Luận văn Báo cáo tài chính hợp nhất: Lý luận, thực trạng và phương hướng hoàn thiện

Nội dung text: Luận văn Báo cáo tài chính hợp nhất: Lý luận, thực trạng và phương hướng hoàn thiện

1. 1 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH HUỲNH VĂN LIỄM BÁO CÁO TÀI CHÍNH HỢP NHẤT: LÝ LUẬN, THỰC TRẠNG VÀ PHƯƠNG HƯỚNG HOÀN THIỆN LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ TP. Hồ Chí Minh – Năm 2008
2. 2 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH HUỲNH VĂN LIỄM BÁO CÁO TÀI CHÍNH HỢP NHẤT: LÝ LUẬN, THỰC TRẠNG VÀ PHƯƠNG HƯỚNG HOÀN THIỆN Chuyên ngành: Kế toán – Kiểm toán Mã số: 60.34.30 LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS,TS. BÙI VĂN DƯƠNG TP. Hồ Chí Minh – Năm 2008
3. 3 LỜI CAM ĐOAN “Báo cáo tài chính hợp nhất: Lý luận, thực trạng và phương hướng hoàn thiện” là công trình nghiên cứu khoa học, độc lập của tôi. Đây là đề tài của luận văn Thạc sỹ kinh tế, chuyên ngành kế toán – kiểm toán. Luận văn này chưa được ai công bố dưới bất kỳ hình thức nào. Tác giả: Huỳnh Văn Liễm
4. 4 MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU CHƯƠNG 1: LÝ LUẬN CHUNG VÀ CÁC VẤN ĐỀ LIÊN QUAN VỀ BÁO CÁO TÀI CHÍNH HỢP NHẤT 1 1.1 Tổng quan báo cáo tài chính hợp nhất 1 1.1.1 Khái niệm 1 1.1.2 Bản chất 1 1.1.3 Mục đích báo cáo tài chính hợp nhất 1 1.1.4 Nội dung báo cáo tài chính hợp nhất 2 1.1.4.1 Hệ thống báo cáo tài chính hợp nhất 2 1.1.4.2 Chuẩn mực kế toán Việt Nam liên quan 2 1.1.5 Trách nhiệm lập báo cáo tai chính hợp nhất 3 1.2 Các vấn đề liên quan đến báo cáo tài chính hợp nhất 4 1.2.1 Mô hình công ty mẹ - công ty con 4 1.2.1.1 Khái niệm 4 1.2.1.2 Xác định quyền kiểm soát và lợi ích của công ty mẹ đối với công ty con 6 1.2.1.2.1 Xác định quyền kiểm soát của công ty mẹ với công ty con 6 1.2.1.2.2 Xác định phần lợi ích của công ty mẹ với công ty con 8 1.2.2 Các vấn đề chung về hợp nhất kinh doanh 8 1.2.2.1 Khái niệm 8 1.2.2.2 Các hình thức hợp nhất kinh doanh 9 1.2.2.3 Phương pháp kế toán hợp nhất kinh doanh 9 1.2.3 Đầu tư vào công ty liên kết 15 1.2.3.1 Khái niệm 15 1.2.3.2 Các phương pháp kế toán khoản đầu tư vào công ty liên kết 15 1.2.4 Những khoản góp vốn liên doanh 16 1.2.4.1 Khái niệm 16
5. 5 1.2.4.2 Phương pháp kế toán 16 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG LẬP VÀ TRÌNH BÀY BÁO CÁO TÀI CHÍNH HỢP NHẤT 19 2.1 Nguyên tắc lập và trình bày báo cáo tài chính hợp nhất 19 2.2 Trình tự và phương pháp hợp nhất 42 2.2.1 Các bước cơ bản khi áp dụng phương pháp hợp nhất 42 2.2.1.1 Bước 1: Hợp cộng các chỉ tiêu 42 2.2.1.2 Bước 2: Loại trừ toàn bộ giá trị ghi sổ khoản đầu tư 42 2.2.1.3 Bước 3: Phẩn bổ lợi thế thương mại 45 2.2.1.4 Bước 4: Tách lợi ích của cổ đông thiểu số 46 2.2.1.5 Bước 5: Loại trừ toàn bộ các giao dịch nội bộ 49 2.2.1.5.1 Loại trừ ảnh hưởng của giao dịch bán hàng trong nội bộ tập đoàn 49 2.2.1.5.2 Loại trừ ảnh hưởng của các giao dịch bán tài sản cố định trong nội bộ 54 2.2.1.5.3 Điều chỉnh và loại trừ ảnh hưởng của giao dịch chuyển hàng tồn kho thành tài sản cố định trong nội bộ tập đoàn 62 2.2.1.5.4 Loại trừ cổ tức được chia từ lợi nhuận sau ngày mua 66 2.2.1.5.5 Các khoản vay trong nội bộ 67 2.2.1.5.6 Các khoản phải thu, phải trả nội bộ 69 2.2.1.6 Bước 6: Lập bảng tổng hợp các bút toán điều chỉnh và Bảng tổng hợp các chỉ tiêu hợp nhất 70 2.2.1.7 Bước 7: Lập Báo cáo tài chính hợp nhất căn cứ vào Bảng tổng hợp các chỉ tiêu hợp nhất sau khi đã được điều chỉnh và loại trừ 70 2.2.2 Các bút toán hợp nhất 70 CHƯƠNG 3: NHẬN XÉT VÀ CÁC GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN BÁO CÁO TÀI CHÍNH HỢP NHẤT 74 3.1 Nhận xét 74 3.1.1 Thành tựu 74 3.1.2 Hạn chế 76 3.2 Các giải pháp hoàn thiện báo cáo tài chính hợp nhất 77
6. 6 3.2.1 Quan điểm hoàn thiện 77 3.2.2 Nguyên tắc hoàn thiện 78 3.2.3 Phương hướng hoàn thiện 79 3.2.4 Các giải pháp hoàn thiện 79 3.2.4.1 Các giải pháp ngắn hạn 80 3.2.4.2 Các giải pháp dài hạn 81 PHẦN KẾT LUẬN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHẦN PHỤ LỤC Phụ lục 1: Bảng cân đối kế toán hợp nhất – Mẫu số B 01 – DN/HN Phụ lục 2: Báo cáo kết quả kinh doanh hợp nhất – Mẫu số B 02 – DN/HN Phụ lục 3: Báo cáo lưu chuyển tiền tệ hợp nhất – Mẫu số B 03 – DN/HN Phụ lục 4: Thuyết minh báo cáo tài chính hợp nhất – Mẫu số B 04 – DN/HN Phụ lục 5: Bảng tổng hợp các bút toán điều chỉnh -Mẫu số BTH01 – HN Phụ lục 6: Bảng tổng hợp các chỉ tiêu hợp nhất – Mẫu số BTH02 - HN Biểu số 01: Sổ kế toán chi tiết theo dõi các khoản đầu tư vào công ty liên kết Biểu số 02: Sổ theo dõi phân bổ các khoản chênh lệch phát sinh khi mua khoản đầu tư vào công ty liên kết. Biểu số 03: Bảng xác định phần lãi hoặc lỗ trong công ty liên kết.
7. 7 DANH SÁCH CÁC TỪ VIẾT TẮT BCTC: Báo cáo tài chính IAS: Chuẩn mực kế toán quốc tế TNDN: Thu nhập doanh nghiệp TSCĐ: Tài sản cố định VAS: Chuẩn mực kế toán Việt Nam
8. 8 PHẦN MỞ ĐẦU Trong xu hướng hội nhập kinh tế quốc tế, đặc biệt là việc trở thành thành viên chính thức của Tổ chức thương mại thế giới (WTO) đã mang lại cho Việt Nam những cơ hội cũng như những thách thức trong quá trình phát triển kinh tế. Trong cam kết gia nhập WTO, Việt Nam sẽ mở cửa thị trường hàng hóa, mở cửa thị trường dịch vụ, rà soát hệ thống pháp luật và chính sách để ban hành mới, bổ sung, sửa đổi theo chuẩn mực pháp lý của WTO và thông lệ quốc tế. Với tình hình đó, các doanh nghiệp thuộc ngành, các lĩnh vực hoạt động khác nhau phải tập trung đổi mới, nâng cao hiệu quả hoạt động đồng thời hình thành các tập đoàn kinh tế mạnh, làm nòng cốt cho quá trình phát triển của đất nước. Các tập đoàn kinh tế, các tổng công ty này hoạt động theo mô hình công ty mẹ - công ty con. Đây là mô hình kinh tế được hình thành từ rất sớm trên thế giới và hoạt động có hiệu quả. Xuất phát từ yêu cầu quản lý và cung cấp thông tin kinh tế tài chính cũng như có cái nhìn toàn diện về tình hình tài chính của tập đoàn hoặc tổng công ty, đòi hỏi phải có công cụ kế toán phản ánh tình hình này. Đó chính là Báo cáo tài chính hợp nhất. Các quy định về việc lập và trình bày báo cáo tài chính của công ty mẹ, công ty con đã được quy định và hướng dẫn đầy đủ, rõ ràng. Cho nên việc tổ chức hệ thống thông tin cho công tác kế toán được thuận lợi và dễ dàng. Trong khi đó, hệ thống báo cáo tài chính hợp nhất ra đời cùng với sự xuất hiện của mô hình công ty mẹ - công ty con là một hệ thống báo cáo mới, rất phức tạp cần phải được nghiên cứu và hoàn thiện dần trong thực tiễn. Bên cạnh đó, quá trình hội nhập không chỉ là quá trình nhập khẩu các thông lệ kế toán quốc tế, bất chấp yêu cầu và khả năng của nên kinh tế Việt Nam. Chúng ta cần ý thức sâu sắc những gì mình đang có, những gì mình cần có và phải có một lộ trình thích hợp để đạt được chúng. Với tinh thần đó, tôi mạnh dạn chọn đề tài: “Báo cáo tài chính hợp nhất: Lý luận, thực trạng và phương hướng hoàn hiện” để củng cố về cơ sở lý luận, thực
9. 9 trạng lập và trình bày báo cáo tài chính hợp nhất từ đó có những nhận xét, đánh giá khách quan và đề xuất các giải pháp để tiếp tục hoàn thiện đảm bảo hệ thống báo cáo tài chính hợp nhất là công cụ kế toán cung cấp thông tin một cách khoa học, hợp lý và trung thực tình hình tài chính của tập đoàn (tổng công ty). Từ đó đáp ứng được phần nào yêu cầu của các cấp quản lý, của nhà đầu tư và các bên có liên quan Kết cấu của luận văn được thiết kế như sau: Phần mở đầu Chương 1: Lý luận chung và các vấn đề liên quan đến báo cáo tài chính hợp nhất Chương 2: Thực trạng lập và trình bày báo cáo tài chính hợp nhất theo hướng dẫn của chuẩn mực kế toán Việt Nam Chương 3: Nhận xét, đánh giá và hệ thống giải pháp hoàn thiện báo cáo tài chính hợp nhất Phần kết luận Phương pháp nghiên cứu: Phương pháp hệ thống, phương pháp tiếp cận mục tiêu, phương pháp so sánh, đối chiếu, phương pháp phân tích và phương pháp tổng hợp Hệ thống báo cáo tài chính hợp nhất bao gồm báo cáo tài chính hợp nhất năm và báo cáo tài chính hợp nhất giữa niên độ. Trong khuôn khổ luận văn này chỉ nghiên cứu về cách lập và trình bày báo cáo tài chính hợp nhất năm. Chủ yếu là bảng cân đối kế toán hợp nhất và báo cáo kết quả kinh doanh hợp nhất thông qua mô hình công ty mẹ - công ty con, xung quanh các vấn đề về hợp nhất kinh doanh, đầu tư vào công ty liên kết, hợp đồng liên doanh và việc chuyển đổi báo cáo tài chính của cơ sở ở nước ngoài. Mặc dù đã có nhiều tâm huyết song không tránh khỏi những thiếu sót. Tác giả mong nhận được những đóng góp của Hội đồng bảo vệ cũng như quý vị có quan tâm nhằm hoàn thiện luận văn.
10. 10 CHƯƠNG 1: LÝ LUẬN CHUNG VÀ CÁC VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN BÁO CÁO TÀI CHÍNH HỢP NHẤT 1.1 Tổng quan Báo cáo tài chính hợp nhất 1.1.1 Khái niệm Báo cáo tài chính hợp nhất: Là báo cáo tài chính của một tập đoàn được trình bày như báo cáo tài chính của một doanh nghiệp. Báo cáo này được lập trên cơ sở hợp nhất báo cáo của công ty mẹ và các công ty con. 1.1.2 Bản chất Báo cáo tài chính hợp nhất của tập đoàn được trình bày như là một báo cáo tài chính của doanh nghiệp. Báo cáo tài chính hợp nhất được lập trên cơ sở hợp nhất các báo cáo tài chính riêng biệt của công ty mẹ và công ty con. Báo cáo tài chính hợp nhất mang tính chất tổng hợp có điều chỉnh các chỉ tiêu kinh tế từ các báo cáo tài chính riêng biệt của công ty mẹ và công ty con. 1.1.3 Mục đích của báo cáo tài chính hợp nhất Tổng hợp và trình bày một cách tổng quát, toàn diện tình hình tài sản, nợ phải trả, nguồn vốn chủ sở hữu tại thời điểm kết thúc năm tài chính, kết quả hoạt động kinh doanh và các dòng lưu chuyển tiền tệ trong năm tài chính của Tập đoàn, Tổng công ty như một doanh nghiệp độc lập không tính đến ranh giới pháp lý của các pháp nhân riêng biệt là Công ty mẹ hay các Công ty con trong tập đoàn. Cung cấp thông tin kinh tế, tài chính chủ yếu cho việc đánh giá thực trạng tình hình tài chính và kết quả kinh doanh và các dòng lưu chuyển tiền tệ của Tập đoàn, Tổng công ty trong năm tài chính đã qua và dự đoán trong tương lai. Thông tin của Báo cáo tài chính hợp nhất là căn cứ quan trọng cho việc đề ra các quyết định về quản lý, điều hành hoạt động kinh doanh, hoặc đầu tư vào Tập đoàn hoặc
11. 11 Tổng công ty của các chủ sở hữu, của các nhà đầu tư, của các chủ nợ hiện tại và tương lai, 1.1.4 Nội dung của hệ thống Báo cáo tài chính hợp nhất 1.1.4.1 Hệ thống Báo cáo tài chính hợp nhất Báo cáo tài chính hợp nhất năm gồm: - Bảng cân đối kế toán hợp nhất; - Báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh hợp nhất; - Báo cáo lưu chuyển tiền tệ hợp nhất; -Bản thuyết minh báo cáo tài chính hợp nhất. Báo cáo tài chính hợp nhất giữa niên độ Báo cáo tài chính hợp nhất giữa niên độ gồm Báo cáo tài chính hợp nhất giữa niên độ dạng đầy đủ và Báo cáo tài chính hợp nhất giữa niên độ dạng tóm lược. Báo cáo tài chính hợp nhất giữa niên độ dạng đầy đủ, gồm: - Báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh hợp nhất giữa niên độ (dạng đầy đủ); - Báo cáo lưu chuyển tiền tệ hợp nhất giữa niên độ (dạng đầy đủ); -Bảng cân đối kế toán hợp nhất giữa niên độ (dạng đầy đủ); -Bản thuyết minh báo cáo tài chính hợp nhất chọn lọc. Báo cáo tài chính hợp nhất giữa niên độ dạng tóm lược, gồm: -Bảng cân đối kế toán hợp nhất giữa niên độ (dạng tóm lược); - Báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh hợp nhất giữa niên độ (dạng tóm lược); - Báo cáo lưu chuyển tiền tệ hợp nhất giữa niên độ (dạng tóm lược); -Bản thuyết minh báo cáo tài chính hợp nhất chọn lọc. 1.1.4.2 Chuẩn mực kế toán Việt Nam liên quan chủ yếu - Chuẩn mực kế toán số 07 - Kế toán khoản đầu tư vào công ty liên kết; - Chuẩn mực kế toán số 08 -Thông tin tài chính về những khoản góp vốn liên doanh; - Chuẩn mực kế toán số 10 - Ảnh hưởng của việc thay đổi tỷ giá hối đoái; - Chuẩn mực kế toán số 11 - Hợp nhất kinh doanh;
12. 12 - Chuẩn mực kế toán số 21 - Trình bày báo cáo tài chính; - Chuẩn mực kế toán số 24 - Báo cáo lưu chuyển tiền tệ; - Chuẩn mực kế toán số 25 – Báo cáo tài chính hợp nhất và kế toán khoản đầu tư vào Công ty con. 1.1. 5 Trách nhiệm lập Báo cáo tài chính hợp nhất Kết thúc kỳ kế toán, Công ty mẹ có trách nhiệm lập Báo cáo tài chính hợp nhất để phản ánh tình hình tài chính, kết quả hoạt động kinh doanh và các dòng lưu chuyển tiền tệ của cả Tập đoàn. Trường hợp Công ty mẹ đồng thời là Công ty con bị một công ty khác sở hữu toàn bộ hoặc gần như toàn bộ và được các cổ đông thiểu số trong công ty chấp thuận thì Công ty mẹ này không phải lập và trình bày Báo cáo tài chính hợp nhất. Một công ty được coi là Công ty mẹ của một công ty khác nếu có quyền kiểm soát thông qua việc chi phối các chính sách tài chính và hoạt động nhằm thu được lợi ích kinh tế từ các hoạt động của công ty này. Công ty mẹ thường được xem là có quyền chi phối các chính sách tài chính và hoạt động trong các trường hợp sau đây: - Công ty mẹ nắm giữ trên 50% quyền biểu quyết trực tiếp hoặc gián tiếp ở Công ty con; - Công ty mẹ có quyền trực tiếp hoặc gián tiếp bổ nhiệm hoặc bãi miễn đa số các thành viên Hội đồng quản trị, Giám đốc hoặc Tổng giám đốc của Công ty con; - Công ty mẹ có quyền bỏ đa số phiếu tại các cuộc họp của Hội đồng quản trị hoặc cấp quản lý tương đương; - Công ty mẹ có quyền quyết định việc sửa đổi, bổ sung Điều lệ của Công ty con; - Các nhà đầu tư khác thoả thuận dành cho Công ty mẹ hơn 50% quyền biểu quyết; - Công ty mẹ có quyền chi phối các chính sách tài chính và hoạt động theo quy chế thoả thuận. Việc xác định một công ty có phải là Công ty mẹ hay không phải dựa trên việc xét xem Công ty đó có kiểm soát thông qua việc chi phối các chính sách tài chính
13. 13 và hoạt động của một công ty khác hay không chứ không chỉ xét tới hình thức pháp lý, hay tên gọi của nó. 1.2 Các vấn đề liên quan đến báo cáo tài chính hợp nhất 1.2.1 Mô hình công ty mẹ - công ty con 1.2.1.1 Khái niệm Công ty mẹ - công ty con là một hình thức liên kết và chi phối lẫn nhau bằng đầu tư, góp vốn, bí quyết công nghệ, thương hiệu hoặc thị trường giữa các công ty có tư cách pháp nhân, trong đó có một công ty giữ quyền chi phối các công ty thành viên khác (gọi là công ty mẹ) và các công ty thành viên khác bị công ty mẹ chi phối (gọi là công ty con) hoặc có một phần vốn góp của công ty mẹ (gọi là công ty liên kết hoặc liên doanh). Mục tiêu chuyển đổi theo mô hình công ty mẹ - công ty con là đổi mới mô hình tổ chức quản lý, chuyển từ liên kết hành chính trước đây sang cơ chế đầu tư vốn là chủ yếu, tạo ra sự liên kết bền chặt, xác định rõ quyền lợi, trách nhiệm về vốn và lợi ích kinh tế giữa công ty mẹ và các công ty con, tạo điều kiện để công ty mẹ tích tụ, tập trung sản xuất dần dần phát triển thành các tập đoàn kinh tế mạnh. Công ty mẹ và các công ty con đều là những pháp nhân độc lập, bình đẳng, có các quyền và nghĩa vụ như nhau trước pháp luật. Công ty mẹ chi phối công ty con bằng quyền của chủ sở hữu theo quy định của pháp luật và theo điều lệ công ty con. Ngoài quyền đó ra, công ty mẹ không được phép tuỳ tiện can thiệp vào hoạt động kinh doanh cũng như công tác quản lý tài chính của công ty con. Các mối quan hệ kinh tế giữa công ty mẹ và công ty con cũng như giữa các công ty con với nhau như quan hệ mua - bán, vay - cho vay, thuê - cho thuê đều phải thông qua hợp đồng kinh tế như đối với các tổ chức khác. Theo diễn giải của chuẩn mực kế toán quốc tế IAS (International Accounting Standard), công ty mẹ là một thực thể pháp lý có ít nhất một đơn vị trực thuộc – công ty con 1 1 A Parent: An entity that has one or more subsidiaries [IAS 27.4]
14. 14 Công ty con là thực thể pháp lý bị kiểm soát bởi công ty mẹ 2. Kiểm soát ở đây được hiểu là: (1) sở hữu trực hoặc gián tiếp nhiều hơn 50% số phiếu bầu; hoặc (2) sở hữu 50% số phiếu bầu hoặc ít hơn nhưng nắm quyền đối với hơn 50% số phiều bầu theo sự thỏa thuận với các cổ đông khác; hoặc nắm quyền lãnh đạo, điều hành liên quan đến các chính sách tài chính hay sản xuất kinh doanh của công ty và được qui định tại điều lệ, theo sự thỏa thuận hay hợp đồng; hoặc có quyền bổ nhiệm hay miễn nhiệm phần lớn các thành viên của hội đồng quản trị, ban lãnh đạo; hay có quyền quyết định, định hướng đến phần lớn số phiếu bầu tại các cuộc họp hội đồng quản trị, ban lãnh đạo. Những đặc trưng của mô hình công ty mẹ – công ty con là: Một là: công ty mẹ và công ty con là hai thực thể pháp lý độc lập, có sản nghiệp riêng (pháp nhân kinh tế đầy đủ); Hai là: công ty mẹ có lợi ích kinh tế nhất định liên quan đến hoạt động của công ty con; Ba là: công ty mẹ chi phối đối với các quyết định liên quan đến hoạt động của công ty con thông qua một số hình thức như quyền bỏ phiếu chi phối đối với các quyết định của công ty con, quyền bổ nhiệm và miễn nhiệm hội đồng quản trị, ban lãnh đạo hoặc quyền tham gia quản lý, điều hành; Bốn là: vị trí công ty mẹ và công ty con chỉ trong mối quan hệ giữa hai công ty với nhau và mang tính tương đối, tức công ty con này có thể là công ty mẹ của một công ty khác (tính tương đối này càng nổi bật hơn trong trường hợp các công ty trong một nhóm có nắm giữ vốn cổ phần qua lại của nhau, thí dụ như theo mô hình của các tập đoàn của Nhật); Năm là: trách nhiệm của công ty mẹ đối với công ty con nói chung là trách nhiệm hữu hạn, nhưng do mối quan hệ có tính chất chi phối các quyết định của công 2 Subsidiary: An entity, including an unincorporated entity such as a partnership, that is controlled by another entity (known as the parent) [IAS 27.4].
15. 15 ty con , nên luật pháp nhiều nước buộc công ty mẹ phải liên đới chịu trách nhiệm về ảnh hưởng của công ty mẹ với công ty con. Sáu là: về mặt lý thuyết, mô hình quan hệ này sẽ tạo cho cơ cấu tổ chức của các công ty trong nhóm có chiều sâu không hạn chế; tức công ty mẹ, con công ty con, công ty cháu Mặc dù công ty mẹ và công ty con là hai thực thể pháp lý độc lập, và nếu công ty con là công ty có trách nhiệm hữu hạn thì công ty mẹ chỉ chịu trách nhiệm đối với phần vốn góp hay cổ phần của mình mà thôi, nhưng do mối quan hệ có tính chất chi phối các quyết định của công ty con, nên luật pháp nhiều nước bắt buộc công ty mẹ phải chịu trách nhiệm liên đới về những ảnh hưởng của công ty mẹ đối với công ty con. Ngoài ra, theo luật pháp của nhiều nước và theo chuẩn mực kế toán quốc tế thì công ty mẹ phải có trách nhiệm trình báo cáo tài chính tập trung hay hợp nhất tại đại hội cổ đông của công ty mẹ, trừ trường hợp công ty mẹ là công ty con của một công ty khác hoặc hoạt động của công ty con quá khác biệt với công ty mẹ; bởi lẽ, dù là hai thực thể pháp lý độc lập nhưng trên thực tế chúng là những công ty liên kết một thực thể kinh tế hợp nhất 3. 1.2.1.2 Xác định quyền kiểm soát và phần lợi ích của công ty mẹ đối với công ty con 1.2.1.2.1 Xác định quyền kiểm soát của công ty mẹ đối với công ty con Kiểm soát là quyền chi phối các chính sách tài chính và hoạt động của doanh nghiệp nhằm thu được lợi ích kinh tế từ các hoạt động của doang nghiệp đó. Quyền kiểm soát của công ty mẹ đối với công ty con được xác định khi công ty mẹ nắm giữ trên 50% quyền biểu quyết ở công ty con (Công ty mẹ có thể sở hữu 3 A parent is required to present consolidated financial statements in which it consolidates its investments in subsidiaries [IAS 27.9] – except in one circumstance: A parent is not required to (but may) present consolidated financial statements if and only if all of the following four conditions are met: [IAS 27.10]
16. 16 trực tiếp công ty con hoặc sở hữu gián tiếp công ty con qua một công ty con khác) trừ trường hợp đặc biệt khi xác định rõ quyền sở hữu không gắn liền với quyền kiểm soát. Trường hợp 1: Tỷ lệ quyền biểu quyết của nhà đầu tư đúng bằng tỷ lệ góp vốn của nhà đầu tư. Xác định quyền kiểm soát trực tiếp của công ty mẹ đối với công ty con khi công ty mẹ đầu tư vốn trực tiếp vào công ty con và công ty mẹ nắm giữ trên 50% quyền biều quyết ở công ty con đầu tư trực tiếp. Khi công ty mẹ nắm giữ 50% quyền biều quyết ở công ty con: + Công ty mẹ đầu tư vốn trực tiếp vào công ty con: Quyền kiểm soát của công Tỷ lệ quyền biểu quyết của công ty mẹ ở công = ty mẹ ty con Trong đó: Tỷ lệ quyền biểu quyết Tổng vốn góp của nhà đầu tư của công ty mẹ ở công = x 100% ty con Tổng vốn chủ sở hữu của công ty nhận đầu tư Qua công thức trên ta thấy, nếu nhà đầu tư nắm giữ trên 50% quyền biểu quyết ở công ty con thì quyền kiểm soát của công ty mẹ được xác định tương ứng với quyền biểu quyết của công ty mẹ ở công ty con. + Công ty mẹ đầu tư gián tiếp (thông qua quyền sở hữu gián tiếp công ty con qua một công ty con khác) Quyền kiểm soát của công Tỷ lệ quyền biểu quyết của công ty con đầu tư = ty mẹ trực tiếp ở công ty con gián tiếp Quyền kiểm soát Tỷ lệ quyền biểu Tỷ lệ quyền biểu quyết của của công ty mẹ = quyết của công ty + công ty mẹ ở công ty con đầu con nhận đầu tư tư gián tiếp
17. 17 Nếu công ty nhận đầu tư là công ty cổ phần thì phần vốn góp tính theo mệnh giá và có xem xét các loại cổ phiếu đang lưu hành. Ví dụ không tính cổ phiếu ưu đãi cổ tức (do không có quyền biểu quyết), nhưng phải quy đổi số cổ phiếu ưu đãi quyền biểu quyết. Trường hợp 2: Tỷ lệ quyền biểu quyết khác với tỷ lệ góp vốn do có sự thỏa thuận khác giữa nhà đầu tư vào công ty liên kết. Quyền biểu quyết của nhà đầu tư được xác định can cứ vào biên bản thỏa thuận giữa nhà đầu tư và công ty nhận đầu tư. 1.2.1.2.2 Xác định phần lợi ích của công ty mẹ với công ty con. Nếu các bên không có sự thỏa thuận khác, về cơ bản tỷ lệ lợi ích tương đương tỷ lệ góp vốn. Trường hợp 1: Công ty mẹ đầu tư trực tiếp Tỷ lệ (%) lợi ích của công ty mẹ ở Tỷ lệ (%) vốn góp tại công ty con = ccông ty con đầu tư trực tiếp đầu tư trực tiếp Trường hợp 2: Công ty mẹ đầu tư gián tiếp Tỷ lệ lợi ích của công ty Tỷ lệ lợi ích của công Tỷ lệ lợi ích = mẹ ở công ty con đầu tư x ty con ở công ty đầu tư trực tiếp gián tiếp 1.2.2 Các vấn đề chung về hợp nhất kinh doanh 1.2.2.1 Khái niệm Hợp nhất kinh doanh là việc kết hợp các doanh nghiệp riêng biệt hoặc các hoạt động kinh doanh riêng biệt thành một đơn vị báo cáo. Kết quả của phần lớn các trường hợp hợp nhất kinh doanh là một doanh nghiệp (bên mua) nắm được quyền kiểm soát một hoặc nhiều hoạt động kinh doanh khác (bên bị mua). Nếu một doanh nghiệp nắm quyền kiểm soát một hoặc nhiều đơn vị khác không phải là các hoạt động kinh doanh thì việc kết hợp các đơn vị này không phải là hợp nhất kinh doanh. Khi một doanh nghiệp mua một nhóm các tài sản hoặc các tài sản thuần nhưng không cấu thành một hoạt động kinh doanh thì phải phân bổ giá phí của nhóm tài
18. 18 sản đó cho các tài sản và nợ phải trả có thể xác định riêng rẽ trong nhóm tài sản đó dựa trên giá trị hợp lý tương ứng tại ngày mua. 1.2.2.2 Các hình thức hợp nhất kinh doanh - Hợp nhất kinh doanh để cùng hình thành nên một hoặc nhiều hoạt động kinh doanh có thể được thực hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, như: + Một doanh nghiệp mua cổ phần của một doanh nghiệp khác; + Một doanh nghiệp mua tất cả tài sản thuần của một doanh nghiệp khác; + Một doanh nghiệp gánh chịu các khoản nợ của một doanh nghiệp khác; + Một doanh nghiệp mua một số tài sản thuần của một doanh nghiệp khác. - Việc thanh toán giá trị mua, bán trong quá trình hợp nhất kinh doanh có thể được thực hiện bằng hình thức phát hành công cụ vốn, thanh toán bằng tiền, các khoản tương đương tiền, chuyển giao tài sản khác hoặc kết hợp các hình thức trên. Các giao dịch này có thể diễn ra giữa các cổ đông của các doanh nghiệp tham gia hợp nhất hoặc giữa một doanh nghiệp và các cổ đông của doanh nghiệp khác. Hợp nhất kinh doanh có thể bao gồm việc hình thành một doanh nghiệp mới để kiểm soát các doanh nghiệp tham gia hợp nhất, kiểm soát các tài sản thuần đã được chuyển giao hoặc tái cơ cấu một hoặc nhiều doanh nghiệp tham gia hợp nhất. - Hợp nhất kinh doanh có thể sẽ dẫn đến quan hệ công ty mẹ - công ty con, trong đó bên mua sẽ là công ty mẹ và bên bị mua sẽ là công ty con. Hợp nhất kinh doanh có thể không dẫn đến quan hệ công ty mẹ - công ty con, như hợp nhất kinh doanh liên quan đến việc mua tài sản thuần, bao gồm cả lợi thế thương mại (nếu có) của một doanh nghiệp khác mà không phải là việc mua cổ phần ở doanh nghiệp đó. 1.2.2.3 Phương pháp kế toán hợp nhất kinh doanh Mọi trường hợp hợp nhất kinh doanh đều phải hạch toán theo phương pháp mua. Phương pháp mua gồm 3 bước: Bước 1: Xác định bên mua; Bước 2: Xác định giá phí hợp nhất kinh doanh;
19. 19 Bước 3: Tại ngày mua, bên mua phải phân bổ giá phí hợp nhất kinh doanh cho tài sản đã mua, nợ phải trả và những khoản nợ tiềm tàng phải gánh chịu. Bước 1: Xác định bên mua Mọi trường hợp hợp nhất kinh doanh đều phải xác định được bên mua. Bên mua là một doanh nghiệp tham gia hợp nhất sẽ nắm quyền kiểm soát các doanh nghiệp hoặc các hoạt động kinh doanh tham gia hợp nhất khác. Một số trường hợp khó xác định được bên mua thì việc xác định bên mua có thể dựa vào các biểu hiện sau: -Nếu giá trị hợp lý của một doanh nghiệp tham gia hợp nhất lớn hơn nhiều so với giá trị hợp lý của các doanh nghiệp khác cùng tham gia hợp nhất thì doanh nghiệp có giá trị hợp lý lớn hơn thường được coi là bên mua; -Nếu hợp nhất kinh doanh được thực hiện bằng việc trao đổi các công cụ vốn thông thường có quyền biểu quyết để đổi lấy tiền hoặc các tài sản khác thì doanh nghiệp bỏ tiền hoặc tài sản khác ra thường được coi là bên mua; -Nếu hợp nhất kinh doanh mà ban lãnh đạo của một trong các doanh nghiệp tham gia hợp nhất có quyền chi phối việc bổ nhiệm các thành viên ban lãnh đạo của doanh nghiệp hình thành từ hợp nhất kinh doanh thì doanh nghiệp tham gia hợp nhất có ban lãnh đạo có quyền chi phối đó thường là bên mua. Khi hợp nhất kinh doanh được thực hiện thông qua việc trao đổi cổ phiếu thì đơn vị phát hành cổ phiếu thường được coi là bên mua. Tuy nhiên, cần xem xét thực tế và hoàn cảnh cụ thể để xác định đơn vị hợp nhất nào có quyền chi phối các chính sách tài chính và hoạt động của đơn vị khác để đạt được lợi ích từ hoạt động của đơn vị đó. Một số trường hợp hợp nhất kinh doanh như mua hoán đổi, bên mua là doanh nghiệp có cổ phiếu đã được mua và doanh nghiệp phát hành là bên bị mua. Ví dụ, để nhằm mục đích được niêm yết trên thị trường chứng khoán, một công ty chưa được niêm yết trên thị trường chứng khoán có một thoả thuận để được một công ty nhỏ hơn nhưng đang được niêm yết trên thị trường chứng khoán mua lại.Mặc dù về mặt pháp lý công ty đang niêm yết được xem như công ty mẹ và công ty chưa niêm yết là công ty con, nhưng công ty con sẽ là bên mua nếu có quyền kiểm soát các
20. 20 chính sách tài chính và hoạt động của công ty mẹ để đạt được lợi ích từ hoạt động của công ty mẹ đó. Thông thường, bên mua lại là đơn vị lớn hơn, tuy nhiên có một số tình huống doanh nghiệp nhỏ hơn mua lại doanh nghiệp lớn hơn. Khi một doanh nghiệp mới được thành lập phát hành công cụ vốn để tiến hành hợp nhất kinh doanh thì một trong những đơn vị tham gia hợp nhất tồn tại trước khi hợp nhất sẽ được xác định là bên mua trên cơ sở các bằng chứng sẵn có. Tương tự, khi hợp nhất kinh doanh có sự tham gia của hai đơn vị trở lên, đơn vị nào tồn tại trước khi tiến hành hợp nhất sẽ được xác định là bên mua dựa trên các bằng chứng sẵn có. Việc xác định bên mua trong những trường hợp như vậy sẽ bao gồm việc xem xét đơn vị tham gia hợp nhất nào bắt đầu tiến hành giao dịch hợp nhất và liệu tài sản hoặc doanh thu của một trong những đơn vị tham gia hợp nhất có lớn hơn đáng kể so với những đơn vị khác không. Bước 2: Xác định giá phí hợp nhất kinh doanh Bên mua sẽ xác định giá phí hợp nhất kinh doanh bao gồm: Giá trị hợp lý tại ngày diễn ra trao đổi của các tài sản đem trao đổi, các khoản nợ phải trả đã phát sinh hoặc đã thừa nhận và các công cụ vốn do bên mua phát hành để đổi lấy quyền kiểm soát bên bị mua, cộng (+) các chi phí liên quan trực tiếp đến việc hợp nhất kinh doanh. Bên mua xác định giá phí hợp nhất kinh doanh theo quy định từ đoạn 24 đến đoạn 35 của Chuẩn mực kế toán số 11 - Hợp nhất kinh doanh, trong đó cần chú ý các nội dung sau: - Bên mua có thể trao đổi các tài sản sau trong hợp nhất kinh doanh: Tiền, trái phiếu, cổ phiếu hoặc các tài sản đang dùng trong hoạt động kinh doanh của bên mua. Trừ trường hợp thanh toán bằng tiền, còn mọi khoản thanh toán bằng tài sản khác thường phát sinh các khoản chênh lệch giữa giá trị hợp lý và giá trị ghi sổ của các tài sản này. - Nếu thanh toán bằng trái phiếu (Tỷ lệ lãi trên trái phiếu có thể khác với tỷ lệ lãi trên thị trường), khoản phụ trội hoặc chiết khấu (nếu có) phải được tính vào giá trị của trái phiếu và ghi tăng hoặc giảm giá trị khoản đầu tư.
21. 21 - Nếu thanh toán bằng cổ phiếu (Mệnh giá cổ phiếu thường khác với giá trị thị trường): + Nếu cổ phiếu đó đã được niêm yết trên thị trường thì giá công bố tại ngày trao đổi của cổ phiếu đã niêm yết là giá trị hợp lý của cổ phiếu đó; + Nếu có bằng chứng và cách tính toán khác cho thấy giá đã công bố tại ngày trao đổi là không đáng tin cậy hoặc nếu không có giá đã công bố cho cổ phiếu đó do bên mua phát hành, thì giá trị hợp lý của cổ phiếu đó có thể ước tính trên cơ sở phần lợi ích trong giá trị hợp lý của bên mua hoặc phần lợi ích trong giá trị hợp lý của bên bị mua mà bên mua đã đạt được miễn là cơ sở nào có bằng chứng rõ ràng hơn. - Nếu thanh toán bằng tài sản đang dùng trong hoạt động kinh doanh của bên mua, kể cả là tài sản phải khấu hao, chứng khoán đầu tư hoặc các tài sản đầu tư khác (Như bất động sản đầu tư) đều phải tính theo giá trị hợp lý. - Nếu việc thanh toán tất cả hoặc một phần giá phí của việc hợp nhất kinh doanh được hoãn lại, thì giá trị hợp lý của phần hoãn lại đó phải được xác định về giá trị hiện tại tại ngày trao đổi. Khi đó giá phí hợp nhất kinh doanh phải cộng (+) thêm phần phụ trội hoặc trừ (-) đi phần chiết khấu sẽ phát sinh khi thanh toán. - Các chi phí liên quan trực tiếp đến việc hợp nhất kinh doanh như chi phí trả cho kiểm toán viên, tư vấn pháp lý, thẩm định viên về giá và các nhà tư vấn khác về thực hiện hợp nhất kinh doanh được tính vào giá phí hợp nhất kinh doanh. - Không được tính vào giá phí hợp nhất kinh doanh: - Các khoản lỗ hoặc chi phí khác sẽ phát sinh trong tương lai do hợp nhất kinh doanh không được coi là khoản nợ đã phát sinh hoặc đã được bên mua thừa nhận để đổi lấy quyền kiểm soát đối với bên bị mua; - Chi phí quản lý chung và các chi phí khác không liên quan trực tiếp đến việc hợp nhất kinh doanh; - Chi phí thoả thuận và phát hành các khoản nợ tài chính; - Chi phí phát hành công cụ vốn. Bước 3: Tại ngày mua, bên mua phải phân bổ giá phí hợp nhất kinh doanh cho tài sản đã mua, nợ phải trả và những khoản nợ tiềm tàng phải gánh chịu.