Luận văn Bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn Thành phố Hải Phòng

Nội dung text: Luận văn Bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn Thành phố Hải Phòng

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC VÀ XÃ HỘI PHẠM HỮU TRƢỜNG BẢO ĐẢM QUYỀN CỦA NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. VÕ KHÁNH VINH Hà Nội, 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực và được trích dẫn đầy đủ theo quy định. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Phạm Hữu Trƣờng
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN CỦA NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 7 1.1. Khái niệm, ý nghĩa, vai trò của bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 7 1.2. Nội dung bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự của Tòa án nhân dân 18 1.3. Quy định của Pháp luật về bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm của Tòa án nhân dân 25 Chƣơng 2: THỰC TIỄN BẢO ĐẢM QUYỀN CỦA NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ TẠI THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG 38 2.1. Thực tiễn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội tại thành phố Hải Phòng 38 2.2. Thực trạng bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn tại thành phố Hải Phòng thông qua các quy định của pháp luật 42 2.3. Đánh giá khái quát việc bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn tại thành phố Hải Phòng 48 Chƣơng 3: GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM QUYỀN CỦA NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 54 3.1. Quan điểm bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 54 3.2. 3.2. Các giải pháp bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự. 59 KẾT LUẬN 71 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 73
4. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BCA : Bộ Công an BLHS : Bộ luật Hình sự BTP : Bộ Tư pháp BLTTHS : Bộ luật Tố tụng Hình sự TTHS : Tố tụng hình sự Nxb : Nhà xuất bản TAND : Tòa án nhân dân TANDTC : Tòa án nhân dân tối cao VKSND : Viện kiểm sát nhân dân VKSNDTC : Viện kiểm sát nhân dân tối cao
5. DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1: Thống kê số lượng bị cáo là người chưa thành niên trong tổng số bị cáo bị xét xử sơ thẩm từ năm 2010 đến năm 2015 của Tòa án nhân dân thành phố Hải Phòng 39 Bảng 2.2: Cơ cấu loại tội phạm do người chưa thành niên thực hiện 40 Bảng 2.3: Thống kê về mức hình phạt được áp dụng đối với bị cáo là người chưa thành niên do TAND thành phố Hải Phòng quyết định (từ năm 2010 đến hết năm 2015) 47
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quyền con người là một trong những quyền thiêng liêng, cơ bản và cũng luôn luôn là khát vọng của toàn thể nhân loại. Quyền con người được sinh ra và đồng thời cũng phải bảo đảm thực hiện như một lẽ tự nhiên. Cho nên, nó không chỉ là vấn đề trọng yếu trong luật pháp quốc tế mà còn là chế định pháp lý cơ bản trong pháp luật của các quốc gia. Ở Việt Nam, sau thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám, nước Việt Nam dân chủ cộng hoà ra đời, quyền con người được chính thức tuyên bố và ghi nhận bằng Hiến pháp và pháp luật. Quá trình phát triển của cách mạng Việt Nam, với những nhiệm vụ nặng nề mà vinh quang, xét cho cùng cũng chỉ là vì độc lập, tự do, vì chủ nghĩa xã hội mà cốt lõi của nó là bảo đảm thực hiện quyền con người. Trên tinh thần đó, từ Hiến pháp 1946, 1959, 1980, 1992 đến Hiến pháp 2013 đều thể chế hoá quyền con người, từng bước mở rộng quyền con người. Hệ thống chính sách pháp luật bảo đảm quyền con người cũng ngày càng được củng cố hoàn thiện. Trong quá trình xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật, Nhà nước ta đã chuyển hoá nhiều nội dung về quyền con người trong các tuyên bố, công ước quốc tế mà Nhà nước ta tham gia phê chuẩn, ký kết. Bên cạnh đó, Nhà nước ta đã có nhiều chính sách, biện pháp và hoạt động thực tế bảo đảm thực hiện quyền con người. Song, quyền con người luôn là lĩnh vực nhạy cảm, phức tạp nên bảo đảm thực hiện nó không phải chỉ dừng lại ở việc ghi nhận quyền con người mà còn phải thực thi nhiều biện pháp đồng bộ, được mọi cấp, mọi ngành, mọi người tham gia. Trong đó, Toà án có vị trí, vai trò đặc biệt quan trọng. Bởi vì, một trong những nhiệm vụ cơ bản trong xét xử của Toà án chính là hoạt động trực tiếp bảo vệ quyền con người đôí với bên bị hại và cả bên bị cáo - là những người mà quyền con người của họ dễ có nguy cơ bị xâm hại. Trong thực tiễn, người chưa thành niên phạm tội là hiện tượng tồn tại trong tất cả các xã hội. Tình trạng người chưa thành niên phạm tội ở Việt Nam nói chung và thành phố Hải Phòng nói riêng diễn biến rất phức tạp, tăng cả về số vụ án và số bị can, bị cáo là người chưa thành niên. Do chưa phát triển đầy đủ về thể chất, tinh 1
7. thần, tâm sinh lý chưa hoàn thiện, chưa có khả năng nhận thức, kiểm soát được suy nghĩ, hành vi của mình, họ dễ bị chi phối, kích động bởi tác động bên ngoài và thực hiện các hành vi thiếu suy nghĩ chín chắn, dễ bị lôi kéo những hoạt động phạm tội. Từ đặc điểm về lứa tuổi, các đặc thù nêu trên của người chưa thành niên, nên pháp luật Việt Nam cũng như pháp luật nhiều nước trên thế giới đều có những quy định phù hợp để bảo vệ, giáo dục, phòng ngừa các hành vi xâm phạm trẻ em hoặc xử lý đối với trẻ em vi phạm pháp luật. Quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về vấn đề giải quyết tội phạm là người chưa thành niên không phải chỉ đơn giản là xét xử một vụ án, trừng phạt một tội phạm nào đó, điều quan trọng là phải tìm ra mọi cách để làm giảm bớt những hoạt động phạm pháp và tốt hơn hết là ngăn ngừa đừng để các việc sai trái ấy xảy ra. Một trong những nhiệm vụ quan trọng trong tiến trình xây dựng Nhà nước pháp quyền Xã hội chủ nghĩa Việt Nam thực sự của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân là đẩy mạnh cải cách tư pháp. Mục tiêu của chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 đã được chỉ ra trong Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/06/2005 của Bộ Chính trị là: "Xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, từng bước hiện đại, phục vụ nhân dân, phụng sự Tổ quốc Việt Nam Xã hội chủ nghĩa; hoạt động tư pháp mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả và hiệu lực cao" [3, tr.3]. Nhiều năm qua, theo quy định của pháp luật, Toà án nhân dân thành phố Hải Phòng đã tích cực tham gia đấu tranh phòng, chống vi phạm pháp luật và tội phạm, bảo vệ chế độ Xã hội chủ nghĩa, bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân trong đó có quyền của người chưa thành niên. Song, trong xét xử quyền con người của bị cáo có lúc, có nơi chưa được tôn trọng, còn bị vi phạm, chưa có biện pháp bảo đảm hữu hiệu. Thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm đồng thời bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên phạm tội đặt ra nhiệm vụ cấp bách, hoàn thiện pháp luật, tạo cơ sở pháp lý, bảo đảm quyền người chưa thành niên nhất là quyền của bị cáo là người chưa thành niên trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự của Toà án là vấn đề đặc biệt quan tâm, nhằm nhận thức đầy đủ và đúng đắn về đặc điểm, tầm 2
8. quan trọng của áp dụng pháp luật trong việc bảo đảm quyền của bị cáo là người chưa thành niên trong giai đoạn xét xử sơ thẩm, phân tích những kết quả đã đạt được, những hạn chế, bất cập còn tồn tại, tìm ra nguyên nhân của những hạn chế, bất cập, từ đó kiến nghị một số giải pháp nhằm nâng cao chất lượng xét xử sơ thẩm vụ án hình sự của Toà án nhân dân thành phố Hải phòng hiện nay là vô cùng cần thiết. Xuất phát trên cả hai phương diện lý luận và thực tiễn, học viên chọn đề tài: "Bảo đảm quyền của người chưa thành niên pham tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn thành phố Hải Phòng" làm luận văn Thạc sĩ Luật học chuyên ngành Luật hình sự và tố tụng hình sự tại Học viện Khoa học và Xã hội. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Ở Việt Nam đã có nhiều công trình nghiên cứu, bài viết của các nhà khoa học về quyền con người, quyền công dân. Nổi bất trong các công trình này là “Quyền con người: tiếp cận đa ngành và liên ngành Luật học” xuất bản năm 2010 gồm 2 tập do GS.TS Võ Khánh Vinh chủ biên; "Quyền con người, quyền công dân" của Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh ; "Xây dựng và hoàn thiện bảo đảm pháp lý thực hiện quyền con người trong điều kiện đổi mới ở nước ta hiện nay" của Nguyễn Văn Mạnh; "Một số vấn đề về quyền dân sự và chính trị" của Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh - Viện quyền con người; "Hành vi hợp pháp - nhân tố bảo đảm thực hiện quyền con người, quyền và nghĩa vụ công dân" của Trần Ngọc Đường; "Quyền con người và quyền công dân" của Hoàng Văn Hảo và Chu Thành; "Hoàn thiện pháp luật về quyền con người trong điều kiện phát huy dân chủ ở nước ta hiện nay" của Lê Minh Thông; "Mấy ý kiến về bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự ở nước ta" của Phạm Hồng Hải; "Toà án và việc bảo vệ quyền và lợi ích của cá nhân và tổ chức" của Nguyễn Văn Hiện; "Bảo vệ quyền của người chưa thành niên trong tư pháp hình sự Việt Nam" của Nguyễn Thị Thanh; "Thủ tục xét xử những vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên: một số vấn đề lý luận và thực tiễn" của Phạm Thị Khánh Toàn Các công trình khoa học bài viết này hoặc là tổng quát, hoặc đi sâu nghiên cứu, phân tích, luận giải một số nội dung về quyền con người, các biện pháp bảo đảm quyền con người, vấn đề bảo vệ quyền con người hoặc đề cập đến cả quá trình 3
9. giải quyết vụ án mà bị can, bị cáo là người chưa thành niên từ giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử cho đến thi hành án Tuy nhiên, chưa có công trình nào nghiên cứu toàn diện, có hệ thống quy định của pháp luật nước ta hiện nay về bảo đảm quyền của bị can, bị cáo là người chưa thành niên trong xét xử sơ thẩm vụ án hình sự của Tòa án nhân dân thành phố Hải Phòng. Lần đầu tiên tác giả nghiên cứu đề tài này nhằm góp phần nâng cao chất lượng áp dụng pháp luật trong công tác xét xử vụ án đối với bị cáo là người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn thành phố Hải Phòng. Từ đó khẳng định sự cần thiết bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong hoạt động xét xử. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài là trên cơ sở làm rõ lý luận và thực trạng áp dụng pháp luật trong hoạt động xét xử các vụ án đối với bị can, bị cáo là người chưa thành niên trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại Tòa án hai cấp thành phố Hải Phòng. Các biện pháp tăng cường bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong thời gian qua và đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác này. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận văn nghiên cứu cơ sở lý luận và cơ sở pháp lý của thủ tục xét xử vụ án hình sự mà bị cáo là người chưa thành niên. Trong đó tập trung nghiên cứu các vấn đề: - Những vấn đề lý luận và những quy định của pháp luật về đảm bảo đối với người chưa thành niên phạm tội; - Thực tiễn việc bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại Tòa án hai cấp thành phố Hải Phòng; - Đề xuất quan điểm và giải pháp tăng cường bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội hiệu quả nhất nhằm giáo dục, cải tạo họ thành người có ích cho xã hội. 4
10. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu những vấn dề lý luận và thực tiễn về bảo đảm quyền của bị can, bị cáo là người chưa thành niên trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại thành phố Hải Phòng theo quy định của pháp luật Việt Nam. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu bảo đảm quyền của bị can, bị cáo là người chưa thành niên trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự của Tòa án nhân dân thành phố Hải Phòng từ năm 2011 đến năm 2015. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận nghiên cứu Cơ sở lý luận của việc nghiên cứu đề tài này là lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin về Nhà nước và pháp luật; tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp quyền; chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước ta về quyền con người, quyền của bị cáo là người chưa thành niên trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự của Tòa án nhân dân. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, kết hợp phương pháp chuyên ngành. Luận văn sử dụng một số phương pháp tiếp cận để làm sáng tỏ về mặt khoa học từng vấn đề tương ứng, như: Hệ thống, phân tích, tổng hợp, lịch sử cụ thể, thống kê, so sánh, phân tích 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận - Luận văn phân tích một cách có hệ thống nội dung áp dụng pháp luật - một hình thức quan trọng của việc thực hiện pháp luật thuộc chuyên ngành lý luận chung vào một lĩnh vực cụ thể: Hoạt động xét xử vụ án hình sự đối với bị can, bị cáo là người chưa thành niên trong giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân (TAND) thành phố Hải Phòng hiện nay. 5
11. - Luận văn cũng nghiên cứu các yếu tố khác có tác động đến việc bảo đảm quyền của bị can, bị cáo là người chưa thành niên trong hoạt động xét xử vụ án hình sự. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận văn là công trình nghiên cứu về vấn đề áp dụng pháp luật trong giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của 2 cấp Tòa án thành phố Hải Phòng. Đồng thời, đề ra được các quan điểm, giải pháp cơ bản, thiết thực cho việc nâng cao chất lượng hiệu qủa áp dụng pháp luật hình sự về bảo đảm quyền của bị can, bị cáo là người chưa thành niên trong hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Toà án nhân dân Thành phố Hải phòng, đáp ứng yêu cầu công cuộc cải cách tư pháp hiện nay. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương. Chương 1: những vấn đề lý luận và pháp luật về bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự Chương 2: Thực tiễn bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại Tòa án thành phố Hải Phòng Chương 3: tăng cường bảo đảm quyền của người thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự ở Việt Nam hiện nay 6
12. Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN CỦA NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm, ý nghĩa, vai trò của bảo đảm quyền của ngƣời chƣa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 1.1.1. Khái niệm người chưa thành niên Người chưa thành niên là thuật ngữ phổ biến được sử dụng trong đời sống cũng như trong các ngành khoa học nghiên cứu. Theo Từ điển Tiếng Việt: “Vị thành niên là người chưa đến tuổi được pháp luật công nhận là công dân với đầy đủ các quyền và nghĩa vụ hay nói cách khác là người chưa đủ 18 tuổi” [23, tr.76]. Định nghĩa này phù hợp với tinh thần của Công ước của Liên Hợp Quốc về quyền trẻ em thông qua ngày 20/11/1989: “Trong phạm vi của Công ước này, trẻ em có nghĩa là những người dưới 18 tuổi, trừ trường hợp luật pháp áp dụng với trẻ em đó quy định tuổi thành niên sớm hơn” [1, tr.1]. Theo cách hiểu thông thường, từ “trẻ em” nghĩa là người chưa thành niên, hay vị thành niên. Thế nhưng trong Công ước này trẻ em lại bao gồm tất cả những người chưa phải người lớn. Công ước nhấn mạnh rằng tất cả những ai dưới 18 tuổi thì được hưởng mọi quyền lợi đã được ghi nhận trong Công ước. Tuy nhiên, những quy định khác nhau về khái niệm người chưa thành niên lại nằm trong các văn bản pháp luật truyền thống của các quốc gia trên thế giới. Sở dĩ có sự quy định khác nhau như vậy là do xuất phát từ truyền thống lịch sử văn hóa cũng như các quan niệm về đạo đức, phong tục tập quán của các quốc gia khác nhau. Mặt khác, còn do điều kiện kinh tế - xã hội sự phát triển về sinh học của con người, đặc biệt là chính sách pháp luật và yêu cầu của thực tiễn công tác đấu tranh phòng chống tội phạm của mỗi quốc gia cũng có sự khác nhau. Trong phạm vi một quốc gia, thì tùy vào từng ngành khoa học mà người ta cũng có khái niệm khác nhau về người chưa thành niên. Ở Việt Nam, Điều 1 Luật Giáo dục, chăm sóc và bảo vệ trẻ em Việt Nam quy định rõ: “Trẻ em quy định trong luật này là công dân Việt Nam dưới 16 tuổi [28]; Bộ luật dân sự năm 2005 cũng có quy định 7
13. tương tự: “Người chưa đủ 18 tuổi là người chưa thành niên” [29, Điều 18]; Bộ Luật Lao động Việt Nam cũng quy định: "Người lao động chưa thành niên là người dưới 18 tuổi" [33, Điều 161]. Như vậy, có thể thống nhất một quan điểm là người chưa thành niên là người chưa đủ 18 tuổi. Quan niệm này cũng hoàn toàn phù hợp với Công ước quốc tế về quyền trẻ em ngày 20/2/1990 mà nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên. Ở độ tuổi này, người chưa thành niên có những đặc điểm tâm sinh lý đặc trưng và chính vì thế mà bất cứ ngành luật nào cũng dành những quy định đặc biệt để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho họ. 1.1.2. Khái niệm bị can, bị cáo là người chưa thành niên - Khái niệm bị can,bị cáo trong xét xử hình sự Thuật ngữ “bị can” “bị cáo” được sử dụng trong nhiều Sắc lệnh về tổ chức của các cơ quan tư pháp do Chủ tịch nước CHXHCN Việt Nam ký từ năm 1945. Tuy nhiên chỉ đến năm 1974, trong văn bản hướng dẫn về trình tự thủ tục sơ thẩm về hình sự kèm theo Thông tư số 16/TATC ngày 27/9/1974 của Tòa án nhân dân tối cao đã đưa ra định nghĩa pháp lý về bị cáo: bị cáo là người bị truy cứu trách nhiệm hình sự trước Tòa án nhân dân. Trong giai đoạn xét xử, Tòa án nhân dân chỉ được đưa một người ra xét xử với tư cách bị cáo nếu Viện kiểm sát nhân dân truy tố người đó trước Tòa án. Theo quy định tại Điều 34 BLTTHS năm 2003 thì “Bị can” là người bị khởi tố về hình sự. Kể từ thời điểm Thẩm phán được phân công chủ tọa phiên tòa ra quyết định đưa vụ án ra xét xử thì bị can trở thành bị cáo. “Bị cáo” là khái niệm mang tính hình thức, căn cứ vào văn kiện tố tụng áp dụng đối với người đó. Theo quy định tại Khoản 1 Điều 50 BLTTHS năm 2003, một người trở thành bị cáo khi bị Tòa án quyết định đưa vụ án ra xét xử. Bị cáo chưa phải là người có tội, bị cáo chỉ trở thành có tội nếu sau khi bị xét xử họ bị Tòa án ra bản án kết tội và bản án đó có hiệu lực pháp luật. - Khái niệm bị can, bị cáo là người chưa thành niên Năng lực trách nhiệm hình sự chỉ hình thành khi con người đạt đến một độ tuổi nhất định và năng lực đó sẽ được hoàn thiện ở một độ tuổi tiếp theo. Người chưa thành niên, hay vị thành niên hoặc có nơi coi là trẻ em về thể chất và tâm 8
14. sinh lý đã có sự phát triển đáng kể, có khả năng hiểu biết nhất định để có những xử sự phù hợp với quy định của pháp luật. Theo nguyên tắc công bằng của pháp luật, họ phải chịu trách nhiệm về hành vi do chính mình thực hiện. “Người chưa thành niên phạm tội” là thuật ngữ sử dụng trong khoa học pháp luật hình sự, tố tụng hình sự và các khoa học khác. Mặc dù Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) và Bộ luật Hình sự (BLHS) đều có dành một chương riêng để quy định về người chưa thành niên phạm tội, nhưng lại đều không có khái niệm lập pháp chính thức thế nào là người chưa thành niên phạm tội, mà chỉ đưa ra một khái niệm gián tiếp thông qua việc quy định độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự. Theo Điều 12 BLHS thì người từ đủ 16 tuổi trở lên mới phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm, còn người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi thì chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. BLHS năm 1999 cũng quy định: “Người chưa thành niên từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự theo những quy định của chương này” [26]. Với quy định trong các điều khoản trên có thể hiểu người chưa thành niên phạm tội bao gồm những người từ đủ 14 tuổi nhưng chưa đủ 18 tuổi và phải chịu trách nhiệm hình sự về hành vi phạm tội. Những người chưa thành niên dưới 14 tuổi không phải chịu trách nhiệm hình sự; người từ đủ 16 tuổi trở lên mới phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm, còn người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi thì chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. Tại thời điểm họ thực hiện hành vi phạm tội, pháp luật quy định họ phải đang ở độ tuổi 14 tuổi đến dưới 18 tuổi mà không ở trong tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự (tình trạng bị mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hoạt động của mình do bị mắc bệnh tâm thần hoặc các bệnh khác). Khái niệm về người chưa thành niên phạm tội do BLHS quy định có ý nghĩa pháp lý sâu sắc. Đó là cơ sở xác định tính chất tội phạm đối với những hành vi do người chưa thành niên thực hiện và tạo điều kiện cho việc áp dụng hình phạt phù hợp với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi trên cơ sở những đặc điểm 9
15. tâm sinh lý vào thời điểm họ phạm tội. Không những thế, khái niệm trên còn mang ý nghĩa chính trị - xã hội bởi nó phù hợp với nội dung điều ước quốc tế, tiến bộ của nhân loại mà chúng ta đã gia nhập vừa phù hợp với đặc điểm kinh tế xã hội, sự phát triển về thể chất, tinh thần con người Việt Nam và kinh nghiệm đấu tranh phòng chống tội phạm ở nước ta. Dựa vào những phân tích nêu trên, có thể hiểu: Người chưa thành niên phạm tội là người từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi, có năng lực trách nhiệm hình sự chưa đầy đủ do sự hạn chế bởi các đặc điểm về tâm sinh lý và đã có lỗi (cố ý hoặc vô ý) trong việc thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội mà BLHS quy định là tội phạm. Điều 50 Bộ luật TTHS hiện hành quy định bị cáo là người đã bị Tòa án quyết định đưa ra xét xử, Như vậy, căn cứ vào quy định tại Điều 50 của BLTTHS và quy định tại Điều 12 của Bộ luật Hình sự về tuổi chịu trách nhiệm hình sự nêu trên, thì có thể đưa ra định nghĩa về bị can, bị cáo là người chưa thành niên như sau: Bị can là người chưa thành niên là người từ đủ 14 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị Bộ luật Hình sự quy định là tội phạm và bị khởi tố về Hình sự. Bị cáo là người chưa thành niên là người từ đủ 14 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị Bộ luật Hình sự quy định là tội phạm và bị Tòa án quyết định đưa ra xét xử. 1.1.3. Khái niệm quyền con người, quyền của người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm - Khái niệm quyền con người Quyền con người là những quyền tự nhiên của con người và không bị tước bỏ một cách tùy tiện, trái pháp luật. Theo định nghĩa của Văn phòng Cao ủy Liên Hợp Quốc thì quyền con người là những bảo đảm pháp lý toàn cầu có tác dụng bảo vệ các cá nhân và các nhóm chống lại những hành động hoặc sự bỏ mặc mà làm tổn hại đến nhân phẩm, những tự do cơ bản của con người. Theo đó, quyền con người là những giá trị chung của loài người, mang ý nghĩa chính trị, lịch sử, xã hội sâu sắc; nó là sự thừa nhận phẩm chất vốn có và bình đẳng không thể thay thế được của 10
16. mỗi thành viên, mọi gia đình, con người, là cơ sở của tự do, công bằng và hòa bình trên thế giới. Ở Việt Nam, quyền con người được ghi nhận và không ngừng hoàn thiện trong quy định của Hiến Pháp và pháp luật. Kế thừa các quy định tại Hiến Pháp 1992, Hiến pháp 2013 quy định tại Điều 12 Chương I là: Nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam tôn trọng Hiến chương Liên Hợp quốc và các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên. Việt Nam là một trong những nước sớm phê chuẩn Công ước quốc tế về nhân quyền. Với nguyên tắc đó, vấn đề quyền con người, quyền nghĩa vụ cơ bản của công dân được nêu tại Chương II Hiến pháp 2013 . Điều 14, khẳng định: Ở nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam, các quyền con người, quyền công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội được công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm theo Hiến pháp và pháp luật. Đó là những quyền tự nhiên, phải được thừa nhận, tôn trọng, tạo điều kiện thực hiện và bảo vệ quyền đó. Cũng tại Điều 14, khoản 2 quy định: Quyền con người, quyền công dân chỉ có thể bị hạn chế theo quy định của luật trong trường hợp cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, đạo đức xã hội, sức khỏe của cộng đồng. - Khái niệm quyền của người chưa thành niên phạm tội. Quyền cơ bản của người chưa thành niên được luật pháp quốc tế quy định tại Công ước quốc tế về quyền trẻ em thông qua ngày 20/11/1989, các bản Quy tắc tiêu chuẩn tối thiểu của Liên Hợp quốc về việc áp dụng pháp luật với người chưa thành niên năm 1985 (gọi tắt là Quy tắc Bắc Kinh), Hướng dẫn của Liên Hợp Quốc về phòng ngừa phạm pháp ở người chưa thành niên năm 1990 (gọi tắt là Hướng dẫn Riát), Quy tắc của Liên Hợp Quốc về việc bảo vệ người chưa thành niên bị tước quyền tự do năm 1991 (gọi tắt là Quy tắc 1991) mà Việt nam là một trong các thành viên đã tham gia ký kết. Nội dung các quy định nêu trong các Công ước, quy tắc có tính đến sự đa dạng và cơ cấu pháp luật của các quốc gia, phản ánh mục đích và tinh thần của tư pháp người chưa thành niên, đề ra những nguyên tắc mong muốn và thông lệ đối với việc quản lý người chưa thành niên phạm tội; đồng thời bảo đảm rằng, 11
17. trong quá trình thực thi và áp dụng pháp luật thì quyền của người chưa thành niên, kể cả trong trường hợp họ là đối tượng thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội không bị vi phạm. Trên cơ sở những văn bản pháp lý quốc tế nêu trên, có thể khái quát về các quyền cơ bản của người chưa thành niên phạm tội như sau: Một là, quyền cơ bản của người chưa thành niên được luật pháp quốc tế quy định thông qua các nguyên tắc sau: Trong bất kỳ hoàn cảnh, điều kiện nào, sự an toàn của người chưa thành niên phải được đặt lên hàng đầu; Không bị phân biệt đối xử - tất cả các em đều được đối xử công bằng, không thiên vị, bất kể giới tính, độ tuổi, dân tộc, tôn giáo ; Người chưa thành niên phải được đối xử một cách lịch sự, tôn trọng phẩm giá và chuyên nghiệp; Trước khi xét xử, người chưa thành niên luôn luôn được suy đoán vô tội; Người chưa thành niên được đối xử theo những quy định đã nêu trong hệ thống pháp luật của quốc gia. Hai là, quyền cơ bản của người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn điều tra, xét xử: Tất cả những tiếp xúc giữa cán bộ thực thi pháp luật và người chưa thành niên phải mang tính thân thiện, phải diễn ra trong một môi trường phù hợp, hỗ trợ và đáp ứng những nhu cầu đặc biệt của lứa tuổi; Trong quá trình giao tiếp với người chưa thành niên, phải sử dụng ngôn ngữ phù hợp và dễ hiểu với các em; Cấm các biện pháp điều tra, xét xử tùy tiện (không tuân thủ đúng trình tự, thủ tục đối với người chưa thành niên phạm tội), trong mọi trường hợp, quyền riêng tư của các em phải được bảo vệ; Những thông tin cá nhân và mang tính nhạy cảm liên quan đến người chưa thành niên phải được xử lý cẩn thận và được bảo đảm bí mật; Người chưa thành niên có quyền được bảo vệ khỏi vũ lực và các hình thức lạm dụng của các cơ quan công quyền; Việc giam giữ người chưa thành niên phạm tội cần phải cân nhắc kỹ lưỡng nếu mục đích chỉ là để phục vụ công tác điều tra, xét xử. Ba là, quyền của người chưa thành niên khi bị xét xử và tuyên án: Giam giữ chỉ là biện pháp cuối cùng và nếu có chỉ áp dụng trong một khoảng thời gian ngắn nhất; Người chưa thành niên có quyền giữ im lặng và quyền được chuyển đến những dịch vụ hỗ trợ phù hợp; p dụng xử lý theo hướng không 12
18. giam giữ để tránh các thủ tục xét xử chính thức và chuyển sang các chương trình hoà nhập cộng đồng phù hợp. Ở Việt Nam, quyền của bị cáo nói chung và bị cáo là người chưa thành niên nói riêng được pháp luật bảo đảm và bảo vệ quy định tại khoản 2 Điều 50 BLTTHS năm 2003. Ngoài ra, bị can, bị cáo là người chưa thành niên còn có các quyền khác được ghi nhận tại Chương XXXII Bộ luật TTHS- Chương quy định về thủ tục đặc biệt đối với người chưa thành niên phạm tội. Như vậy, có thể thấy khái niệm quyền của bị can, bị cáo là người chưa thành niên là: “ Những bảo đảm pháp lý có tác dụng bảo vệ bị can, bị cáo là người chưa thành niên khi tham gia tố tụng trong giai đoạn xét xử của Tòa án nhân dân”. 1.1.4. Khái niệm bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự của Tòa án nhân dân Theo Từ điển tiếng Việt, “Bảo đảm” có nghĩa là làm cho chắc chắn thực hiện được hoặc có đầy đủ những gì cần thiết. Ở Việt Nam, bảo đảm quyền của người chưa thành niên là bảo đảm cho những quy định của pháp luật về người được thực hiện trên thực tế, phù hợp với thông lệ quốc tế; đồng thời bảo vệ quyền của bị cáo là người chưa thành niên khi có sự xâm hại, sự vi phạm quyền của họ từ các cơ quan, các chủ thể thực hiện việc xét xử hành vi phạm tội của người chưa thành niên. Pháp luật tuy là yếu tố quan trọng không thể thiếu, nhưng không phải là yếu tố duy nhất bảo đảm cho họ được hưởng thụ các quyền, cũng như bảo đảm không bị tước mất quyền của họ trong hoàn cảnh đối mặt với pháp luật và là đối tượng xem xét của pháp luật. Trên cơ sở các văn bản pháp luật quốc tế nêu trên, hệ thống tư pháp người chưa thành niên ở Việt Nam đã được quan tâm nghiên cứu và ngày càng hoàn thiện. Việc bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội nói chung và bị can, bị cáo là người chưa thành niên nói riêng phù hợp với thông lệ quốc tế, đồng thời phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội và văn hóa hiện có của Việt Nam. Sự phù hợp này thể hiện trên cả hai phương diện đó là xây dựng pháp luật và thực thi pháp luật. Quyền của người chưa thành niên pham tội trong giai đoạn xét xử của Tòa án nhân dân được thể hiện trong Bộ luật 13
19. TTHS thông qua các nguyên tắc như: Thừa nhận Tòa án là cơ quan duy nhất có quyền xét xử các vụ án hình sự; nguyên tắc bảo vệ quyền cơ bản của công dân; Bảo vệ quyền bất khả xâm phạm về tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, suy đoán vô tội, quyền bào chữa, quyền kháng cáo, quyền minh oan Khi người chưa thành niên phạm tội bị đưa ra xét xử, họ phải được xét xử bởi một Tòa án độc lập, công khai và công bằng. Hiến pháp cũng như BLTTHS nước ta có những quy định chặt chẽ về thủ tục xét xử những vụ án có bị cáo là người chưa thành niên trong đó ghi nhận vai trò của Tòa án trong việc xét xử đồng thời ghi nhận đầy đủ các quyền của bị cáo khi bị xét xử; trách nhiệm, nghĩa vụ của những người tiến hành tố tụng trong khi xét xử Những ghi nhận này nhằm bảo đảm quyền của bị can, bị cáo là người chưa thành niên trong giai đoạn xét xử vụ án hình sự của Tòa án nhân dân được bảo đảm thực hiện. Từ những phân tích nêu trên, có thể nêu khái niệm về bảo đảm quyền của người chưa thành niên trong giai đoạn xét xử vụ án hình sự của Tòa án nhân dân là: “Bảo đảm quyền người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là việc xác định các biện pháp bảo đảm về mặt pháp lý, về mặt tổ chức, về cơ chế chính sách bảo đảm từ phía cơ quan tòa án, những người tiến hành tố tụng để bị can, bị cáo là người chưa thành niên được thực hiện các quyền mà pháp luật đã ghi nhận cho họ” 1.1.5. Ý nghĩa của việc bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự Ở Việt Nam, bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội là bảo đảm cho những quy định của pháp luật về người được thực hiện trên thực tế, phù hợp với thông lệ quốc tế, đồng thời phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội và văn hóa hiện có của Việt Nam. Sự phù hợp này thể hiện trên cả hai phương diện, đó là xây dựng pháp luật và thực thi pháp luật Khi xét xử vụ án mà bị cáo là người chưa thành niên, ngoài việc tuân thủ quy định của pháp luật hình sự và tố tụng hình sự được thực hiện đồng bộ, thống nhất trong toàn bộ quá trình xét xử vụ án hình sự như đối với các vụ án hình sự thông thường, còn cần chú ý đến các quy định đặc biệt đối với những vụ án mà bị 14