Luận văn Bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội chưa thành niên theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Quảng Trị

Nội dung text: Luận văn Bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội chưa thành niên theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Quảng Trị

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ THỦY TIÊN BẢO ĐẢM QUYỀN BÀO CHỮA CỦA NGƢỜI BỊ BUỘC TỘI CHƢA THÀNH NIÊN THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH QUẢNG TRỊ Chuyên ngành : Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. ĐINH THỊ MAI HÀ NỘI, năm 2016
2. LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin gửi lời cám ơn chân thành đến Tiến sĩ Luật học Đinh Thị Mai – người đã hướng dẫn khoa học và tạo điều kiện giúp tôi hoàn thành Luận văn này. Tôi cũng xin bày tỏ sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc tới các thầy cô giảng viên của khoa Luật thuộc Học viện khoa học xã hội Việt Nam và các thầy cô cộng tác viên giảng dạy tại Khoa - những người đã tận tình dìu dắt và truyền đạt những kiến thức khoa học pháp lý bổ ích cho tôi trong suốt khoá học. Xin cảm ơn gia đình, người thân, các bạn đồng môn và đồng nghiệp đã luôn ở bên cạnh động viên và cổ vũ tôi trong quá trình thực hiện Luận văn này. Học viên Nguyễn Thị Thủy Tiên
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của bản thân tôi, chưa từng được công bố trong một công trình khoa học nào của người khác. Các tài liệu tham khảo được trích dẫn hợp pháp. Học viên Nguyễn Thị Thủy Tiên
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƢƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN BÀO CHỮA CỦA NGƢỜI BỊ BUỘC TỘI CHƢA THÀNH NIÊN 7 1.1. Một số khái niệm liên quan đến bảo đảm quyền bào chữa của người của người bị buộc tội chưa thành niên 7 1.2. Vai trò và các hình thức thực hiện quyền bào chữa của người bị buộc tội chưa thành niên 13 1.3. Cơ sở pháp lý của bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội CTN theo pháp luật TTHS Việt Nam 18 1.4. Các yếu tố bảo đảm thực hiện QBC của người bị buộc tội CTN 24 CHƢƠNG 2. THỰC TRẠNG BẢO ĐẢM QUYỀN BÀO CHỮA CỦA NGƢỜI BỊ BUỘC TỘI CHƢA THÀNH NIÊN TẠI ĐỊA BÀN TỈNH QUẢNG TRỊ 29 2.1. Khái quát tình hình người chưa thành niên phạm tội tại địa bàn tỉnh Quảng Trị 29 2.2. Thực trạng thực hiện quyền bào chữa của người bị buộc tội chưa thành niên 32 2.3. Thực trạng các yếu tố bảo đảm thực hiện quyền bào chữa của người bị buộc tội chưa thành niên tại địa bàn tỉnh Quảng Trị 46 CHƢƠNG 3. CÁC GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM QUYỀN BÀO CHỮA CỦA NGƢỜI BỊ BUỘC TỘI CHƢA THÀNH NIÊN TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ 54 3.1. Quan điểm chung về tăng cường bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội chưa thành niên trong Tố tụng hình sự Việt Nam hiện nay 54 3.2. Các biện pháp cụ thể tăng cường bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội chưa thành niên trong Tố tụng hình sự 62 KẾT LUẬN 74 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
5. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLTTHS Bộ luật Tố tụng hình sự CCTP Cải cách tư pháp CQĐT Cơ quan điều tra CTN Chưa thành niên CƯQT Công ước Quốc tế HĐXX H ộ i đ ồng xét xử NBC Người bào chữa QBC Quyền bào chữa TGPL Tr ợ giúp pháp lý TGTT Tham gia tố tụng THTT Tiến hành tố tụng TNHS Trách nhiệm hình sự TTHS Tố tụng hình sự VAHS V ụ án hình sự XHCN Xã hội chủ nghĩa
6. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang bảng Thống kê tình hình người CTN phạm tội bị CQĐT khởi tố từ 2.1. 31 2011 đến 2015 Thống kê tình hình người CTN phạm tội bị đưa ra xét xử từ 2.2. 33 2011 đến 2015 Thống kê số người bị buộc tội CTN có Luật sư, Trợ giúp viên 2.3. 35 pháp lý tham gia bào chữa
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của Đề tài Quyền bào chữa (QBC) là một quyền lợi đặc thù, cơ bản của công dân. Đây là một nguyên tắc Hiến định được ghi nhận tại Hiến Pháp năm 2013, đồng thời cũng là nguyên tắc cơ bản của pháp luật Tố tụng hình sự (TTHS) Việt Nam. Việc bảo đảm QBC của người bị buộc tội giúp cho cơ quan Tiến hành tố tụng (THTT) xác định được sự thật khách quan của vụ án, đảm bảo hoạt động tố tụng được tiến hành đúng trình tự, xét xử công minh, kịp thời, không để lọt tội phạm và không làm oan người vô tội. Việt Nam đã và đang tiến hành cải cách tư pháp (CCTP) nhằm xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa (XHCN) và một trong những nhiệm vụ trọng tâm của công tác này chính là mở rộng hoạt động tranh tụng tại các phiên tòa xét xử hình sự. Xét đến cùng thì mục đích cơ bản mà TTHS hướng đến vẫn là bảo đảm tính công bằng của pháp luật và bảo vệ quyền con người (QCN), quyền công dân. Đặc biệt, khi đối tượng bị buộc tội là người chưa thành niên (CTN), chưa phát triển đầy đủ về thể chất, trí tuệ thì việc quy định và bảo đảm thực hiện QBC cho họ càng có ý nghĩa to lớn. Trong những năm qua, vấn đề bảo đảm QBC của người bị buộc tội nói chung và người bị buộc tội CTN nói riêng còn nhiều hạn chế, thiếu sót. Tình trạng oan, sai trong điều tra, truy tố, xét xử vẫn còn nhiều, chất lượng của hoạt động tố tụng chưa cao dẫn đến việc giải quyết vụ án chưa đạt hiệu quả, xâm hại quyền và lợi ích hợp pháp của người CTN, chưa đáp ứng được đòi hỏi của tiến trình đổi mới tư pháp ở Việt Nam. Mặt khác, sau thời gian dài áp dụng pháp luật cho thấy những quy định của BLTTHS (BLTTHS) năm 2003 đối với người CTN phạm tội có một số nội dung đã bộc lộ sự thiếu chặt chẽ, chưa đầy đủ và cần thiết phải có sự điều chỉnh, bổ sung cho phù hợp với tình hình hiện nay. Những bất cập này đã dẫn đến sự tùy tiện của cơ quan THTT, người THTT khi áp dụng pháp luật, dẫn đến xâm phạm quyền và 1
8. lợi ích hợp pháp của người CTN. Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn đó, BLTTHS năm 2015 ra đời với những sửa đổi, bổ sung hợp lý, quy định một cách cụ thể, thống nhất hơn về thủ tục tố tụng đối với người bị buộc tội CTN. Tuy nhiên, để đảm bảo các quy định này được thực thi có hiệu quả thì đòi hỏi phải có sự định hướng đúng đắn và phù hợp. Tại địa bàn tỉnh Quảng Trị, những năm vừa qua việc áp dụng thủ tục đặc biệt khi tiến hành hoạt động khởi tố, điều tra, truy tố và xét xử đối với những vụ án mà người bị buộc tội là đối tượng CTN tuy đạt được những kết quả nhất định nhưng vẫn còn bộc lộ nhiều hạn chế và bất cập. Nguyên nhân chủ yếu vẫn là do cơ quan THTT chưa nắm vững và vận dụng chưa chính xác, triệt để các quy định của pháp luật tố tụng liên quan đến quá trình giải quyết vụ án do người CTN phạm tội. Đồng thời, do nhận thức của một bộ phận cán bộ THTT còn xem nhẹ vai trò CCTP, thậm chí vì lợi ích cục bộ, không chấp hành nghiêm ngặt các quy định của pháp luật TTHS, thiếu tôn trọng và chưa thực sự quan tâm đúng mức đến quyền lợi của người bị buộc tội CTN. Từ các góc độ quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật nói trên cho thấy việc nghiên cứu làm sáng tỏ vấn đề bảo đảm QCN nói chung và QBC của người bị buộc tội CTN trong TTHS nói riêng theo tinh thần CCTP ở Việt Nam hiện nay là vấn đề có ý nghĩa lớn và mang tính cấp thiết. Xuất phát từ những lý do trên, tác giả chọn đề tài “Bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội chưa thành niên theo pháp luật Tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Quảng Trị” làm Luận văn Thạc sĩ. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài QBC của người bị buộc tội CTN trong TTHS là vấn đề được nhiều nhà khoa học quan tâm nghiên cứu. Thời gian qua đã có một số công trình đề cập trực tiếp hoặc gián tiếp đến đề tài này hoặc xem xét dưới sự tương quan là một phần, mục trong Giáo trình, sách chuyên khảo, bình luận hay đề cập chung khi nghiên cứu vấn đề về bảo đảm QBC đối với người bị buộc tội nói chung và đối với người bị buộc tội CTN nói riêng. 2
9. Một số Giáo trình, sách chuyên khảo nổi bật như: Giáo trình Luật TTHS Việt Nam, Nxb Công an nhân dân năm 2002, Giáo trình Luật TTHS Việt Nam, Nxb Tư pháp Hà Nội năm 2006 ; Sách Bình luận khoa học BLTTHS Việt Nam năm 2003 của tác giả Đinh Văn Quế, NXB Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh năm 2007 ; Sách nghiên cứu: Khảo sát Luật sư chỉ định theo pháp luật TTHS và thực tiễn tại Việt Nam, Đảm bảo QBC của người bị buộc tội, PGS.TS Phạm Hồng Hải ; Báo cáo QBC trong pháp luật hình sự và thực tiễn tại Việt Nam trong khuôn khổ chương trình phát triển Liên Hợp Quốc tháng 8 năm 2010. Bên cạnh đó, một số tác giả đã nghiên cứu và bảo vệ thành công các Luận án tiến sĩ, Luận văn thạc sĩ liên quan đến QBC của bị can, bị cáo là người CTN như: Luận án “Thực hiện QBC của bị can, bị cáo trong TTHS” của Hoàng Thị Sơn, Nguyễn Hữu Thế Trạch với Luận án “QBC của bị can, bị cáo là người CTN trong TTHS Việt Nam”, Luận án “Bảo đảm quyền có người bào chữa (NBC)của người bị buộc tội – so sánh giữa luật TTHS Việt Nam, Đức và Mỹ” của Lương Thị Mỹ Quỳnh Có thể thấy, hầu hết các đề tài, bài viết, sách chuyên khảo đều chỉ đề cập đến một số vấn đề nhất định có liên quan đến quyền, QBC của bị can, bị cáo CTN và có rất ít bài viết về bảo đảm QBC của người bị buộc tội CTN. Trên địa bàn tỉnh Quảng Trị, việc nghiên cứu chỉ dừng lại ở đánh giá về tình hình người CTN phạm tội chứ chưa có một công trình nào nghiên cứu một cách đầy đủ, có hệ thống và toàn diện về đảm bảo QBC của người bị buộc tội CTN trong pháp luật TTHS và Luận văn này không trùng lặp với bất kỳ một công trình nghiên cứu nào khác. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Luận văn nghiên cứu một cách toàn diện và có hệ thống những vấn đề lý luận về QBC của người bị buộc tội CTN trong TTHS Việt Nam thông qua việc phân tích thực trạng pháp luật và thực tiễn hoạt động TTHS liên quan. Trên cơ sở đó, đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả thực thi cơ chế bảo đảm QBC của người bị buộc tội CTN từ thực tiễn tỉnh Quảng Trị góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật. 3
10. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu nêu trên, Luận văn có các nhiệm vụ sau: - Làm rõ về mặt lý luận và pháp luật liên quan đến vấn đề bảo đảm QBC của người bị buộc tội CTN. - Đánh giá thực trạng bảo đảm QBC của người bị buộc tội CTN trên địa bàn tỉnh Quảng Trị trong thời gian qua. - Đề xuất những giải pháp cơ bản nhằm hoàn thiện pháp luật có liên quan đến bảo đảm QBC của người bị buộc tội CTN trong thời gian tới. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu là QBC của người bị buộc tội CTN theo quy định của pháp luật TTHS Việt Nam. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn chủ yếu phân tích các quy định của pháp luật TTHS Việt Nam từ năm 1998 cho đến nay. Đồng thời, đánh giá tình hình thực tiễn thi hành QBC đối với người bị buộc tội CTN từ giai đoạn 2011-2015 trên địa bàn tỉnh Quảng Trị. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Để giải quyết nhiệm vụ nghiên cứu mà đề tài đặt ra, tác giả đã sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, những quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về Nhà nước pháp quyền, về bảo đảm QCN để thấy rằng QBC là một quyền cơ bản, mang tính lịch sử và có sức ảnh hưởng lớn đến hiện thực xã hội. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Bên cạnh các phương pháp luận nêu trên, Luận văn kết hợp với các phương pháp nghiên cứu khoa học cụ thể: - Phương pháp phân tích, tổng hợp nhằm hệ thống hóa cơ sở lý luận, khái quát, đánh giá thực trạng và đề xuất các quan điểm, giải pháp hoàn thiện pháp luật có liên quan đến bảo đảm QBC của người CTN bị buộc tội. 4
11. - Phương pháp phân tích lịch sử, thống kê, so sánh được sử dụng để đánh giá quá trình phát triển, thực trạng pháp luật về bảo đảm QBC của người bị buộc tội CTN từ thực tiễn tỉnh Quảng Trị. - Phương pháp so sánh cũng được sử dụng trong việc xác định quan điểm, giải pháp hoàn thiện pháp luật về bảo đảm QBC của người bị buộc tội CTN từ thực tiễn tỉnh Quảng Trị. - Phương pháp thu thập số liệu thứ cấp. - Phương pháp tổng hợp, xử lý số liệu. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận văn nghiên cứu một cách có hệ thống, toàn diện, chuyên sâu về vấn đề QBC của người bị buộc tội CTN trong TTHS và các biện pháp bảo đảm thực hiện QBC của người bị buộc tội CTN, góp phần làm phong phú thêm những vấn đề lý luận và hoàn thiện pháp luật trong việc bảo đảm QBC của người bị buộc tội CTN. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Với những phân tích sâu sắc các vấn đề lý luận về thủ tục TTHS đối với người CTN phạm tội và những khảo sát, đánh giá thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật TTHS về QBC của người bị buộc tội CTN, Luận văn sẽ đóng góp những thông tin có giá trị giúp các nhà hoạch định chính sách, các nhà lập pháp, các cán bộ làm công tác nghiên cứu, giảng dạy cũng như các cán bộ làm công tác áp dụng pháp luật có cách nhìn toàn diện, cụ thể và sâu sắc hơn đối với pháp luật về QBC của người bị buộc tội CTN. Đồng thời, tăng cường cơ sở pháp lý trong việc đảm bảo QBC đối với người bị buộc tội CTN ở Vịêt Nam hiện nay. Kết quả nghiên cứu của luận văn cũng có thể được sử dụng làm tài liệu nghiên cứu chuyên sâu, tài liệu tham khảo có giá trị trong hoạt động lập pháp TTHS, trong thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử cũng như trong nghiên cứu, giảng dạy về TTHS. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn cấu trúc gồm 3 chương: 5
12. Chương 1: Một số vấn đề lý luận chung về bảo đảm QBC của người bị buộc tội CTN theo pháp luật TTHS Việt Nam Chương 2: Thực trạng bảo đảm QBC của người bị buộc tội CTN tại địa bàn tỉnh Quảng Trị Chương 3: Các giải pháp tăng cường bảo đảm QBC của người bị buộc tội CTN trong TTHS. 6
13. CHƢƠNG 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN BÀO CHỮA CỦA NGƢỜI BỊ BUỘC TỘI CHƢA THÀNH NIÊN 1.1. Một số khái niệm liên quan đến bảo đảm quyền bào chữa của ngƣời của ngƣời bị buộc tội chƣa thành niên 1.1.1. Khái niệm người chưa thành niên Thuật ngữ người CTN được sử dụng rộng rãi trong các ngành khoa học khác nhau. Tuy nhiên, thuật ngữ này vẫn chưa thực sự thống nhất. Trong các lĩnh vực khác nhau, thuật ngữ này cũng được hiểu theo những cách riêng, không giống nhau. Theo Từ điển Luật học: "Người CTN là người chưa phát triển đầy đủ, toàn diện về thể lực, trí tuệ, tinh thần, cũng như chưa có đầy đủ về quyền và nghĩa vụ công dân" [39, tr. 1114]. Khái niệm này đã chỉ rõ: người CTN là người chưa hoàn thiện cả về thể lực, trí lực, tinh thần. Chính vì thế mà việc thực hiện các quyền cũng như tham gia vào các quan hệ pháp luật còn nhiều hạn chế. Nếu chỉ xem xét quan điểm người CTN theo Từ điển Luật học thì rất khó xác định phạm vi, đối tượng là người CTN trong cơ cấu dân số. Bởi lẽ, yếu tố để xác định người CTN còn quá chung chung, chưa cụ thể và hoàn toàn mang tính chất định tính, chứ không hề đề cập đến yếu tố định lượng. Theo Pháp luật Việt Nam hiện hành, độ tuổi của người CTN đã được thống nhất trong Bộ luật Hình sự 2015, BLTTHS 2015, Bộ luật Dân sự 2015, Bộ luật Lao động 2012, Luật xử lý vi phạm hành chính 2012 và một số văn bản quy phạm pháp luật khác. Các văn bản đều quy định tuổi của người CTN là dưới 18 tuổi. Như vậy, về độ tuổi, người CTN là người chưa đủ 18 tuổi, đây có thể coi là một giới hạn trên (tối đa) của tuổi CTN, còn giới hạn dưới (tối thiểu) thông thường là 0. Ở độ tuổi này, những đặc điểm về tâm sinh lý của người CTN có những biểu hiện khá phức tạp và mang những đặc trưng riêng tùy theo từng giai đoạn của sự phát triển. Qua việc nghiên cứu những đặc trưng về tâm sinh lý, xã 7
14. hội của người CTN, có thể nhận thấy một số điểm khác biệt của người CTN so với người thành niên: - Người CTN là người chưa phát triển toàn diện về thể chất. Sự phát triển này biểu hiện ở sự tăng trưởng về chiều cao, trọng lượng, cơ bắp, sự hoàn thiện các giác quan Điểm khác biệt này là do nhân tố sinh học. - Người CTN là người là người chưa phát triển đầy đủ về trí tuệ và tâm sinh lý. Cũng như quá trình sinh học, não bộ của nhóm đối tượng này phát triển cùng với sự phát triển về thể chất. - Người CTN chưa có đầy đủ quyền và nghĩa vụ công dân. Độ tuổi của NCTN là ranh giới để phân biệt họ với người thành niên. Theo đó người chưa đủ 18 tuổi là NCTN, chưa có đầy đủ quyền và nghĩa vụ công dân. Còn người từ đủ 18 tuổi trở lên, về nguyên tắc có đầy đủ quyền và nghĩa vụ công dân. Tóm lại, người CTN là người dưới 18 tuổi, chưa phát triển hoàn thiện về thể chất, tinh thần, chưa có đầy đủ các quyền và nghĩa vụ pháp lý như người đã thành niên. 1.1.2. Khái niệm về quyền bào chữa QBC là một trong những chế định quan trọng, phức tạp, vừa mang tính lý luận, vừa mang tính thực tiễn cao. Theo Từ điển Tiếng việt “Bào chữa là dùng lý lẽ và chứng cứ để bênh vực cho đương sự nào đó thuộc vụ án hình sự (VAHS) hay dân sự trước Tòa án hoặc cho một việc làm đang bị lên án”. [40, tr. 38]. Từ trước đến nay, QBC đã được nhiều tác giả quan tâm, nghiên cứu. Tuy nhiên, xung quanh khái niệm, nội dung, bản chất, chủ thể của quyền này vẫn còn nhiều vấn đề gây tranh cãi giữa các nhà khoa học pháp lý cũng như những cán bộ làm công tác áp dụng pháp luật: - Quan điểm thứ nhất cho rằng: “QBC là tất cả các quyền mà pháp luật quy định để chống lại sự buộc tội” [18, tr. 49]. - Quan điểm thứ hai cho rằng: "QBC là tổng hợp các hành vi tố tụng của bị can, bị cáo trên cơ sở phù hợp với các quy định của pháp luật nhằm đưa ra các chứng cứ để bào vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của mình trước các cơ quan 8
15. THTT” [9, tr. 59]. Tác giả đã đề cập đến nội dung vượt quá phạm vi QBC của bị can, bị cáo. Bởi quyền và lợi ích hợp pháp của bị can, bị cáo được pháp luật TTHS điều chỉnh rất nhiều, nhưng có những quyền không thuộc nội hàm của QBC. Mặt khác, quan niệm "QBC là tổng hợp các hành vi tố tụng" là không đúng mà là tổng hợp các quyền trong đó có nhiều quyền được ghi trong pháp luật TTHS và cũng có một số quyền mà người bị buộc tội có thể tự thể hiện khi pháp luật không quy định. - Quan điểm thứ ba cho rằng: "QBC là tổng hợp các quyền tố tụng tạo khả năng cho bị can, bị cáo bào chữa về hành vi do mình thực hiện đã bị buộc tội và bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp khác" [45, tr. 71]. Khái niệm này không đi thẳng vào nội dung của QBC. - Quan điểm thứ tư cho rằng: “QBC trong TTHS là tổng hòa các hành vi tố tụng do người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, người bị kết án thực hiện trên cơ sở phù hợp với quy định của pháp luật nhằm phủ nhận một phần hay toàn bộ sự buộc tội của các cơ quan THTT, làm giảm nhẹ hoặc loại trừ trách nhiệm hình sự (TNHS) của mình trong VAHS” [13, tr. 29-30]. Ngoài các quan điểm nêu trên thì trong BLTTHS của các nước trên thế giới cũng có những luận điểm hết sức khác nhau về chủ thể của QBC. Điều 47 BLTTHS Liên bang Nga cho rằng: “NBC được tham gia tố tụng (TGTT) từ khi nhận được quyết định khởi tố bị can, trong trường hợp người bị tình nghi thực hiện tội phạm bị tạm giữ hoặc áp dụng biện pháp ngăn chặn tạm giam trước khi khởi tố bị can thì khi nhận được biên bản về việc bắt hoặc áp dụng biện pháp ngăn chặn tạm giam” [43]. Theo BLTTHS Nhật Bản thì QBC chỉ thuộc về người bị tình nghi và bị cáo. Điều 30 bộ luật này quy định: “Bị cáo và người bị tình nghi có thể lựa chọn Luật sư bất cứ lúc nào”. [44] Như vậy ta thấy rằng, khái niệm về QBC được hiểu theo nhiều cách khác nhau nhưng hầu hết các quan điểm đều đã chỉ ra được những đặc trưng cơ bản của việc bào chữa cho đối tượng bị buộc tội. Tuy nhiên, để có thể đưa ra được khái niệm 9
16. riêng, tổng quát về QBC của người bị buộc tội ta phải xem xét những đặc trưng cơ bản sau: - QBC trong TTHS thuộc về người bị buộc tội và ở các giai đoạn khác nhau của tố tụng. Đó là người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo (người bị kết án). Những người này được sử dụng các biện pháp do luật định để tự bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình và bình đẳng với Kiểm sát viên trong việc đưa ra lập luận gỡ tội. - Mục đích sự tham gia của NBC trong TTHS là nhằm bảo vệ các quyền lợi của người bị buộc tội khỏi sự vi phạm có thể từ phía người THTT, người TGTT khác. - Quy trình bào chữa được thực hiện bởi người bị buộc tội, đại diện hợp pháp của họ (nếu có) hay do người mà người bị bắt, bị tạm giữ, bị can, bị cáo nhờ hoặc chỉ định được cơ quan THTT chấp nhận. - Việc bào chữa được diễn ra công khai tại phiên tòa có sự tham gia đầy đủ của những người THTT và những người TGTT. Có một sự thống nhất là: bào chữa được hiểu là việc dùng lý lẽ, chứng cứ, để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo. Còn quyền là khái niệm pháp lý để chỉ những điều mà luật công nhận và bảo đảm thực hiện đối với cá nhân, tổ chức để theo đó cá nhân được hưởng, được làm, được đòi hỏi mà không ai được ngăn cản, hạn chế. BLTTHS năm 2015 quy định: “Người bị bắt, bị tạm giữ, bị can, bị cáo có quyền tự bào chữa, nhờ Luật sư hoặc người khác bào chữa”. Trong Hiến pháp năm 2013 tại Khoản 4 Điều 31 quy định: “Người bị bắt, tạm giữ, tạm giam, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử có quyền tự bào chữa, nhờ Luật sư hoặc người khác bào chữa”. Pháp luật hiện hành quy định QBC thuộc về người bị bắt, tạm giữ, tạm giam, bị can, bị cáo và quyền này chỉ giới hạn trong việc bác bỏ một phần hay toàn bộ lời buộc tội hoặc giảm nhẹ trách nhiệm cho người bị buộc tội. Đối với việc bảo vệ các quyền và lợi ích các chủ thể đó không trực tiếp liên quan tới việc bác bỏ sự buộc tội hoặc giảm nhẹ trách nhiệm cho họ trong vụ án thì không thuộc về giới hạn của QBC. Tuy nhiên, khi đã bào chữa cho người bị bắt, tạm giam, tạm giữ, bị can, bị cáo trong 10
17. vụ án thì NBC cũng đồng thời giúp cho họ trong việc bảo vệ các quyền đó. Với những phân tích nêu trên và căn cứ vào quy định của Hiến pháp, của BLTTHS tác giả cho rằng quan niệm “QBC trong TTHS là tổng hòa các hành vi tố tụng do người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo thực hiện trên cơ sở phù hợp với các quy định của pháp luật nhằm phủ nhận một phần hay toàn bộ sự buộc tội của các cơ quan TTHS, làm giảm nhẹ hoặc loại trừ TNHS của mình trong VAHS” là chưa đầy đủ và chính xác. Bởi, buộc tội trong TTHS là quá trình chứng minh tội phạm của các chủ thể buộc tội đối với người bị buộc tội. Hoạt động buộc tội có thể được thực hiện thông qua quyết định có tính chất buộc tội chính thức như quyết định khởi tố, truy tố hoặc chủ thể buộc tội áp dụng một số biện pháp cưỡng chế như bắt, tạm giữ, khám xét trước khi khởi tố trên cơ sở phán đoán chủ quan của cơ quan có thẩm quyền trong tố tụng là cần thiết cho quá trình chứng minh tội phạm. Do đó, hoạt động bào chữa trong TTHS không chỉ hướng đến xác định sự vô tội, giảm nhẹ TNHS mà còn là sự phản biện trước những biện pháp cưỡng chế của chủ thể buộc tội hoặc thực hiện bất cứ biện pháp nào miễn phù hợp pháp luật nhằm bảo vệ quyền lợi của người bị buộc tội. Hơn nữa, về yếu tố chủ thể của QBC, tôi cho rằng người bị buộc tội trong TTHS trước hết là người bị khởi tố, truy tố, họ là những bị can, bị cáo. Tuy nhiên, trên thực tế còn có những người bị nghi ngờ phạm tội hoặc liên quan đến tội phạm mà Cơ quan điều tra (CQĐT) triệu tập để điều tra, xác minh nhưng chưa bị khởi tố bị can, thậm chí có trường hợp chưa khởi tố VAHS (gọi là người bị tình nghi). Và còn một đối tượng nữa cũng là chủ thể của QBC đó là người bị kết án nhưng bản án của họ chưa có hiệu lực thi hành và trường hợp người bị kết án nhưng bản án đã có hiệu lực của họ đã có quyết định kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm hoặc tái thẩm. Như vậy, Từ những hiểu biết của mình và kế thừa các quan điểm của các nghiên cứu được tham khảo, tác giả xin đưa ra khái niệm QBC trong TTHS như sau: QBC trong TTHS là tổng hợp các quyền tố tụng của người bị tình nghi, bị can, bị cáo và người bị kết án (trường hợp bản án chưa có hiệu lực thi hành hoặc bản án đã 11
18. có hiệu lực nhưng có quyết định kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm hoặc tái thẩm) được đưa ra lý lẽ, chứng cứ hoặc thực hiện bất kỳ biện pháp nào phù hợp pháp luật nhằm xác định sự vô tội hay giảm nhẹ TNHS, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp khác của họ trước sự buộc tội, góp phần làm sáng tỏ sự thật vụ án, bảo vệ công lý. 1.1.3. Khái niệm QBC của người bị buộc tội chưa thành niên Pháp luật luôn coi người CTN là đối tượng đặc biệt cần được bảo vệ không chỉ trong cuộc sống hàng ngày mà ngay cả khi các họ là chủ thể của hành vi nguy hiểm cho xã hội đến mức phải truy cứu TNHS. Luật hình sự bảo vệ người CTN phạm tội và cũng quy định một chế tài riêng để xử lý phù hợp nhằm thể hiện tính nhân đạo trong chính sách pháp luật của Đảng và Nhà nước Việt Nam. Theo điểm đ, khoản 1, Điều 4 BLTTHS 2015 quy định: “Người bị buộc tội gồm người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo”. Người bị buộc tội là người CTN trong TTHS Việt Nam được hiểu là người đang ở độ tuổi từ đủ 14 đến dưới 18 tuổi tại thời điểm họ bị cơ quan có thẩm quyền khởi tố hình sự vì có đủ căn cứ xác định người đó đã thực hiện hành vi có dấu hiệu tội phạm theo qui định của pháp luật. BLTTHS Việt Nam năm 2015 ghi nhận các quyền cũng như việc bảo đảm quyền tố tụng của người bị buộc tội CTN. Như vậy, QBC của người bị buộc tội CTN là tổng hợp các quyền tố tụng của người bị tình nghi, bị can, bị cáo và người bị kết án CTN (trường hợp bản án chưa có hiệu lực thi hành hoặc bản án đã có hiệu lực nhưng có quyết định kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm hoặc tái thẩm) tự mình hoặc thông qua NBC của mình đưa ra lý lẽ, chứng cứ hoặc thực hiện bất kỳ biện pháp nào phù hợp pháp luật nhằm xác định sự vô tội hay giảm nhẹ TNHS, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp khác của họ trước sự buộc tội, góp phần làm sáng tỏ sự thật vụ án, bảo vệ công lý. 1.1.4. Khái niệm bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội chưa thành niên Bảo đảm theo nghĩa chung nhất "là làm cho chắc chắn thực hiện được”. Bảo đảm QBC của người bị buộc tội xuất phát từ yêu cầu bảo vệ QCN và bảo đảm nguyên tắc xác định sự thật của vụ án trong TTHS. Các cơ quan THTT có trách nhiệm bảo đảm cho người bị buộc tội thực hiện QBC của họ (tự bào chữa hoặc nhờ NBC). 12
19. Bảo đảm QBC của người bị buộc tội nói chung và người bị buộc tội CTN nói riêng là một nguyên tắc hiến định, nguyên tắc cơ bản của pháp luật TTHS. CQĐT, Viện kiểm sát, Tòa án có nhiệm vụ bảo đảm cho QBC của người bị buộc tội CTN được thực hiện đúng đắn. Tôn trọng và bảo đảm QBC có ảnh hưởng tích cực đến chất lượng xét xử và việc xác định sự thật khách quan của vụ án. Bảo đảm QBC của người bị buộc tội CTN được xác định ở những nội dung sau: Thứ nhất: Nhà nước tạo điều kiện để người bị buộc tội CTN thực hiện QBC của mình (người đại diện hợp pháp mời NBC, tự mình bào chữa hoặc Nhà nước chỉ định NBC cho họ). Thứ hai: Pháp luật TTHS nước ta giao cho CQĐT, Viện kiểm sát, Tòa án trong quá trình tố tụng có nhiệm vụ bảo đảm cho người bị buộc tội CTN thực hiện QBC. Vậy, bảo đảm QBC của người bị buộc tội CTN là việc cơ quan THTT theo quy định của pháp luật chịu trách nhiệm, tạo điều kiện để họ thực hiện QBC của mình trên cơ sở quy định của BLTTHS nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ. Theo Điều 16, BLTTHS năm 2015 quy định có thể làm rõ như sau: Bảo đảm QBC của người bị buộc tội, CTN là: “Người bị buộc tội CTN có quyền tự mình bào chữa, nhờ Luật sư hoặc người khác bào chữa. Cơ quan, người có thẩm quyền THTT có trách nhiệm thông báo, giải thích và bảo đảm cho người bị buộc tội CTN thực hiện đầy đủ QBC, quyền và lợi ích hợp pháp của họ theo quy định của Bộ luật này”. 1.2. Vai trò và các hình thức thực hiện quyền bào chữa của ngƣời bị buộc tội chƣa thành niên 1.2.1. Vai trò quyền bào chữa của người bị buộc tội chưa thành niên Việc ghi nhận đảm bảo QBC đối với người bị buộc tội là một nguyên tắc Hiến định đã thể hiện bản chất tốt đẹp và dân chủ của pháp luật Việt Nam. Bởi lẽ, tất cả những người bị bắt, bị tạm giữ, bị điều tra, truy tố và xét xử đều có quyền tự bào chữa, nhờ Luật sư hoặc người khác bào chữa. Ngay từ khi một người bị bắt, đã phát sinh quyền tự bào chữa, hoặc nhờ Luật sư bào chữa cho mình và điều này lại được bảo đảm bởi đạo luật có giá trị pháp lý cao nhất là Hiến pháp đã phần nào khẳng 13
20. định được tầm quan trọng của QBC. QBC là quyền quan trọng nhất của người vi phạm pháp luật hình sự, nó đóng vai trò như là một phương tiện pháp lý cần thiết để người bị buộc tội nói chung bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Riêng đối với người CTN, do những hạn chế nhất định về sự phát triển thể chất cũng như tinh thần nên sẽ gặp rất nhiều khó khăn và quyền lợi hợp pháp của họ có thể bị xâm hại nếu không có NBC trong quá trình điều tra, truy tố và xét xử. Chính vì vậy, trong những vụ án mà người bị buộc tội CTN thì việc có NBC tham gia trong các giai đoạn tố tụng là hết sức cần thiết. Đảm bảo thực hiện QBC, được bào chữa đối với người bị buộc tội CTN là nhằm mục đích tạo cho họ có một chỗ dựa vững chắc về pháp lý, tinh thần, kiến thức, niềm tin để công khai đứng ra bảo vệ mình, chống lại sự cáo buộc có tội của bên buộc tội. Vì vậy, đối với những vụ án mà người bị buộc tội là người CTN thì việc có NBC là bắt buộc, ngay cả trong trường hợp họ không thuê NBC. Đây chính là một quyền lợi mang tính chất đặc thù, khác biệt và ưu tiên hơn so với người bị buộc tội đã thành niên. Việc thực hiện QBC của người bị buộc tội CTN cần phải được tôn trọng và bảo đảm thực thi trong thực tế nhằm tạo thuận lợi cho việc tìm ra các biện pháp để chứng minh sự vô tội hoặc làm giảm nhẹ TNHS cho người bị buộc tội CTN. Đồng thời, cũng khiến cho các cơ quan THTT phải thận trọng hơn trước, trong và sau khi đưa ra quyết định đối với người bị buộc tội CTN. Hoạt động điều tra, truy tố, xét xử cũng trở nên khách quan, công bằng và dân chủ hơn. Như vậy, vai trò QBC của người bị buộc tội CTN không chỉ có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ mà còn là điều kiện tiên quyết để đảm bảo hiệu quả của hoạt động TTHS, thể hiện bản chất tốt đẹp của Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam. 1.2.2. Các hình thức thực hiện quyền bào chữa của người bị buộc tội chưa thành niên Trong lịch sử pháp luật TTHS trước đây, địa vị pháp lý của bị can, bị cáo chưa được xác định rõ ràng nên họ thường bị coi là có tội và một khi đã bị coi là có tội, 14
21. mặc nhiên số phận của họ là số phận của kẻ bị tước phần lớn các quyền công dân. Hiện nay, với nguyên tắc coi người bị buộc tội là những người chưa có tội nên pháp luật TTHS đã dành cho họ nhiều quyền lợi trong suốt các giai đoạn tố tụng. Khoản 1 Điều 31 Hiến pháp 2013 quy định: “Người bị buộc tội được coi là không có tội cho đến khi được chứng minh theo trình tự luật định và có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật”. Như vậy, trước khi bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật thì người bị buộc tội vẫn chưa bị coi là người có tội. Họ vẫn được đảm bảo một số quyền cơ bản của công dân. Tuy nhiên, do đang bị buộc tội nên phải buộc áp dụng những biện pháp tố tụng. Điều này có thể dẫn đến sự hạn chế về quyền tự do hay động chạm đến quyền bất khả xâm phạm về thân thể Chính vì vậy, để tránh sự độc đoán trong quá trình giải quyết vụ án của các cơ quan THTT, người THTT thì pháp luật đã quy định người bị buộc tội có quyền được bào chữa và cơ chế bảo đảm QBC, ghi nhận trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT phải tạo điều kiện giúp người bị buộc tội thực hiện QBC. Việc đảm bảo QBC được thực hiện theo các hình thức sau đây: 1.2.2.1. Tự bào chữa Tự bào chữa là quyền năng tố tụng đặc thù được pháp luật ghi nhận và bảo đảm cho phép người bị buộc tội tự thực hiện các hành vi tố tụng và quyền tố tụng. Theo đó, người bị buộc tội có thể dùng lý lẽ, đưa ra chứng cứ và những yêu cầu có lợi cho mình khi TGTT để tự minh oan, bác bỏ sự buộc tội hoặc giảm nhẹ TNHS cho mình mà không nhất thiết phải có sự tham gia của NBC. Tự bào chữa là một trong những hình thức thực hiện QBC của người bị buộc tội và là nội dung quan trọng của QBC trong TTHS. Bởi, hơn ai hết người bị buộc tội là người biết rõ nhất những tình tiết liên quan đến vụ án. Vì vậy, quy định người bị buộc tội có quyền tự bào chữa là một bảo đảm pháp lý cần thiết và được bảo đảm thực hiện xuyên suốt quá trình tố tụng, từ khi bị bắt cho đến khi Tòa án đưa ra phán quyết và bản án có hiệu lực pháp luật. Quyền tự bào chữa cũng không bị hạn chế kể cả khi có sự tham gia của NBC thì quyền năng này vẫn được pháp luật bảo đảm thực hiện. Khoản 2, Điều 320 BLTTHS 2015 nêu rõ: “Bị cáo trình bày lời bào 15