Luận văn Áp dụng trách nhiệm hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn quận Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh

Nội dung text: Luận văn Áp dụng trách nhiệm hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn quận Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Lê Minh Loan ÁP DỤNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAMTỪ THỰC TIỄN QUẬN GÒ VẤP, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI -2018
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Lê Minh Loan ÁP DỤNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN QUẬN GÒ VẤP, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 8.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN THỊ PHƢƠNG HOA HÀ NỘI -2018
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các nội dung và trích dẫn trong luận văn này bảo đảm độ tin cậy, chính xác. Những kết luận khoa học của luận văn kế thừa từ các tác giả khác đều được trích đầy đủ. Tác giả luận văn Lê Minh Loan
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1:NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ ÁP DỤNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 8 1.1 Khái niệm và cơ sở của trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam 8 1.2. Khái niệm áp dụng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội 14 1.3. Pháp luật thực định về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội 16 Chương 2:THỰC TRẠNG ÁP DỤNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM HIỆN NAY TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN GÒ VẤP 44 2.1 Tổng quan về thực trạng áp dụng pháp luật về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội của Tòa án nhân dân quận Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh 44 2.2 Những vƣớng mắc khi áp dụng quy định ề trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội hiện nay trên địa bàn quận Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh 49 2.3 Những yếu tố làm hạn chế hiệu quả áp dụng quy định về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội từ thực tiễn quận Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh 51 Chương 3: CÁC GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM ÁP DỤNG ĐÚNG TRÁCH NHIỆM HÌNH ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI 58 3.1. Kiến nghị về hoàn thiện pháp luật 58 3.2. Giải pháp bảo đảm áp dụng đúng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội 63 KẾT LUẬN 70 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật Hình sự TAND Tòa án nhân dân TNHS Trách nhiệm hình sự VKSND Viện kiểm sát nhân dân
6. DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng thống kê thực trạng áp dụng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội từ năm 2013 đến năm 2017 45
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2015 của Bộ Chính trị có ghi nhận “Xây dựng nền tƣ pháp trong sạch, vững mạnh và dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, từng bƣớc hiện đại, phục vụ nhân dân, phụng sự Tổ quốc Việt Nam Xã hội chủ nghĩa; hoạt động tƣ pháp mà trọng tâm là hoạt động xét xử đƣợc tiến hành có hiệu quả và hiệu lực cao”. Qua đó cho thấy rằng, quyền tƣ pháp có vai trò đặc biệt quan trọng trong quá trình xây dựng Nhà nƣớc pháp quyền ở Việt Nam ta, trong đấu tranh phòng, chống tội phạm nói chung và tội phạm do ngƣời dƣới 18 tuổi thực hiện nói riêng. Trong những năm gần đây, tình hình kinh tế xã hội của nƣớc ta ngày một phát triển, tuy nhiên mặt trái của nền kinh tế thị trƣờng và sự hạn chế trong quản lý nhà nƣớc dẫn đến tình hình tội phạm ngày càng gia tăng, có tính chất đa dạng và phức tạp, trong đó tội phạm là ngƣời dƣới 18 tuổi càng lúc càng báo động. “Theo thống kê, trung bình hàng năm xảy ra gần 10.000 vụ vi phạm pháp luật hình sự với gần 15.000 đối tượng là người dưới 18 tuổi thực hiện. Từ năm 2007 đến tháng 6/2014, toàn quốc phát hiện gần 63.600 vụ, gồm hơn 94.300 em vi phạm pháp luật hình sự. Số vụ phạm pháp tăng gần 4.300 vụ, bằng 6,72% so với 6 năm trước đó. So với tổng số vụ phạm pháp hình sự trong toàn quốc thì số vụ án do người dưới 18 tuổi gây ra chiếm gần 20%”. Khoảng gần 04 năm trở lại đây từ năm 2014 đến đầu năm 2018, theo số liệu thống kế của TAND quận Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh thì trên địa bàn quận Gò Vấp đã xảy ra 1.100 vụ vi phạm pháp luật hình sự, trong đó có 334 vụ vi phạm pháp luật hình sự là do đối tƣợng ngƣời dƣới 18 tuổi thực hiện, chiếm khoảng 30,4%. Những con số trên cho thấy rằng, áp dụng đúng đắn trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội thông qua hoạt động xét xử có vai trò quan trọng trong đấu tranh phòng chống tội phạm do ngƣời dƣới 18 tuổi thực hiện. 1
8. BLHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017)đã dành hẳn một chƣơng quy định đối với ngƣời phạm tội dƣới 18 tuổi với mục đích phòng ngừa, ngăn chặn tình trạng phạm tội do ngƣời dƣới 18 tuổi gây ra. Tuy nhiên, thực tiễn áp dụng các quy định về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam tại TAND Quận Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh cho thấy còn có nhiều quy định có cách hiểu chƣa thống nhất, vƣớng mắc nhƣ: quy định về tổng hợp hình phạt đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội, tha tù trƣớc thời hạn đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội Những vƣớng mắc, bất cập đó, phần nào hạn chế hiệu quả áp dụng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội tại quận Gò Vấp, thành phố Hồ Chí Minh nói riêng và cả nƣớc nói chung. Chính vì những lý lẽ đó, tác giả lựa chọn đề tài “Áp dụng trách nhiệm hình sự đối với ngườidưới 18 tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn quận Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh” làm luận văn Thạc sỹ Luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Đối với đề tài này, trong thời gian vừa qua đã có một số công trình nghiên cứu khoa học trực tiếp hoặc gián tiếp nghiên cứu đến đề tài này hoặc nghiên cứu ở mức độ là một phần, hoặc một mục nào đó. Về sách bình luận khoa học, sách chuyên khảo, sách giáo trình có các công trình nghiên cứu nhƣ: “Chương XVIII – Những đặc thù về trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội” trong giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần chung), NXB Đại học quốc gia Hà Nội, năm 2007, TS. Trịnh Quốc Toản, TS. Hoàng Văn Hùng; “Chương XVI – Trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội”, trong sách giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Tập thể tác giả do GS.TSKH Lê Cảm chủ biên). Đối với các công trình dƣới dạng bài viết có các bài viết chuyên ngành đƣợc đăng trên các tạp chí khoa học pháp lý nhƣ: "Quyết định hình phạt tù đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội", của Đinh Văn Quế, Tạp chí Luật học, số 5/2003; Công tác xét xử những vụ án liên quan đến ngƣời dƣới 18 tuổi của thạc sĩ Nguyễn 2
9. Quang Lộc – Nguyên Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao; Một số ý kiến đối với quy định Bộ luật Hình sự về ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội của thạc sĩ Nguyễn Quang Lộc – Nguyên Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao. Bên cạnh đó, còn có rất nhiều công trình nghiên cứu dƣới dạng luận văn thạc sỹ về các vấn đề liên quan đến trách nhiệm hình sự của ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội nhƣ: Luận văn thạc sĩ Luật học của Đỗ Ngọc Thùy: “Hình phạt tù đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội – Lý luận và thực tiễn”; Luận văn thạc sĩ Luật học của Đỗ Xuân Hồng: “Xét xử vụ án có bị cáo là ngƣời chƣa thành niên theo luật Tố tụng hình sự Việt Nam”; Luận văn thạc sĩ Luật học của Nguyễn Minh Khuê: "Quyết định hình phạt đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội"; Luận văn thạc sĩ Luật học của Dƣơng Thị Ngọc Thƣơng “Trách nhiệm hình sự của ngƣời chƣa thành niên phạm tội trong Luật Hình sự Việt Nam”; Các công trình nghiên cứu nêu trên đã làm sáng tỏ đƣợc khái niệm trách nhiệm hình sự, đặc điểm của trách nhiệm hình sự nói chung và trách nhiệm hình sự đối với dƣới 18 tuổi nói riêng. Các công trình nghiên cứu đã nêu cũng đã giải quyết đƣợc những vấn đề lý luận về chính sách khoan hồng trong việc xử lý ngƣời dƣới 18 tuổi. Các kết quả nghiên cứu của các tác giả nêu trên là tài liệu tham khảo quan trọng để tác giả có thể kế thừa nghiên cứu đề tài luận văn Thạc sỹ Luật học của mình. Tuy nhiên, các tài liệu này chủ yếu là nghiên cứu về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội theo quy định của BLHS năm 1999, do đó có nhiều kết quả không còn phù hợp với BLHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017). Do đó, đề tài “Áp dụng trách nhiệm hình sự đối với dưới 18 tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn quận Gò Vấp” về cơ bản không trùng lặp với các công trình đã công bố trƣớc đó do khác về quy định áp dụng là BLHS năm 2015 và thực tiễn áp dụng là quận Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và quy định về tránh nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội, đánh giá thực trạng áp dụng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội từ thực tiễn quận Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí 3
10. Minh, đề tài đƣa ra những kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định và các giải pháp nâng cao hiệu quả về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội trong luật hình sự Việt Nam. Để đạt đƣợc mục đích nêu trên, Luận văn đặt ra và giải quyết các nhiệm vụ chủ yếu sau đây: + Hệ thống hóa và làm rõ những vấn đề lý luận về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội. + Phân tích, đánh giá quy định của BLHS về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi. + Phân tích những thành công và hạn chế trong thực trạng áp dụng các quy định luật hình sự về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội; xác định những nguyên nhân của các hạn chế. + Đƣa ra các kiến nghị góp phần hoàn thiện các quy định về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội và các giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định này. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu việc áp dụng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự của TAND quận Gò Vấp trên cơ sở các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về vấn đề này. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: luận văn chỉ nghiên cứu vấn đề áp dụng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội dựa trên quy định của pháp luật hình sự Việt Nam hiện hành và một số văn bản pháp luật có liên quan. + Xây dựng khái niệm trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi cũng nhƣ khái niệm, đặc điểm của việc áp dụng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội; 4
11. + Hệ thống hóa các quy định pháp luậthình sự hiện hành liên quan đến trách nhiệm hình sự của ngƣời dƣới 18 tuổi và từ đó rút ra nhận xét, đánh giá; + Nghiên cứu, so sánh một số quy định của Bộ luật hình sự hiện hành với những quy định tại BLHS năm 1999 (sửa đổi, bổ sung năm 2009) để rút ra nhận xét, đánh giá; + Đánh giá thực tiễn việc áp dụng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn quận Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh từ đó chỉ ra một số tồn tại, hạn chế và các nguyên nhân cơ bản; + Đƣa ra các giải pháp bảo đảm áp dụng đúng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tôi và một số kiến nghị hoàn thiện quy định của BLHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi. - Về thời gian, địa điểm nghiên cứu: luận văn chỉ nghiên cứu hoạt động áp dụng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội diễn ra từ năm 2013 đến năm 2017 tại TAND quận Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Đề tài đƣợc nghiên cứu dựa trên cơ sở phƣơng pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác – Lênin; tƣ tƣởng Hồ Chí Minh; quan điểm của Đảng và Nhà nƣớc ta về đấu tranh phòng, chống tội phạm. Trong quá trình nghiên cứu đề tài, học viên sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu cụ thể nhƣ sau: - Phƣơng pháp phân tích và tổng hợp: đây là phƣơng pháp chủ yếu đƣợc sử dụng xuyên suốt trong quá trình nghiên cứu. Phƣơng pháp này đƣợc sử dụng để tiến hành phân tích, tổng hợp một cách khái quát các nội dung cần nghiên cứu trong luận văn. Trong đó, các quy định về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội và thực tiễn áp dụng các quy định này đƣợc phân tích thành từng vấn đề cụ thể để tìm hiểu; sau đó, tiến hành tổng hợp các vấn đề đã phân tích để chỉ ra các vƣớng mắc cũng nhƣ đƣa ra các kiến nghị, giải pháp nâng cao hiệu quả các quy định về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội. 5
12. + Phƣơng pháp lịch sử: đƣợc sử dụng để nghiên cứu sơ lƣợc các quy định pháp luật về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội qua từng thời kỳ, nghiên cứu quy phạm pháp luật về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội đƣợc nhìn nhận trong bối cảnh lập pháp của chúng, bao gồm bối cảnh chính sách pháp luật, bối cảnh chính sách kinh tế - xã hội cũng nhƣ trình độ khoa học pháp lý và trình độ lập pháp trong từng thời kỳ; làm rõ sự hình thành và phát triển của quy định về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội trong luật hình sự Việt Nam từ sau Cách mạng Tháng Tám đến nay. - Phƣơng pháp thống kê đƣợc sử dụng để thu thập và tổng hợp các số liệu về thực trạng áp dụng các quy định về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội từ thực tiễn TAND quận Gò Vấp. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Trên cơ sở nghiên cứu việc áp dụng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội có đối chiếu với lý luận và quy định của pháp luật thực định Việt Nam, luận văn đƣa ra các kiến nghị hoàn thiện các quy định pháp luật hình sự Việt Nam. Bên cạnh đó, luận văn còn đƣa ra các giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội không chỉ giới hạn ở quận Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh mà còn có thể mở rộng ra cho các địa phƣơng khác trong cả nƣớc, qua đó góp phần làm giảm tình hình tội phạm do ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội ở quận Gò Vấp nói riêng và cả nƣớc nói chung. Đây là công trình nghiên cứu về áp dụng quy định về trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổiphạm tội do đó nó có thể là tài liệu tham khảo trong công tác giảng dạy, học tập tại các trƣờng Đại học ngành luật. Đồng thời kết quả của luận văn còn nâng cao trình độ chuyên môn cho thẩm phán, thƣ ký Tòa án, những ngƣời trực tiếp làm công tác giải quyết án hình sự tại các TAND các cấp, góp phần nâng cao chất lƣợng áp dụng pháp luật cũng nhƣ xét xử của TAND. 6
13. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, lời cam đoan, danh mục các từ viết tắt, danh mục bảng biểu, mục lục, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục kết cấu luận văn gồm 3 chƣơng: Chương 1:Những vấn đề lý luận và pháp luật về áp dụng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam. Chương 2: Thực trạng áp dụng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam hiện nay trên địa bàn quận Gò Vấp. Chương 3: Các giải pháp bảo đảm áp dụng đúng trách nhiệm hình đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội. 7
14. Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ ÁP DỤNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1 Khái niệm và cơ sở của trách nhiệm hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam. 1.1.1. Khái niệm trách nhiệm hình sự Thuật ngữ “trách nhiệm” đƣợc hiểu theo hai nghĩa đó là: Thứ nhất, trách nhiệm là nghĩa vụ, bổn phận của một ngƣời đó trƣớc ngƣời khác, trƣớc xã hội hoặc Nhà nƣớc. Ví dụ nhƣ trách nhiệm của cha mẹ đối với con cái là phải có nghĩa vụ chăm sóc, nuôi dƣỡng, giáo dục con, trách nhiệm của con ngƣời đối với môi trƣờng là phải bảo vệ môi trƣờng đƣợc trong lành, hạn chế chất thải rác thải, giữ gìn vệ sinh chung Trách nhiệm hiểu theo nghĩa thứ hai là hậu quả pháp lý bất lợi của một ngƣời phải gánh chịu trƣớc ngƣời khác, trƣớc nhà nƣớc và trƣớc xã hội do đã thực hiện hành vi vi phạm nghĩa vụ, bổn phận nào đó [53]. PGS.TSKH. Lê Cảm định nghĩa: “TNHS là hậu quả pháp lý của việc thực hiện tội phạm và được thể hiện bằng việc áp dụng đối với người phạm tội một và nhiều biện pháp cưỡng chế của Nhà nước do Luật hình sự quy định”. [50] Trách nhiệm pháp lý chỉ phát sinh (xuất hiện) khi có hành vi phạm tội. Do đó, trong số các trách nhiệm pháp lý thì trách nhiệm hình sự là trách nhiệm pháp lý có tính nghiêm khắc nhất so với bất kỳ trách nhiệm nào khác. Khi nói đến trách nhiệm hình sự, ta nói đến trách nhiệm giữa ngƣời phạm tội đối với nhà nƣớc hay nói cách khác trách nhiệm hình sự tồn tại trong mối quan hệ pháp luật hình sự. Nhà nƣớc (đại diện là cơ quan tố tụng) thực hiện quyền lực Nhà nƣớc, có quyền truy cứu trách nhiệm hình sự bất kỳ cá nhân nào khi ngƣời này đã thực hiện hành vi phạm tội đƣợc quy định trong bộ luật hình sự, ngƣợc lại ngƣời phạm tội phải chịu từ bỏ hoặc hạn chế tự do, quyền của mình. Từ các khái niệm, phân tích nêu trên có thể rút ra các đặc điểm của trách nhiệm hình sự nhƣ sau: - TNHS là hậu quả pháp lý bất lợi của việc thực hiện phạm tội. 8
15. - TNHS luôn đƣợc thực hiện trong phạm vi của quan hệ pháp luật hình sự giữa Nhà nƣớc và ngƣời phạm tội. - TNHS phải đƣợc thông qua một trình tự tố tụng do cơ quan tố tụng thực hiện. - TNHS đƣợc phản ánh trong một bản án đã có hiệu lực pháp luật của tòa án. 1.1.2. Khái niệm người dưới 18 tuổi phạm tội Ngƣời dƣới 18 tuổi là những ngƣời chƣa hoàn toàn phát triển đầy đủ về nhận thức, vẫn chƣa có đầy đủ quyền lợi và nghĩa vụ của một công dân. Tại BLHS năm 1999 nhà làm luật đã sử dụng thuật ngữ “ngƣời chƣa thành niên” còn tại BLHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) đã sử dụng thuật ngữ “ngƣời dƣới 18 tuổi”, việc thay đổi từ ngƣời chƣa thành niên sang ngƣời dƣới 18 tuổi không có nghĩa là nghĩa của hai thuật ngữ này khác nhau. Việc thay đổi cách dùng từ để thực hiện thống nhất với quy định tại bộ luật dân sự tại Khoản 1 Điều 21 BLDS năm 2015:“ Người chưa thành niên là người chưa đủ mười tám tuổi”. Do đó, thuật ngữ ngƣời dƣới 18 tuổi và ngƣời chƣa thành niên đều có ý nghĩa nhƣ nhau. Và khái niệm NCTN khác với khái niệm trẻ em, theo quy định tại Điều 1 Luật bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em năm 2004 thì “Trẻ em là công dân Việt Nam dƣới 16 tuổi”. Tại Điều 1 Công ƣớc quốc tế về quyền trẻ em đƣợc Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua ngày 20/11/1989 có ghi: “Trong phạm vi Công ƣớc này, trẻ em có nghĩa là ngƣời dƣới 18 tuổi, trừ trƣờng hợp luật pháp áp dụng đối với trẻ em có quy định tuổi thành niên sớm hơn”. Tóm lại, ngƣời dƣới 18 tuổi, trẻ em đều đƣợc xây dựng trên sự phát triển về mặt tinh thần và thể chất của con ngƣời đƣợc cụ thể, giới hạn bởi độ tuổi. Theo đó, các nhà làm luật quy định những quyền và nghĩa vụ của ngƣời dƣới 18 tuổi. Nhƣ vậy, khái niệm ngƣời dƣới 18 tuổi là ngƣời chƣa phát triển đầy đủ về tinh thần và thể chất, chƣa có đầy đủ các quyền và nghĩa vụ theo quy định của pháp luật nhƣ là đối với ngƣời đã thành niên. Khả năng nhận thức, điều khiển hành vi của mỗi ngƣời là khác nhau, đƣợc hình thành từ lúc sinh ra và tích lũy dần trong cuộc sống, sinh hoạt. Lứa tuổi dƣới 9
16. 18 là tuổi trong giai đoạn phát triển về tâm sinh lý cũng nhƣ thể chất mạnh mẽ nhất. Đây là lứa tuổi cần đƣợc sự bảo vệ và che chở đặc biệt nhất. Tâm lý ngƣời chƣa đủ 18 tuổi nói chung và ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội nói riêng có sự khác biệt đáng kể, những ngƣời đã đủ hoặc trên 18 tuổi thƣờng có nhận thức và trƣởng thành hơn ngƣời dƣới 18 tuổi. Trong một số văn kiện quốc tế đƣa ra những quy định đặc biệt bảo vệ họ trong lĩnh vực tƣ pháp hình sự nhƣ Công ƣớc của Liên hợp quốc về các quyền trẻ em năm 1989; Những quy tắc tiêu chuẩn tối thiểu của Liên hợp quốc về áp dụng pháp luật đối với ngƣời dƣới 18 tuổi năm 1985 (Quy tắc Bắc Kinh); Quy tắc về bảo vệ ngƣời dƣới 18 tuổi bị tƣớc tự do năm 1990. Tại Công ƣớc Liên hợp quốc về các quyền dân sự và chính trị năm 1966 khẳng định mọi trẻ em trên thế giới, không phân biệt chủng tộc, màu da, giới tính, ngôn ngữ, tôn giáo, nguồn gốc dân tộc hoặc xã hội, tài sản hoặc dòng dõi đều có quyền đƣợc hƣởng những biện pháp bảo hộ cần thiết của ngƣời dƣới 18 tuổi, đây là những tƣ tƣởng định hƣớng, chi phối toàn bộ quá trình xử lý, biện pháp xử lý ngƣời dƣới 18 tuổi tại quy tắc Bắc Kinh và Quy tắc về bảo vệ ngƣời dƣới 18 tuổi bị tƣớc tự do là quan tâm hàng đầu đến lợi ích tốt nhất của họ. Nƣớc ta đã gia nhập Công ƣớc về quyền trẻ em, cam kết thực hiện việc áp dụng mọi biện pháp bao gồm cả biện pháp lập pháp để bảo đảm các quyền của trẻ em. 1.1.3. Tuổi chịu trách nhiệm hình sự Tuổi chịu TNHS là một vấn đề không thể thiếu trong pháp luật hình sự của mỗi nƣớc, thể hiện quan điểm của Nhà nƣớc về cách thức xử lý ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội, vừa phải bảo đảm giữ gìn trật tự an toàn xã hội vừa phải đảm bảo quyền và lợi ích của con ngƣời, đặc biệt là ngƣời dƣới 18 tuổi, ngay cả khi họ đã thực hiện hành vi vi phạm pháp luật hình sự. Ở nƣớc ta, việc xác định độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự đƣợc căn cứ vào: Một là, những đặc điểm về thể chất và tâm – sinh lý khả năng nhận thức của lứa tuổi dƣới 18 tuổi. 10
17. Hai là, căn cứ vào điều kiện văn hóa – xã hội, kinh tế, chính trị và chính sách, đƣờng lối xử lý tội phạm do ngƣời dƣới 18 tuổi thực hiện. Ba là, căn cứ trên cơ sở tổng kết thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm nói chung và phòng, chống tội phạm do ngƣời dƣới 18 tuổi thực hiện ở nƣớc ta nói riêng. Bốn là, tham khảo các quy định về độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự của các nƣớc trên thể giới. [52] Tại BLHS năm 1999 đƣợc chia thành 04 loại tội phạm: tội ít nghiêm trọng, tội nghiêm trọng, tội rất nghiêm trọng và tội đặc biệt nghiêm trọng, tại Khoản 1 Điều 12 thì ngƣời từ đủ 16 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi loại tội phạm, còn tại Khoản 2 cùng Điều luật quy định ngƣời từ đủ 14 tuổi đến trở lên, nhƣng chƣa đủ 16 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. Kế thừa theo quy định của BLHS năm 1999 về giới hạn độ tuổi BLHS năm 2015 đã sửa đổi, bổ sung năm 2017 hiện nay vẫn quy định ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội chỉ bao gồm những ngƣời đã đủ 14 tuổi nhƣng chƣa đủ 18 tuổi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội đƣợc Bộ luật hình sự quy định là tội phạm. Điều 12 BLHS năm 2015 đã sửa đổi, bổ sung năm 2017 quy định: “Điều 12. Tuổi chịu trách nhiệm hình sự 1. Người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm, trừ những tội phạm mà Bộ luật này có quy định khác. 2. Người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng, tội phạm đặc biệt nghiêm trọng quy định tại một trong các điều 123, 134, 141, 142, 143, 144, 150, 151, 168, 169, 170, 171, 173, 178, 248, 249, 250, 251, 252, 265, 266, 286, 287, 289, 290, 299, 303 và 304 của Bộ luật này”. Nhƣ vậy, theo quy định tại Điều 12 BLHS năm 2015 đã sửa đổi, bổ sung năm 2017 thì độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự theo quy định của luật hình sự Việt Nam là từ đủ 14 tuổi. Trên cơ sở khái niệm về ngƣời dƣới 18 tuổi và độ tuổi bắt đầu 11
18. chịu trách nhiệm hình sự, chúng ta có thể rút ra kết luận ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội là ngƣời từ đủ 14 đến dƣới 18 tuổi khi thực hiện tội phạm. Tuy nhiên tại giới hạn về số lƣợng tội phạm tại BLHS năm 2015 đã sửa đổi, bổ sung năm 2017 thu hẹp hơn so với BLHS năm 1999, bởi ngƣời từ đủ 14 tuổi đến dƣới 16 tuổi chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự tại các tội theo nhƣ liệt kê bên trên. Qua đó cho thấy, BLHS năm 2015 đã sửa đổi, bổ sung năm 2017 mang tính nhân đạo sâu sắc và phù hợp với đƣờng lối xử lý ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội hơn so với BLHS năm 1999. Ở độ tuổi này năng lực nhận thức và điều khiển hành vi còn hạn chế, họ có thể thực hiện tội do chƣa ý thức đƣợc tính nguy hiểm xã hội của hành vi, đánh giá sai các tình huống đặt ra trong cuốc sống. Do đó cần có những chính sách, nguyên tắc giải quyết đảm bảo lợi ích cho ngƣời dƣới 18 tuổi. 1.1.4. Khái niệm trách nhiệm hình sự của người dưới 18 tuổi phạm tội Qua phân tích khái niệm trách nhiệm hình sự và khái niệm ngƣời dƣới 18 tuổi, chúng ta có thể rút ra khái niệm trách nhiệm hình sự của ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội là những hậu quả pháp lý bất lợi mà người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi phải gánh chịu khi thực hiện hành vi phạm tội được quy định trong luật hình sự. Trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi là một trƣờng hợp đặc biệt của trách nhiệm hình sự nói chung nên nó có các đặc điểm của trách nhiệm hình sự nhƣ đã nêu ở phần trên, ngoài ra nó còn có tính chất đặc thù trách nhiệm hình sự của ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội thể hiện ở mức độ, tính chất giảm nhẹ hơn so với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội. Chính sự đặc biệt này mà BLHS năm 2015 đã sửa đổi, bổ sung năm 2017 đã dành hẳn một chƣơng riêng để quy định về những nội dung áp dụng cho đối tƣợng này. Đây cũng là nội dung thể hiện tính nhân đạo của chính sách hình sự của Nhà nƣớc ta và phù hợp với xu hƣớng thế giới. 1.1.5. Cơ sở của trách nhiệm hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội . Cơ sở của trách nhiệm hình sự đƣợc hiểu là những căn cứ chung, dựa trên những căn cứ này mà cơ quan nhà nƣớc có thẩm quyền mới đƣợc quyền áp dụng 12
19. TNHS đối với ngƣời thực hiện hành vi phạm tội hay có thể hiểu một cách thông thƣờng cơ sở TNHS là những vấn đề lý luận để giải thích rằng tại sao một ngƣời thực hiện hành vi phạm tội nào đó phải gánh chịu những hậu quả bất lợi từ phía Nhà nƣớc đó đã thực hiện những hành vi phạm tội. Về cơ sở triết học, hành vi xử sự của con ngƣời là phản ánh trực tiếp từ sự suy nghĩ và quyết định ý chí, do đó mỗi ngƣời trong những hoàn cảnh khác nhau thì sẽ có những cách cƣ xử, xử sự không giống nhau, có ngƣời lựa chọn cƣ xử, xử sự mang tính tích cực, có ngƣời hành xử sự theo lối tiêu cực. Khi họ chọn cách hành xử sự là tiêu cực, xâm hại đến các khách thể đƣợc luật hình sự bảo vệ thì họ phải gánh chịu hậu quả bất lợi từ hành vi tiêu cực của mình. Do đó, trên cơ sở để quy kết trách nhiệm hình sự của ngƣời phạm tội chính là sự tự do lựa chọn cách hành xử sự trái với quy định của pháp luật, trong khi đó họ vẫn có thể lựa chọn cách hành xử tốt hơn vì lợi ích của bản thân, gia đình và cộng đồng nhƣng họ lại không chọn lựa nó. Nhƣ vậy, về mặt triết học sự tự do chính là cơ sở của trách nhiệm hình sự. Về cơ sở pháp lý: Cơ sở chịu TNHS đƣợc quy định cụ thể tại Điều 2 của BLHS hiện hành “Chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật hình sự quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự”. Nhƣ vậy, cơ sở để truy cứu TNHS đối với một ngƣời có hành vi nguy hiểm cho xã hội và đƣợc bộ luật hình sự quy định là tội phạm. Trong hệ thống pháp luật Việt Nam có rất nhiều văn bản pháp luật khác nhau, đƣợc dùng để điều chỉnh những mối quan hệ xã hội phát sinh, tuy nhiên đối với mối quan hệ pháp luật hình sự thì ngoài BLHS ra không có bất kỳ văn bản nào khác quy định về tội phạm, điều này cũng xuất phát từ chính thực tế về trách nhiệm hình sự là trách nhiệm nghiêm khắc nhất dành cho ngƣời thực hiện hành vi vi phạm pháp luật. Một ngƣời chỉ có thể chịu TNHS về hành vi của mình nếu hành vi đƣợc quy định tại BLHS. Có 04 yếu tố để cấu thành tội phạm, để xác định một ngƣời thực hiện hành vi có vi phạm pháp luật hình sự hay không, bao gồm: khách thể, mặt khách quan, chủ thể và mặt chủ quan. Nếu một hành vi mà thỏa mãn hết 13
20. các dấu hiệu để cấu thành tội phạm tức là ngƣời đó đã thực hiện hành vi phạm tội. Vì vậy, có thể khẳng định rằng cấu thành tội phạm là cơ sở của TNHS. Đối với việc truy cứu TNHS của ngƣời dƣới 18 tuổi cũng dựa trên cơ sở nêu trên, tuy nhiên vì là đối tƣợng khi thực hiện hành vi chƣa đủ khả năng nhận thức đúng đắn hành vi của mình, nên tại BLHS hiện hành có một số quy định riêng dành cho ngƣời dƣới 18 tuổi khi thực hiện hành vi phạm tội từ đó truy cứu TNHS của ngƣời dƣới 18 tuổi, ví dụ nhƣ tại khoản 2 Điều 12 BLHS năm 2015 đã sửa đổi, bổ sung năm 2017, khoản này đƣợc sửa đổi tại khoản 3 Điều 1 BLHS đã đƣợc sửa đổi 2017, theo nhƣ quy định này ngƣời dƣới 18 tuổi có độ tuổi từ đủ 14 tuổi trở lên nhƣng chƣa đủ 16 tuổi chỉ chịu TNHS khi ngƣời dƣới 18 tuổi thực hiện những hành vi phạm tội đƣợc quy định tại Điều này. Điều đó có nghĩa là ngoài những tội tại Điều này mặc dù ngƣời dƣới 18 tuổi đã thực hiện hành vi phạm tội cũng đƣợc BLHS quy định là tội phạm nhƣng khi ngƣời dƣới 18 tuổi thực hiện thì sẽ không truy cứu TNHS đối với họ. 1.2. Khái niệm áp dụng trách nhiệm hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Để hiểu đƣợc khái niệm áp dụng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội thì trƣớc tiên cần xuất phát từ khái niệm “áp dụng pháp luật”, bởi lẽ áp dụng trách nhiệm hình sự là một dạng của hoạt động áp dụng pháp luật. Áp dụng pháp luật đƣợc hiểu là một hoạt động quyền lực nhà nƣớc có tính tổ chức, do các cơ quan, tổ chức hoặc cá nhân có thẩm quyền tiến hành theo trình tự thủ tục do pháp luật quy định nhằm cá biệt hóa các quy phạm pháp luật hiện hành vào những trƣờng hợp cụ thể, đối với các cá nhân, tổ chức cụ thể. [17, tr.30] Ví dụ: Khi có 01 ngƣời chạy vƣợt đèn đỏ, đây là hành vi vi phạm pháp Luật giao thông đƣờng bộ đƣợc quy định tại điểm b khoản 3 Điều 10 Luật Giao thông đƣờng bộ 2008 thì cán bộ công an sẽ áp dụng những quy định của Nghị định 46/2016/NĐ-CP quy định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực giao thông đƣờng bộ và đƣờng sắt để lập biên bản và ra quyết định xử phạt vi phạm 14
21. hành chính đối với cá nhân này. Nhƣ vậy, áp dụng pháp luật là hình thức thực hiện pháp luật có sự can thiệp của nhà nƣớc, thể hiện quyền lực của nhà nƣớc. Áp dụng pháp luật đƣợc thực hiện ở tất cả lĩnh vực pháp luật từ áp dụng pháp luật dân sự đến áp dụng pháp luật hành chính, áp dụng pháp luật hình sự, áp dụng pháp luật lao động Trong lĩnh vực hình sự, nhờ có áp dụng pháp luật mà Nhà nƣớc ta trấn áp, phòng chống đƣợc tội phạm. Từ định nghĩa của áp dụng pháp luật nêu trên có thể suy luận ra khái niệm:” áp dụng pháp luật hình sự về trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niêm phạm tội là một hình thức của áp dụng pháp luật do người có thẩm quyền tiến hành và áp dụng những quy phạm pháp luật hình sự về trách nhiệm hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội để giải quyết các vụ án hình sự có đối tượng là người dưới 18 tuổi theo một trình tự, thủ tục do pháp luật quy định”. Đặc điểm của áp dụng trách nhiệm hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. - Chủ thể có thẩm quyền áp dụng trách nhiệm hình sự nói chung và đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội nói riêng là chủ thể đại diện cho tính tối cao của quyền lực nhà nƣớc, mặc dù là có thẩm quyền nhƣng không phải nhân danh ý chí chủ quan của mình mà nhân dân ý chí của Nhà nƣớc đã đƣợc quy định trong pháp luật, bên cạnh đó việc áp dụng pháp luật về trách nhiệm hình sự không phải là quyền của bản thân họ mà là nghĩa vụ của một chủ thể áp dụng pháp luật trách nhiệm hình sự mà Nhà nƣớc đặt ra, điều đó có nghĩa việc áp dụng pháp luật vừa là quyền cũng vừa là nghĩa vụ của họ đối với Nhà nƣớc. Chủ thể áp dụng quy định về TNHS đối với ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội là Tòa án. - Đối tƣợng bị áp dụng là ngƣời dƣới 18 tuổi có độ tuổi từ đủ 14 tuổi đến dƣới 18 tuổi (độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự theo quy định pháp luật hình sự của Nhà nƣớc ta) thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội đƣợc BLHS quy định là tội phạm. - Căn cứ để áp dụng: Các quy phạm pháp luật về TNHS đối với ngƣời dƣới 18 tuổi (trong đó bao gồm cả nguyên tắc xử lý ngƣời dƣới 18 tuổi phạm tội) đƣợc 15