngữ nhập cư, di cư, di dân, di trú, di chuyển, chuyển cư là những cách hiểu khác nhau về bản chất của sự di cư, do vậy, đều chỉ một khái niệm có nhiều tên gọi; và tác giả sử dụng thuật ngữ di cư để: “chỉ chung cho sự xuất cư khỏi nơi ở cũ và sự nhập cư vào nơi ở mới và như vậy nó được hiểu như là một quá trình xuất cư – nhập cư, bởi xuất cư bao giờ cũng gắn kết với nhập cư, xuất cư từ đâu và nhập cư vào đâu” [21, tr.32]. Theo Liên Hợp Quốc, di cư hay di dân là sự dịch chuyển từ khu vực này sang khu vực khác thường là qua một địa giới hành chính hoặc là sự dịch chuyển theo một khoảng cách xác định nào đó thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định kèm theo sự thay đổi nơi cư trú. Sự chuyển dịch 6
11. nơi cư trú có thể diễn ra bên trong phạm vi biên giới quốc gia, gọi là di cư nội địa, hoặc sự dịch chuyển đó có thể diễn ra giữa các quốc gia khác nhau, gọi là di cư quốc tế. Ở đây, luận văn muốn đề cập đến vấn đề di cư nội địa, mà trường hợp điển hình là quá trình di cư tự do từ nông thôn ra thành thị. Cùng với đà tăng trưởng và phát triển kinh tế, xu hướng tăng lên của quá trình di cư tự do từ nông thôn lên thành thị đang là một trong bốn đặc điểm quan trọng trong phương thức di cư ở nước ta hiện nay. Di cư tự do nông thôn – thành thị gồm hai hình thức là di cư đến định cư lâu dài và di cư tạm thời (di cư mùa vụ) nhằm tìm kiếm việc làm trong thời kì nông nhàn. Thuật ngữ mùa vụ không nhất thiết mang nghĩa vụ mùa thu hoạch mà còn hàm ý nhiều hoạt động mùa vụ khác như mùa xây dựng, mùa du lịch [1]. Như vậy, trong nghiên cứu này, quá trình di cư tự do nông thôn – thành thị bao gồm cả hai hình thức di cư nói trên. Có thể đưa ra khái niệm cụ thể về lao động di cư như sau: Lao động di cư là những lao động di chuyển ra khỏi đơn vị hành chính lãnh thổ nơi sinh sống để làm việc tại đơn vị hành chính lãnh thổ mới, trong một thời gian tương đối dài. Lao động di cư từ nông thôn ra thành phố là những lao động di chuyển từ nông thôn ra thành phố trong một khoảng thời gian nhất định. Là một quá trình di chuyển từ khu vực kém phát triển hơn đến khu vực phát triển hơn. 1.1.2. Phân loại lao động di cư Di cư diễn ra dưới nhiều hình thức khác nhau gồm: di cư trong nước và di cư quốc tế. Trọng tâm nghiên cứu của đề tài là tập trung phân tích luồng di cư nông thôn ra thành thị hay di cư trong nước. Do vậy, di cư được chia thành các loại hình theo căn cứ sau: 7
12. 1.1.2.1. Theo pháp lý Bao gồm: di cư có tổ chức hay di cư tự do hợp pháp và di cư không hợp pháp. - Di cư có tổ chức: diễn ra trong khuôn khổ chương trình của nhà nước, trong trường hợp này những người di cư thường nhận một khoản trợ cấp hỗ trợ và thường di chuyển nơi ở thường trú của gia đình. - Di cư tự do hợp pháp: là việc chuyển đến nơi sinh sống mới do bản thân người di cư tự quyết định bao gồm cả việc lựa chọn địa bàn nhập cư, tổ chức di chuyển, cũng như trang trải mọi phí tổn và tìm việc làm - Di cư bất hợp pháp: là việc chuyển đến nơi ở mới giống như di cư tự do hợp pháp, tuy nhiên người di cư lờ đi các quy định và cố gắng tránh liên lạc với các cấp chính quyền. 1.1.2.2. Theo nơi đi và nơi đến Dựa theo nơi đi và nơi đến có 4 loại hình: nông thôn – nông thôn, nông thôn – thành thị, thành thị - thành thị và thành thị - nông thôn. 1.1.2.3. Theo thời gian Theo thời gian, di cư có thể chia thành: di cư lâu dài, di cư tạm thời và di cư theo mùa vụ. - Di cư lâu dài: Là nhóm những người di cư đến một khoảng thời gian tương đối dài và có ý định ở lại nơi đến. - Di cư tạm thời: những người tới một địa bàn trong một thời gian nhất định (để học tập, làm việc) trước khi có quyết định liệu có sống ở đó hay không. - Di cư theo mùa vụ: Là trường hợp đặc biệt của di dân tạm thời. Thuật ngữ “mùa vụ” không nhất thiết mang nghĩa mùa vụ thu hoạch, mặc dù nó có thể là như vậy đối với người di dân. Thuật ngữ này còn hàm ý những hoạt động mùa khác như mùa xây dựng hoặc mùa du lịch bao gồm cả loại hình đi làm ăn xa ở nông thôn. Có thể nói, di cư theo mùa vụ là những người 8
13. ra thành phố trong những lúc nông nhàn để tìm kiếm việc làm, không có ý định cư trú lâu dài và sẽ quay về khi có nhu cầu lao động và công việc gia đình ở quê hương. 1.1.3. Thực trạng di cư từ nông thôn ra thành phố Thống kê của Dự án "Tình hình di chuyển lao động từ nông thôn ra thành thị và các khu công nghiệp trong bối cảnh Việt Nam gia nhập WTO” công bố mới đây cũng cho thấy trong vòng 5 năm gần đây, có 6,5 triệu lao động đã di cư từ nông thôn ra thành thị, các khu công nghiệp; Tính đến năm 2010, dân cư ở khu vực thành thị là 25.436.896 người (chiếm 29,6%) và nông thôn là 60.410.101 người (chiếm 70,4%) trong tổng dân số; dân số thành thị đã tăng với tốc độ trung bình là 3,4% mỗi năm trong khi tốc độ này ở khu vực nông thôn chỉ là 0,4% mỗi năm [25]. Cũng theo số liệu Tổng điều tra dân số và nhà ở công bố ngày 21/7/2010, năm 2003 số lao động ngoại tỉnh tới các KCN là 731.000 người. Thời kỳ 2001-2005 số lao động ngoại tỉnh đến vùng trọng điểm là 4.389.609 người. Việc hình thành và phát triển của các khu đô thị, KCN và khu chế xuất đã tạo động lực mạnh mẽ cho việc di dân, di chuyển lao động, nhất là giai đoạn 2004-2009. Trong thời gian này, lượng di cư tới địa bàn hành chính cùng cấp huyện tăng 275.000 người, di cư cùng tỉnh tăng 571.000 người, di cư khác tỉnh tăng 1,4 triệu người và di cư khác vùng tăng hơn 1 triệu người. Thành phố Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh là hai địa bàn có số lượng nhập cư lớn và có tốc độ nhập cư cao trong cả nước. Thống kê của Dự án "Tình hình di chuyển lao động từ nông thôn ra thành thị và các khu công nghiệp trong bối cảnh Việt Nam gia nhập WTO”, khoảng 85% người di dân thuộc độ tuổi từ 15-29 tuổi, đặc biệt cao nhất là ở độ tuổi từ 20-24 tuổi chiếm 37,14% và 9
14. độ tuổi từ 15-19 tuổi chiếm 28,27%, tiếp theo là độ tuổi 25 - 29 tuổi chiếm 10,88%[25]. Như vậy, di dân chủ yếu là người trong độ tuổi lao động trẻ, khỏe. Hiện tượng này có thể là do yêu cầu đối với lao động di cư, tính cạnh tranh trên thị trường lao động và một phần tâm lý người trẻ thường thích sống ở các thành phố lớn. Nhìn về tổng thể, nam có xu hướng di cư nhiều hơn đôi chút so với nữ. Tuy nhiên, nhìn vào từng nhóm tuổi thì nữ chiếm ưu thế hơn ở các nhóm tuổi trên 30; còn ở các nhóm tuổi dưới 30 số di dân nam nhiều hơn số di dân nữ. Sự gia tăng tỷ lệ nữ so với nam giới ở độ tuổi trên 30 trong số di dân có thể liên quan tới việc đoàn tụ gia đình cũng như sự phát triển nhanh chóng của các loại hình kinh tế dịch vụ Về trình độ học vấn và chuyên môn kỹ thuật, có thể thấy rằng, trình độ học vấn của người di dân lâu dài tương đối khá, không hề thua kém với dân sở tại. Còn trình độ của nhóm di dân mùa vụ thì thấp hơn. Tuy nhiên, tỷ lệ những người di dân có trình độ học vấn phổ thông cũng chiếm tới hơn 70%; chất lượng của dân số không những được đánh giá qua trình độ học vấn phổ thông mà còn qua các cấp đào tạo về chuyên môn. Số người di cư ra thành phố có một bộ phận khá lớn là không có trình độ chuyên môn kỹ thuật, họ làm việc theo thời vụ hoặc không có nghề nghiệp cố định. Đây cũng là một vấn đề đòi hỏi các nhà quản lý phải quan tâm. Thực tế cũng cho thấy số lao động giản đơn chiếm một tỷ lệ khá cao và họ làm đủ các nghề: nghề xây dựng và sản xuất thủ công; đạp xích lô và xe ôm, thu gom phế liệu, dịch vụ trong các nhà hàng Những người lao động này thường tập trung chờ việc ở các tụ điểm mà người ta quen gọi là các chợ lao động, họ có thể thuê nhà trọ hoặc có nhiều người nghỉ qua đêm ngay trên vỉa hè, lề đường một cách tạm bợ. Họ làm thuê bất cứ nghề gì, kể cả việc nặng nhọc với tiền công thấp. Việt Nam đang xây dựng nền kinh tế thị trường trên đà hội nhập với 10
15. nền kinh tế thế giới, điều này đã làm xuất hiện thêm nhiều các khu công nghiệp, khu chế xuất và khu kinh tế cùng với sự gia tăng của các nhà đầu tư, nhất là các nhà đầu tư nước ngoài từ đó dẫn đến nhu cầu rất lớn về lao động. Đồng thời cũng chính quá trình công nghiệp hoá và đô thị hoá làm cho một bộ phận nông dân mất đất phải tìm việc làm ở các khu công nghiệp và khu vực thành thị. Việc này giúp phân bổ lại lực lượng lao động, bù đắp vào những phần thiếu hụt trong lực lượng lao động ở thành thị, khu công nghiệp, góp phần đẩy mạnh quá trình phát triển công nghiệp dịch vụ. Tuy nhiên, một hệ quả tất yếu của việc di cư tập trung quá nhiều vào khu vực thành thị, sẽ kéo theo tình trạng quá tải về dân số ở các khu vực này, gây sức ép cho hệ thống cơ sở hạ tầng, bảo đảm về an sinh xã hội cho lao động di cư và cũng ảnh hưởng đến tình hình an ninh, chính trị, trật tự xã hội mà người lao động di cử đến. Đối với khu vực nông thôn cũng có nhiều vấn đề đặt ra, khi một bộ phận không nhỏ lao động trẻ khỏe, có trình độ văn hoá đi làm việc ở khu vực thành thị, ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế - xã hội ở nông thôn, tạo ra sự chênh lệch giữa nông thôn và thành thị, sự phân hóa giàu nghèo ngày càng lớn. 1.2. QUYỀN CỦA LAO ĐỘNG DI CƯ VÀ SỰ ĐIỀU CHỈNH CỦA PHÁP LUẬT 1.2.1. Quyền của người lao động di cư trong các văn kiện của Liên Hợp Quốc Để có cơ sở vững chắc trong việc bảo vệ quyền của người lao động di cư, cộng đồng quốc tế đã không ngừng xây dựng và hoàn thiện hành lang pháp lý vững chắc thông qua việc ban hành công ước quốc tế, các Hiệp định đa phương, song phương về bảo vệ quyền của người lao động di cư. Quyền con người nói chung, quyền của người lao động di cư nói riêng được ghi nhận trong Tuyên ngôn thế giới về quyền con người (UDHR), Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa (ICESCR), Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị (ICCPR), và hai nghị định thư bổ sung của công ước này. 11
16. Bản tuyên ngôn gồm lời nói đầu và 30 điều, đề cập đến quyền con người nói chung trong đó bao gồm cả quyền của đối tượng người lao động di cư, với nguyên tắc bình đẳng trong việc thụ hưởng các quyền. Trong đó có thể thấy nổi bật quy định về các quyền dân sự và chính trị hay các quyền về kinh tế, xã hội và văn hóa trong đó có quyền của người lao động: quyền được bảo đảm an ninh xã hội (Điều 22), quyền làm việc và trả lương ngang nhau cho những công việc như nhau, được trả lương xứng đáng và hợp lý cho một cuộc sống có giá trị như một con người, được thành lập và gia nhập công đoàn (Điều 23), quyền nghỉ ngơi, giải trí (Điều 24). Hai công ước ICESCR với 31 điều quy định về quyền lao động bao gồm: quyền được làm việc (Điều 6), quyền được hưởng các điều kiện lao động thích đáng và thuận lợi (Điều 7), quyền được thành lập và gia nhập công đoàn (Điều 8), quyền được an sinh xã hội bao gồm cả bảo hiểm xã hội (Điều 9). ILO là tổ chức quốc tế đi tiên phong trong việc bảo vệ những người lao động di cư. Ngay từ cuối thập kỷ 1940, tổ chức này đã ban hành điều ước đầu tiên nhằm tạo vị thế bình đẳng cho người lao động di cư (Công ước số 97 năm 1949 về Lao động di trú). Ngoài ra, còn có Công ước số 143, Khuyến nghị số 151, Công ước về xóa bỏ lao động cưỡng bức và bắt buộc số 29 Ngày 18/12/1990, Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua Công ước quốc tế về quyền của người lao động di cư và các thành viên trong gia đình họ. Tuyên bố ASEAN về bảo vệ và thúc đẩy các quyền của người lao động di cư cũng là một văn bản quan trọng khác mà Việt Nam đã tham gia và nội luật hóa trong các nghị định, thông tư hướng dẫn. Trong các văn bản này có đề cập đến vấn đề lao động di cư quốc tế, nhưng chúng ta có thể tham khảo để áp dụng với đối tượng lao động di cư trong nước – nhóm đối tượng dễ bị tổn thương, bóc lột và phân biệt đối xử với lao động bản địa. Trong hệ thống các văn kiện pháp lý do Tổ chức Lao động quốc tế 12
17. (ILO) thông qua từ trước đến nay có khá nhiều văn kiện đề cập đến việc bảo vệ người lao động di cư, trong đó có hai công ước quan trọng nhất là Công ước số 97 về lao động di cư vì việc làm (sửa đổi năm 1949), Công ước số 143 (1975) về người lao động di cư trong hoàn cảnh bị lạm dụng và về việc thúc đẩy cơ hội và sự đối xử bình đẳng với người lao động di cư (các quy định bổ sung). Hai công ước này khẳng định, người lao động di cư được đối xử bình đẳng với người lao động bản địa, được hưởng các điều kiện lao động; các chế độ về an sinh xã hội, về giáo dục. 1.2.2. Quan niệm về quyền của người lao động di cư Quyền của người lao động di cư hay quyền của người lao động là một bộ phận trong hệ thống quyền con người nói chung, trong đó lao động di cư lại là một đối tượng đặc thù của quan hệ lao động. Là một hệ thống trong quyền con người song quyền lao động có sự gắn bó chặt chẽ với các quyền con người khác. Có thể thấy các quyền lao động có thể được nhìn nhận và diễn giải ít nhiều khác nhau ở các quốc gia khác nhau nhưng về cơ bản, các quyền này liên quan đến điều kiện lao động bao gồm như việc làm, tiền lương, an toàn lao động, hoạt động công đoàn, an sinh xã hội nói chung và bảo hiểm xã hội nói riêng. Các quyền này được ghi nhận và định nghĩa trong các điều ước quốc tế như tuyên ngôn, công ước, khuyến nghị hay trong hệ thống pháp luật quốc gia như Hiến pháp và các đạo luật. Với tư cách là quyền quan trọng, các quyền này tạo ra nghĩa vụ pháp lý của các bên tham gia trong việc bảo đảm mọi người lao động nói chung hay lao động di cư nói riêng đều được thụ hưởng những quyền đó và đưa ra các giải pháp pháp lý khi những quyền của họ bị xâm phạm. Mặc dù, chưa có quy định trực tiếp đề cập đến đối tượng lao động di cư trong nước, nhưng các quy định pháp luật của Việt Nam cũng đã gián tiếp đề 13
18. cập đến đối tượng này. Hiến pháp 2013 cũng đã ghi nhận các quyền cơ bản của công dân, nhất là những quyền trực tiếp liên quan đến người lao động di cư trong nước như: quyền tự do đi lại, cư trú, quyền được chăm sóc y tế và bảo vệ sức khoẻ; quyền được học tập và phát triển trí tuệ, tiếp cận tri thức; quyền lao động và có việc làm; quyền có chỗ ở và sở hữu tài sản hợp pháp của cải để dành; quyền hưởng thụ các dịch vụ xã hội một cách bình đẳng. Ngoài ra, các quyền cơ bản của người lao động di cư còn được thể hiện trong các văn bản pháp luật, bộ luật và các văn bản hướng dẫn thi hành, trước hết phải kể đến các văn bản sau: Điều 5 Bộ luật Lao động năm (BLLĐ) quy định: BLLĐ được áp dụng đối với mọi người lao động, mọi tổ chức, cá nhân có liên quan trực tiếp đến quan hệ lao động”. Ngoài ra, “Mọi người đều có quyền làm việc, tự do lựa chọn việc làm và nghề nghiệp, học nghề và nâng cao trình độ nghề nghiệp, không bị phân biệt đối xử[2]. Đồng thời, Khoản 1 Điều 10 BLLĐ quy định “người lao động có quyền làm việc cho bất kỳ người sử dụng lao động nào và ở bất kỳ nơi nào mà pháp luật không cấm”[2]; khoản 1 Điều 59 “người lao động được lựa chọn nghề, học nghề tại nơi làm phù hợp với nhu cầu việc làm của mình” [2]. Trong việc trả lương, trả công thì tiền lương của người lao động do hai bên thoả thuận trong hợp đồng lao động và được trả lương theo năng suất lao động, chất lượng và hiệu quả công việc. Điều 90 quy định “Mức lương của người lao động không được thấp hơn mức lương tối thiểu do Chính phủ quy định”[2], quy định này được áp dụng thống nhất trong cả nước, trên cơ sở các quy định của pháp luật lao động, người lao động có quyền thoả thuận về tiền lương, tiền công với chủ sử dụng lao động (trừ cán bộ, công chức nhà nước). Hơn thế, Bộ luật Lao động còn quy định tất cả mọi người làm việc theo hợp 14
19. đồng lao động có thời hạn từ ba tháng trở lên đều có quyền tham gia và hưởng các chế độ bảo hiểm xã hội, các chế độ trợ cấp ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, hưu trí và tử tuất không có sự phân biệt giữa lao động ngoại tỉnh và lao động sở tại. Từ các quy định của pháp luật cho thấy, hệ thống các văn bản pháp luật lao động đã quy định các chính sách pháp luật lao động đối với mọi người nói chung và người lao động di cư nói riêng, đặc biệt là những vấn đề liên quan đến quyền làm việc, tự do lựa chọn việc làm và nghề nghiệp, học nghề và nâng cao trình độ nghề nghiệp, thời giờ làm việc, nghỉ ngơi, tiền lương, bảo hiểm không bị phân biệt đối xử về giới tính, dân tộc. Mọi hoạt động lao động tạo ra việc làm, tự tạo việc làm, hoạt động sản xuất, kinh doanh thu hút lao động đều được Nhà nước khuyến khích, lao động nhập cư vào các khu đô thị, khu công nghiệp tại các địa phương, góp phần vào quá trình phát triển kinh tế, xã hội. 1.2.3. Các quyền của người lao động di cư theo pháp luật lao động quốc tế Trong quan hệ lao động, có thể thấy quyền của người lao động là những quyền liên quan đến điều kiện lao động bao gồm việc làm, tiền lương, an toàn lao động hoặc công đoàn, an sinh xã hội nói chung và bảo hiểm xã hội nói riêng. Các quyền của người lao động di cư mà cụ thể là lao động di cư trong nước hiện nay vẫn đang được đề cập và đối chiếu theo các quyền cơ bản của người lao động. Vì vậy, trong phần này tác giả tập trung nêu và phân tích các quyền lao động cơ bản được ghi nhận và đề cập trong các văn bản pháp lý quốc tế về quyền con người và mặc nhiên áp dụng cho đối tượng là người lao động di cư. Có thể liệt kê các quyền như sau: 1.2.3.1. Quyền được làm việc Quyền được làm việc hiểu theo nghĩa rộng là một nhóm quyền cơ bản 15