Luận văn Bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tòa án quân sự quân khu 5

Nội dung text: Luận văn Bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tòa án quân sự quân khu 5

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN VĂN HUY BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI CỦA NGƯỜI BỊ BUỘC TỘI THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TÒA ÁN QUÂN SỰ QUÂN KHU 5 Chuyên ngành : Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. TRẦN VĂN ĐỘ HÀ NỘI, năm 2017
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Nguyễn Văn Huy
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1. LÝ LUẬN BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI CỦA NGƯỜI BỊ BUỘC TỘI THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ 9 1.1. Lý luận về quyền con người và quyền con người của người bị buộc tội theo pháp luật tố tụng hình sự 9 1.2. Lý luận về bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội theo pháp luật tố tụng hình sự 15 1.3. Pháp luật Quốc tế về bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội 27 CHƯƠNG 2. QUY ĐỊNH BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI CỦA NGƯỜI BỊ BUỘC TỘI THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 31 2.1. Khái quát lịch sử pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội 31 2.2. Quy định của Bộ luật TTHS 2003 về bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội 35 CHƯƠNG 3. THỰC TIỄN VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI CỦA NGƯỜI BỊ BUỘC TỘI THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 47 3.1. Thực tiễn bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong các hoạt động tố tụng hình sự ở Quân khu 5 47 3.2. Các giải pháp tăng cường bảo đảm quyền con người của người bị bị buộc tội theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam 62 KẾT LUẬN 79 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
4. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự CQĐT Cơ quan điều tra ĐTV Điều tra viên HĐXX Hội đồng xét xử LHQ Liên hợp quốc QCN Quyền con người TAND Tòa án nhân dân TANDTC Tòa án nhân dân tối cao THTT Tiến hành tố tụng TTHS Tố tụng hình sự VKSND Viện kiểm sát nhân dân
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bảo vệ quyền con người là một trong những trách nhiệm pháp lý quan trọng của Nhà nước. Trong xu thế hội nhập quốc tế, bảo vệ quyền con người không chỉ là nghĩa vụ của Nhà nước đối với người dân mà còn là nghĩa vụ của một quốc gia trước cộng đồng quốc tế. Việt Nam là một trong những quốc gia thành viên của các công ước quốc tế về quyền con người đồng thời là nhà nước của dân, do dân, vì dân nên bảo vệ quyền con người trở thành nhiệm vụ chính trị và nhiệm vụ pháp lý đặc biệt quan trọng của các cơ quan nhà nước. Về mặt pháp lý, quyền con người ở nước ta đã có điều kiện để thực hiện và ngày càng phát triển, kể từ khi Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hoà được thành lập. Từ đó đến nay Nhà nước ta đã ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật như Hiến Pháp, các đạo luật và nhiều quy định khác để góp phần bảo vệ quyền con người, làm cho chế định này ngày càng hoàn thiện theo tiến trình phát triển của cách mạng Việt Nam. Nhà nước pháp quyền XHCN là nhà nước mà trong đó mọi hoạt động của nó phải hướng đến việc bảo đảm quyền con người được tôn trọng và thực thi đầy đủ trong thực tiễn đời sống xã hội. Chính vì thế, trong các quan điểm của Đảng về chiến lược xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN đều khẳng định rằng: Đảm bảo quyền con người là mục tiêu cao nhất của hoạt động tổ chức quyền lực nhà nước. Trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội năm 1991, Đảng đã khẳng định quan điểm cơ bản để xây dựng đất nước là phải hướng đến xã hội “vì lợi ích chân chính và phẩm giá con người”; đồng thời yêu cầu “Nhà nước định ra các đạo luật nhằm xác định các quyền công dân và quyền con người, quyền đi đôi với nghĩa vụ và trách nhiệm” [10]. Tư tưởng xây dựng một nhà nước bảo vệ tối đa quyền con người còn được thể hiện rõ trong các định hướng của Đảng về cải cách các hệ thống cơ quan Nhà nước nói chung, cải cách hệ thống cơ quan tư pháp nói riêng, như: Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị “về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới”, Nghị quyết số 49-NQ/TW, ngày 02/6/2005 Bộ Chính trị về Chiến 1
6. lược cải cách tư pháp đến năm 2020; đặc biệt là Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (Bổ sung và phát triển năm 2011) tiếp tục khẳng định: Quá trình quá độ lên chủ nghĩa xã hội phải đặt “con người là trung tâm của chiến lược phát triển, đồng thời là chủ thể phát triển. Tôn trọng và bảo vệ quyền con người, gắn quyền con người với quyền và lợi ích của dân tộc, đất nước và quyền làm chủ của nhân dân” [10]; và yêu cầu “Nhà nước tôn trọng và bảo đảm các quyền con người, quyền công dân; chăm lo hạnh phúc, sự phát triển tự do của mỗi người”. Trong những năm qua, hoạt động thực hiện và bảo vệ quyền con người ở Việt Nam đã đạt nhiều thành tựu như: các quyền dân sự, chính trị của mọi người dân Việt Nam luôn được bảo đảm, việc thụ hưởng các quyền này của người dân ngày càng toàn diện và đầy đủ; các quyền kinh tế, văn hóa, xã hội của người dân đã được ghi nhận trong Hiến pháp và pháp luật, được thể hiện rõ trong các chính sách phát triển đất nước của Chính phủ và được thực thi trên thực tế, đặc biệt là kể từ khi Việt Nam tiến hành công cuộc Đổi mới toàn diện đất nước; Quyền của các nhóm dễ bị tổn thương được nội luật hóa đầy đủ trong Hiến pháp và các văn bản luật tương ứng với từng nhóm đối tượng cụ thể theo các chuẩn mực pháp lý quốc tế mà Việt Nam cam kết tham gia, như: Quyền trẻ em, quyền không phân biệt về giới tính, quyền của người khuyết tật, quyền bình đẳng của người dân tộc thiểu số. Mặc dù đạt được nhiều thành tựu, việc bảo đảm và bảo vệ quyền con người ở Việt Nam hiện nay vẫn gặp nhiều thách thức cần được giải quyết trong thời gian tới đặc biệt là vấn đề bảo vệ quyền con người. Vấn đề bảo vệ quyền con người của người bị buộc tội là nội dung còn khá mới mẻ trong nhận thức của công dân, cũng như việc tổ chức và đảm bảo thực hiện đầy đủ các quyền con người trên thực tế, đó là vấn đề khá phức tạp cần phải được nghiên cứu một cách có hệ thống, toàn diện cả về lý luận lẫn thực tiễn để góp phần vào việc đảm bảo cho quyền con người. Xuất phát từ những vấn đề như vậy, trong khuôn khổ luận văn thạc sỹ luật học, chọn đề tài “Bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội theo pháp luật Tố tụng Hình sự Việt Nam từ thực tiễn Tòa án quân sự Quân khu 5” làm đề tài luận văn thạc sỹ là vấn đề có ý nghĩa lý luận và thực tiễn sâu sắc. 2
7. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Quyền con người và đảm bảo QCN là vấn đề cơ bản, được tất cả các quốc gia trên thế giới đặc biệt coi trọng trong lĩnh vực nghiên cứu lý luận, cũng như hoạt động thực tiễn. Trong lịch sử phát triển của nhân loại, các giá trị về QCN và đảm bảo QCN luôn gắn liền với những thành tựu mà nhân loại đã đạt được, vì thế Tuyên ngôn thế giới về QCN được Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua năm 1948, đã đánh dấu như một cột mốc sáng chói của lịch sử phát triển thị trường QCN của lịch sử loài người. Đây là cơ sở cho việc hoàn thiện về lý luận cũng như thực tiễn của việc đảm bảo QCN trong lịch sử phát triển của thế giới hiện đại nói chung và các khu vực quốc gia nói riêng. Ở nước ta, đảm bảo QCN nói chung và đảm bảo QCN trong HĐTP là vấn đề đã được Đảng, Nhà nước cùng các nhà khoa học xã hội hết sức quan tâm nghiên cứu nhất là trong thời kỳ đổi mới. Bên cạnh việc thành lập Trung tâm Nghiên cứu Quyền con người trực thuộc Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, hiện nay đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về lĩnh vực này. Từ góc độ nghiên cứu về bảo đảm quyền con người nói chung trong Nhà nước pháp quyền có các công trình "Quyền con người trong thế giới hiện đại" của nguyên Giám đốc trung tâm quyền con người của Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh GS.TS. Hoàng Văn Hảo và Phạm Ích Khiêm; Bài báo "Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam với việc bảo đảm quyền con người" của TS. Tường Duy Kiên; Chuyên khảo "Quyền lực Nhà nước và quyền con người" của PGS. TS. Đinh Văn Mậu; Các công trình của GS. TSKH Lê Văn Cảm về “Nhà nước pháp quyền, về bảo đảm quyền con người trong Nhà nước pháp quyền” Từ góc độ pháp luật chuyên ngành, luận án tiến sĩ luật học "Bảo đảm quyền con người trong hoạt động tư pháp ở Việt Nam hiện nay” của Nguyễn Huy Hoàng; Các bài báo của GS.TSKH Lê Văn Cảm "Những vấn đề lý luận về bảo vệ quyền con người bằng pháp luật trong lĩnh vực tư pháp hình sự"; Đề tài khoa học cấp Đại học quốc gia “Bảo vệ quyền con người bằng pháp luật hình sự và pháp luật tố tụng hình sự trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam” do GS.TSKH. Lê Văn Cảm, TS. Nguyễn Ngọc Chí, ThS. Trịnh Quốc Toản đồng chủ trì; Luận án tiến sĩ "Bảo vệ quyền 3
8. con người trong tố tụng hình sự Việt Nam" của Nguyễn Quang Hiền; Chuyên khảo "Bảo vệ quyền con người trong luật hình sự, luật tố tụng hình sự Việt Nam" của TS. Trần Quang Tiệp; Báo cáo "Bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam" tại Hội thảo về Quyền con người trong tố tụng hình sự (do Viện kiểm sát nhân dân tối cao và Ủy ban nhân quyền Australia tổ chức tháng 3-2010) của PGS. TS. Nguyễn Thái Phúc; Tác giả Hoàng Hùng Hải về đề tài: “Hoàn thiện pháp luật đảm bảo quyền con người trong xét xử hình sự ở nước ta” (Luật văn thạc sĩ Luật học, 2000); Tác giả Hoàng Thị Sơn, “Thực hiện quyền bào chữa của bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự”, Luận án tiến sĩ luật học, Hà Nội, 2003, Lại Văn Trình (2011), “Bảo đảm quyền con người của người bị tạm giam, bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự Việt Nam”, Luận án tiến sĩ luật học, Tp Hồ Chí Minh, Ngô Thị Thanh, (2014), “Bảo đảm quyền con người trong hoạt động xét xử vụ án hình sự”, Luận văn Thạc sỹ luật học, Hà Nội. Về lĩnh vực hoạt động nhằm đảm bảo QCN, bao gồm: Nguyễn Văn Tuân về đề tài: “Sự tham gia của người bào chữa ở Toà sơ thẩm theo pháp luật Việt Nam” (Luận án tiến sĩ Luật học, 1991); Tác giả Đinh Xuân Nam về đề tài “Trách nhiệm hình sự của vị thành niên” (Luận án phó tiến sĩ Luật học, 1994); Tác giả Dương Thị Thanh Mai về đề tài: “Giáo dục pháp luật qua hoạt động tư pháp ở Việt Nam (Bằng thực tiễn của Toà án và luật sư) (Luận án phó tiến sĩ Luật học, 1995); Trong các công trình này, các tác giả đã nghiên cứu khái niệm và các đặc điểm Nhà nước pháp quyền nói chung, Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa nói riêng; nghiên cứu về mối quan hệ giữa quyền con người và quyền công dân; nghiên cứu vấn đề bảo đảm quyền con người trong Nhà nước pháp quyền; Số công trình khác thì nghiên cứu từ góc độ tố tụng hình sự. Do phạm vi quá rộng, cho nên các tác giả chỉ nghiên cứu sơ lược các nội dung mà chưa đi sâu nghiên cứu thật đầy đủ, toàn diện, hệ thống trong tố tụng hình sự đối với những đối tượng khác nhau. Quyền con người của người bị buộc tội được nghiên cứu tương đối sơ lược. Phạm vi nghiên cứu chủ yếu xuất phát từ phân tích quyền và nghĩa vụ tố tụng của người tham gia tố tụng mà chưa đi sâu nghiên cứu các chế định liên quan khác như các nguyên tắc tố tụng hình sự, các thủ tục tố tụng hình sự, các biện pháp cưỡng chế tố tụng liên quan đến quyền con 4
9. người của người bị buộc tội. Ngoài ra, còn nhiều công trình nghiên cứu của các tác giả khác đã được đăng tải trong các luận án, luận văn tốt nghiệp, tập san, tạp chí chuyên ngành như Tạp chí Nhà nước và pháp luật, Tạp chí Dân chủ và pháp luật, Tạp chí Tòa án nhân dân (TAND), Tạp chí Lập pháp . Nhìn chung, những công trình nghiên cứu nêu trên chủ yếu đề cập đến những vấn đề lý luận chung về QCN, từng lĩnh vực hoạt động cụ thể về QCN, về tổ chức và hoạt động của các bộ máy nhà nước, về việc xây dựng pháp luật về đảm bảo QCN nói chung. Trong đó, chỉ có một vài khía cạnh đề cập cụ thể về QCN trong tố tụng hình sự. Nhiều vấn đề lý luận quan trọng như thế nào là bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự, cơ chế bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự như thế nào, các biện pháp bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự ra sao còn bị bỏ ngỏ hoặc đã được đề cập ở mức độ nhất định nhưng còn thiếu đồng bộ, thiếu thống nhất. Do vậy, đa số các công trình chủ yếu bám vào phân tích các quy định của pháp luật thực định, có so sánh với thực tiễn để tìm ra những bất cập, hạn chế. Các công trình đã công bố chưa xây dựng được một cơ chế bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự về mặt lý luận để từ đó phân tích, đánh giá khoa học thực trạng (pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật) bảo đảm quyền con người, nhất là của người bị buộc tội (những người dễ bị xâm phạm nhất) để từ đó đưa ra những giải pháp tăng cường bảo đảm quyền con người của những người đó trong tố tụng hình sự. Tuy vậy, các công trình nêu trên vẫn là những tài liệu tham khảo quan trọng đối với tác giả trong quá trình thực hiện luận văn. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu đề tài này, tác giả hướng tới mục đích làm rõ thêm cơ sở lý luận bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong TTHS, đồng thời nghiên cứu thực trạng quy định pháp luật cũng như thực tiễn hoạt động TTHS, làm sáng tỏ những bất cập hạn chế, để đưa ra những kiến nghị và giải pháp tăng cường bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong TTHS Việt Nam. 5
10. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu trên, nhiệm vụ nghiên cứu đặt ra là: Làm rõ những vấn đề lý luận về quyền con người và bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong tố tụng hình sự; hệ thống hóa các biện pháp bảo đảm; làm rõ những điểm chung và những đòi hỏi đặc thù trong bảo đảm quyền con người của các chủ thể này trong các giai đoạn tố tụng khác nhau. Phân tích các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự liên quan đến bảo đảm quyền con người; tìm ra những hạn chế và bất cập về bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử vụ án hình sự. Kiến nghị những giải pháp nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam và tăng cường bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong hoạt động tố tụng hình sự. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu đề tài 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là những vấn đề lý luận của bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong luật tố tụng hình sự Việt Nam, quy định của pháp luật về bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội và thực tiễn hoạt động điều tra, truy tố và xét xử theo pháp luật tố tụng hình sự hiện hành. 4.2. Phạm vi nghiên cứu đề tài Phạm vi về nội dung: Phạm vi nghiên cứu của đề tài là những nội dung cơ bản của bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội theo pháp luật tố tụng hình sự hiện hành. Phạm vi về thời gian: Các vấn đề lý luận nghiên cứu trong giai đoạn từ 1945 đến nay. Về thực tiễn: Các số liệu thực tiễn phục vụ nghiên cứu đề tài được thu thập trên trên địa bàn Quân khu 5 trong thời gian từ 2012 đến 2016. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Đề tài được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của Chủ nghĩa Mác-Lênin (duy vật biện chứng và duy vật lịch sử), tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về Nhà nước và Pháp luật, về Nhà nước pháp quyền xã hội chủ 6
11. nghĩa, về bảo đảm quyền con người đối với người bị buộc tội theo luật Tố tụng hình sự và những quy định của pháp luật có liên quan. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Các phương pháp nghiên cứu cụ thể được sử dụng là phân tích, tổng hợp, lịch sử, so sánh, thống kê v.v Trong quá trình thực hiện đề tài, tác giả đã khảo sát thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử của các cơ quan Điều tra hình sự, Viện kiểm sát quân sự và Tòa án quân sự Quân khu 5, nghiên cứu hồ sơ các vụ án làm cơ sở thực tiễn cho việc nghiên cứu. Đóng góp về mặt khoa học của luận văn Luận văn đã góp phần làm rõ thêm nhiều vấn đề lý luận về quyền con người và bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong tố tụng hình sự; hệ thống hóa được các biện pháp bảo đảm; làm rõ những điểm chung và những đòi hỏi đặc thù trong bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong các giai đọan tố tụng khác nhau. Luận văn đã phân tích có hệ thống các quy định của Bộ luật TTHS và đánh giá đầy đủ, toàn diện thực tiễn bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong TTHS Việt Nam, từ đó tìm ra được những hạn chế, bất cập về bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong TTHS và nguyên nhân của những bất cập, hạn chế. Luận văn đã đưa ra được một số giải pháp và kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật TTHS Việt Nam và tăng cường bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong họat động TTHS. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Đây là công trình chuyên khảo ở cấp độ luận văn Thạc sỹ nghiên cứu về vấn đề bảo đảm quyền con người nói chung, của người bị buộc tội trong tố tụng hình sự nước ta. Công trình nghiên cứu các vấn đề lý luận về bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự, phân tích, đánh giá thực trạng bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong tố tụng hình sự và kiến nghị các giải pháp tăng cường bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự. Đề tài là một đóng góp khiêm tốn trong việc giải quyết về mặt khoa học, một trong những nội dung cấp thiết hiện nay ở nước ta cũng như trên thế giới là vấn đề bảo 7
12. đảm quyền con người. Quy định về quyền con người đã là quan trọng và cần thiết nhưng cần thiết hơn, quan trọng hơn là vấn đề bảo đảm cho các quyền đó được thực thi trong cuộc sống. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận văn là một tài liệu tham khảo có giá trị trong hoạt động lập pháp tố tụng hình sự, trong thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử cũng như trong học tập, nghiên cứu về tố tụng hình sự. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương. Chương 1: Lý luận bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội theo pháp luật tố tụng hình sự. Chương 2: Quy định bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam. Chương 3: Thực tiễn và một số giải pháp tăng cường bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam. 8
13. CHƯƠNG 1 LÝ LUẬN BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI CỦA NGƯỜI BỊ BUỘC TỘI THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ 1.1. Lý luận về quyền con người và quyền con người của người bị buộc tội theo pháp luật tố tụng hình sự 1.1.1. Quyền con người 1.1.1.1. Khái niệm quyền con người Quyền con người là một vấn đề khá phức tạp, liên quan đến nhiều lĩnh vực như đạo đức, chính trị, pháp lý Đó là thành quả của sự phát triển lịch sử, là đặc trưng của xã hội văn minh. Quyền con người cũng là một quy phạm pháp luật, đương nhiên nó đòi hỏi tất cả mọi thành viên của xã hội, không loại trừ bất cứ ai, đều có quyền và nghĩa vụ phải tôn trọng các quyền và tự do của mọi người. Khái niệm quyền con người có nguồn gốc từ thời Hy Lạp cổ dưới dạng các quyền tự nhiên như quyền được sống Dưới chế độ chiếm hữu nô lệ, người nô lệ không được coi là con người và sống với tình trạng vô quyền. Chế độ phong kiến so với chế độ nô lệ đã là một bước tiến trong việc giành lại quyền tự do và giải phóng con người. Giai cấp tư sản là người đầu tiên nêu ngọn cờ nhân quyền với các tư tưởng tự do, bình đẳng, bác ái, công lý, vốn là yêu cầu bức thiết của nhân dân lao động, tuyệt đối hoá tự do cá nhân, nhấn mạnh yếu tố cá nhân trong khái niệm quyền con người. Lần đầu tiên các quyền con người được chính thức ghi trong các văn kiện quan trọng như Tuyên ngôn độc lập của Mỹ 1776, Tuyên ngôn về nhân quyền và dân quyền của Pháp 1789 Quyền con người được chính thức pháp điển hóa trong luật quốc tế từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai, nó đã trở thành một hệ thống các tiêu chuẩn pháp luật quốc tế có tính chất bắt buộc với mọi quốc gia và việc tôn trọng, bảo vệ các quyền con người đã trở thành thước đo về trình độ văn minh của các nước và các dân tộc trên thế giới. Hiến chương LHQ và Tuyên ngôn nhân quyền là hai văn kiện quốc tế quan trọng đầu tiên về nhân quyền. Tuyên ngôn nhân quyền (1948) được LHQ đánh giá là một trong những thành tựu lớn đạt được của LHQ và có ý nghĩa lịch sử vì đã đưa ra được những 9
14. chuẩn mực chung cho tất cả các nước và dân tộc về các quyền con người. Quyền con người được pháp điển hoá trong một loạt Công ước quốc tế về nhân quyền; bao gồm 24 Công ước quốc tế về nhân quyền trong đó quan trọng nhất là 2 Công ước 1966 về các quyền dân sự, chính trị và về các quyền kinh tế, văn hoá, xã hội. Có thể thấy, ở cấp độ Quốc tế, có một định nghĩa của Văn phòng Cao ủy Liên hợp quốc về quyền con người (Office of High Commissioner for Human Rights – OHCHR) thường được trích dẫn bởi các nhà nghiên cứu. Theo định nghĩa này, quyền con người là những bảo đảm pháp lý toàn cầu (universal legal guarantees) có tác dụng bảo vệ các cá nhân và các nhóm chống lại những hành động (actions) hoặc sự bỏ mặc (omissions) mà làm tổn hại đến nhân phẩm, những sự được phép (entitlements) và tự do cơ bản (fundamental freedoms) của con người [6]. Tại Việt Nam, thuật ngữ quyền con người lần đầu tiên được hiến định trong Hiến pháp năm 1992 “ở nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam, các quyền con người về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hoá và xã hội được tôn trọng” [17]. Trên cơ sở đó, nhiều quy định của quyền công dân (thể hiện sự cụ thể hóa quyền con người) được ban hành và chi tiết. Năm 2013, Hiến pháp ban hành đã quy định chi tiết hơn và làm rõ nội dung quyền con người, quyền công dân, trách nhiệm của Nhà nước và xã hội trong việc tôn trọng, bảo đảm và bảo vệ quyền con người, quyền công dân; bổ sung một số quyền mới là kết quả của quá trình đổi mới 25 năm qua ở nước ta, phù hợp với các điều ước quốc tế về quyền con người mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên. Theo giáo trình Lý luận và pháp luật về quyền con người, các tác giả định nghĩa quyền con người là “những nhu cầu, lợi ích tự nhiên, vốn có của con người được ghi nhận và bảo vệ trong pháp luật quốc gia và các thỏa thuận pháp lý quốc tế”[6, tr.38]. Còn học giả Nguyễn Bá Diến cho rằng: "Quyền con người là các khả năng của con người được đảm bảo bằng pháp luật (luật quốc gia và luật quốc tế) về sử dụng và chi phối các phúc lợi xã hội, các giá trị vật chất, văn hóa và tinh thần, sử dụng quyền tự do trong xã hội trong phạm vi luật định và quyền quyết định các hoạt động của mình và của người khác trên cơ sở pháp luật”[4]. Ngoài ra, có một định nghĩa đang được sử dụng phổ biến trong giảng dạy, 10
15. nghiên cứu về nhân quyền ở nước ta hiện nay: "Nhân quyền (hay quyền con người) là những năng lực và nhu cầu vốn có và chỉ có ở con người, với tư cách là thành viên cộng đồng nhân loại, được thể chế hóa bằng pháp luật quốc gia và các thỏa thuận pháp lý quốc tế" [14]. Tuy có nhiều cách định nghĩa khác nhau, mỗi định nghĩa tiếp cận quyền con người theo những góc độ khác nhau, nhưng theo quan niệm chung của cộng đồng quốc tế và ở Việt Nam, quyền con người được xác định dựa trên hai bình diện chủ yếu là giá trị đạo đức và giá trị pháp luật. Dưới bình diện đạo đức, quyền con người là giá trị xã hội cơ bản, vốn có (những đặc quyền) của con người như nhân phẩm, bình đẳng xã hội, tự do ; dưới bình diện pháp lý, để trở thành quyền, những đặc quyền phải được thể chế hóa bằng các chế định pháp luật quốc tế và pháp luật quốc gia. Như vậy, dù ở góc độ nào hay cấp độ nào thì quyền con người cũng được xác định như là chuẩn mực được kết tinh từ những giá trị nhân văn của toàn nhân loại, áp dụng cho tất cả mọi người. 1.1.1.2. Đặc điểm quyền con người Quyền con người là những giá trị cao quý, kết tinh từ nền văn hóa của tất cả các dân tộc trên thế giới. Dù nhìn từ gốc độ nào (đạo đức - tôn giáo, lịch sử - xã hội, triết học, chính trị hay pháp lý) thì quyền con người có những đặc điểm sau đây: * Tính phổ biến: Tính phổ biến của nhân quyền thể hiện ở chỗ quyền con người là những gì bẩm sinh, vốn có của con người và được áp dụng bình đẳng cho tất cả mọi thành viên trong gia đình nhân loại, không có sự phân biệt đối xử vì bất cứ lý do gì, chẳng hạn như về chủng tộc, dân tộc, giới tính, tôn giáo, độ tuổi, thành phần xuất thân Tính phổ biến của quyền con người thể hiện ở chỗ dù cho quốc gia theo thể chế chính trị xã hội gì, dù ở trình độ phát triển nào, dù theo đuổi giá trị truyền thống ra sao, muốn có một nhà nước pháp quyền thì quốc gia đó phải đảm bảo sao cho các quyền con người có những đặc điểm cơ bản kể trên. Tính phổ biến của quyền con người được khẳng định trong luật quốc tế. Quyền con người trong luật quốc tế được hiểu là tổng thể các quyền và tự do cơ bản của con người được ghi nhận trong các điều ước quốc tế phổ biến. Hiện nay vấn đề quyền con người không còn được coi là công việc thuộc nội bộ của quốc gia, nếu như một quốc gia nào đó không đảm bảo được các quyền và tự do cơ bản của con người thì điều đó có nghĩa là quốc gia đó đã vi phạm các cam kết 11
16. quốc tế về quyền con người. * Tính không thể tước bỏ: Tính không thể tước bỏ của nhân quyền thể hiện ở chỗ các quyền con người không thể bị tước đoạt hay hạn chế một cách tùy tiện bởi bất cứ chủ thể nào, kể cả các cơ quan và quan chức nhà nước. Có thể thấy, khía cạnh “tuỳ tiện” nói đến giới hạn của vấn đề. Nó cho thấy không phải lúc nào nhân quyền cũng “không thể bị tước bỏ”. Trong một số trường hợp đặc biệt, chẳng hạn như khi một người phạm một tội ác thì có thể bị tước tự do theo pháp luật, thậm chí bị tước quyền sống. * Tính không thể phân chia: Tính không thể phân chia của nhân quyền bắt nguồn từ nhận thức rằng các quyền con người đều có tầm quan trọng như nhau, nên về nguyên tắc không có quyền nào được coi là có giá trị cao hơn quyền nào. Việc tước bỏ hay hạn chế bất kỳ quyền con người nào đều tác động tiêu cực đến nhân phẩm, giá trị và sự phát triển của con người. Tuy nhiên, tính chất không thể phân chia không hàm ý rằng mọi quyền con người đều cần phải được chú ý quan tâm với mức độ bởi các quyền được ưu tiên thực hiện có giá trị cao hơn các quyền khác, mà là bởi các quyền đó trong thực tế đang bị đe doạ hoặc bị vi phạm nhiều hơn so với các quyền khác. * Tính liên hệ và phụ thuộc lẫn nhau: Tính liên hệ và phụ thuộc lẫn nhau của nhân quyền thể hiện ở chỗ việc bảo đảm các quyền con người, toàn bộ hoặc một phần, nằm trong mối liên hệ phụ thuộc và tác động lẫn nhau. Sự vi phạm một quyền sẽ trực tiếp hoặc gián tiếp gây ảnh hưởng tiêu cực đến việc bảo đảm các quyền khác. Ngược lại, tiến bộ trong việc bảo đảm một quyền sẽ trực tiếp hoặc gián tiếp tác động tích cực đến việc bảo đảm các quyền khác. Thực tế cho thấy, để bảo đảm các quyền bầu cử, ứng cử (các quyền chính trị cơ bản), cần đồng thời bảo đảm một loạt quyền kinh tế, xã hội, văn hóa khác có liên quan như quyền được giáo dục, quyền được chăm sóc y tế, quyền có mức sống thích đáng vì nếu không, các quyền bầu cử, ứng cử rất ít có ý nghĩa với những người. Có thể thấy, trong khoa học Pháp lý và trong các văn kiện Quốc tế về quyền con người thường nói đến các đặc điểm cơ bản và các thuộc tính như đã phân tích trên. Quyền con người không còn bị coi là sản phẩm của chủ nghĩa cá nhân hay là công cụ chính trị như trước nữa mà được thừa nhận một cách khách quan hơn, là sự kết tinh của nền văn minh nhân loại, là một giá trị lớn của toàn thế giới [8, tr.6-9]. Vì vậy, nếu 12
17. ở đâu đó quyền con người không thể hiện được các đặc điểm cơ bản và thuộc tính trên thì điều đó có nghĩa là quyền con người ở những nơi đó chưa được đảm bảo theo các tiêu chí chung. 1.1.2. Quyền con người của người bị buộc tội 1.1.2.1. Khái niệm người bị buộc tội theo pháp luật TTHS Việt Nam Hiện nay, có những quan điểm khác nhau về đối tượng người buộc tội, thời điểm bắt đầu và kết thúc của sự buộc tội. Quan điểm thứ nhất: Đối tượng bị buộc tội chỉ có thể là bị can, bị cáo. Những người tham gia tố tụng khác không thể là đối tượng bị buộc tội. Buộc tội chỉ tồn tại trước khi bản án của toà án có hiệu lực pháp luật [25, tr.13]. Quan điểm thứ hai: Sự buộc tội xuất hiện cả khi chưa có quyết định khởi tố bị can trong trường hợp có người bị tạm giữ. Sự buộc tội còn tồn tại cho tới khi người bị kết án chấp hành xong hình phạt hoặc được áp dụng các biện pháp miễn hình phạt (toàn bộ) hoặc được đại xá hay ân xá [11, tr.27]. Quan điểm thứ ba: Cho rằng người bị buộc tội là “người bị tạm giữ, bị can, bị cáo”. Xuất phát từ quan điểm thi hành án không phải là một khâu trong chuỗi các hoạt động tố tụng hình sự mà cần phải tách ra thành một hệ thống pháp luật, ngành khoa học nghiên cứu riêng nên vấn đề quyền con người của người bị kết án, tù nhân, người mãn hạn tù cần được nghiên cứu riêng [15]. Theo chúng tôi, xuất phát từ những quy định BLTTHS 2003: Điều 9 “Không ai bị coi là có tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội của toà án đã có hiệu lực pháp luật”, Điều 11 “Người bị tạm giữ, bị can, bị cáo có quyền tự bào chữa hoặc nhờ người khác bào chữa” và Hiến pháp năm 2013 tại khoản 4 Điều 31 quy định: “Người bị bắt, tạm giữ, tạm giam, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử có quyền tự bào chữa, nhờ luật sư hoặc người khác bào chữa” có thể thấy rằng dù người bị bắt, bị tạm giữ có được coi là người bị buộc tội hay chưa thì họ và bị can, bị cáo vẫn có quyền được suy đoán vô tội và có quyền tự bào chữa, nhờ luật sư hoặc người khác bào chữa. Điểm đ khoản 1 Điều 4 BLTTHS 2015 quy định “Người bị buộc tội gồm: Người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo”. Trong tố tụng hình sự, người bị bắt, bị tạm giữ, bị can hay bị cáo chỉ là các tên 13
18. gọi khác nhau của cùng một người khi ở các giai đoạn tố tụng khác nhau, tuy họ là đối tượng bị buộc tội hoặc nghi là có tội nhưng chưa phải là người có tội. Người bị buộc tội trong TTHS là những người bị nghi ngờ phạm tội, bị đặt vào trạng thái pháp lý bất lợi. Như vậy, theo chúng tôi người bị buộc tội là “người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo”. Người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo là các tên gọi khác nhau của (người bị buộc tội) ở các giai đoạn tố tụng hình sự khác nhau. 1.1.2.2. Quyền của người bị buộc tội theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam Tố tụng hình sự là lĩnh vực hoạt động Nhà nước nhạy cảm liên quan đến quyền con người. Có thể thấy quyền con người trong TTHS, đặc biệt là quyền của người bị buộc tội dễ bị xâm phạm và tổn thương nhất và hậu quả để lại cũng nghiêm trọng khi nó động chạm đến được quyền sống, quyền được tự do và sinh mệnh chính trị của một cá nhân. Phát hiện, xử lý tội phạm là công việc của bất kỳ một nhà nước nào nhằm bảo vệ lợi ích của Nhà nước, của xã hội, của cá nhân trong xã hội đó. Vừa đảm bảo việc phát hiện xử lý kịp thời tội phạm, vừa phải đảm bảo không xâm phạm đến quyền của con người là một mâu thuẫn mà giải quyết hài hòa mâu thuẫn này đó chính là biểu hiện của một kiểu tố tụng hình sự trong nhà nước văn minh. Theo quy định tại các Điều 11, Điều 14, Điều 15 Công ước quốc tế về quyền dân sự, chính trị năm 1966, quyền con người trong lĩnh vực tư pháp hình sự bao gồm: Quyền được xét xử công bằng và công khai bởi một Tòa án có thẩm quyền, độc lập, không thiên vị; quyền được đưa ra xét xử mà không bị trì hoãn một cách vô lý; quyền được có mặt trong khi xét xử; quyền không bị áp dụng hồi tố; quyền yêu cầu Tòa án cấp cao hơn xem xét lại bản án và hình phạt đối với mình theo quy định của pháp luật; quyền bất khả xâm phạm về tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm và quyền tự do cá nhân khác; người chưa thành niên được áp dụng thủ tục tố tụng hình sự đặc biệt. Những quyền trên là những quyền của người bị buộc tội - đối tượng quan trọng nhất cần bảo vệ trong TTHS theo quy định của các văn bản Quốc tế. Việt Nam đã tiếp thu khá đầy đủ nội dung quyền con người trong các văn bản pháp luật quốc tế và nội luật hóa trong pháp luật quốc gia. Với quy định “Ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, các quyền con người, quyền công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội được công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm theo Hiến pháp 14