Luận văn Áp dụng tập quán thương mại ở Việt Nam hiện nay

Nội dung text: Luận văn Áp dụng tập quán thương mại ở Việt Nam hiện nay

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN MẠNH THẮNG ÁP DỤNG TẬP QUÁN THƢƠNG MẠI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2013 1
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN MẠNH THẮNG ÁP DỤNG TẬP QUÁN THƢƠNG MẠI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành : Luật kinh tế Mã số : 60 38 50 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Ngô Huy Cƣơng HÀ NỘI - 2013 2
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Mạnh Thắng 3
4. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ÁP DỤNG TẬP QUÁN 5 THƢƠNG MẠI 1.1. Khái niệm và các đặc điểm của tập quán thƣơng mại 5 1.1.1. Khái niệm tập quán 5 1.1.2. Khái niệm tập quán thƣơng mại 8 1.2. Khái niệm áp dụng tập quán thƣơng mại và sự cần thiết áp 15 dụng tập quán thƣơng mại 1.2.1. Khái niệm áp dụng tập quán thƣơng mại 15 1.2.2. Sự cần thiết áp dụng tập quán thƣơng mại 18 1.3. Quan hệ giữa tập quán thƣơng mại với các loại nguồn pháp 23 luật khác 1.3.1. Thứ tự ƣu tiên áp dụng tập quán thƣơng mại 23 1.3.2. Vai trò của tập quán thƣơng mại trong việc phát triển các 30 nguồn pháp luật 1.4. Các nguyên tắc của việc áp dụng tập quán thƣơng mại 33 1.4.1. Hiệu lực của tập quán 33 1.4.2. Nguyên tắc không chống lại trật tự công cộng và không 36 chống lại đạo đức, thuần phong mỹ tục 1.5. Kỹ thuật áp dụng tập quán thƣơng mại 39 1.5.1. Dẫn chứng tập quán thƣơng mại 39 1.5.2. Tìm kiếm tập quán thƣơng mại 41 4
5. Chương 2: THỰC TRẠNG ÁP DỤNG TẬP QUÁN THƢƠNG MẠI Ở 44 VIỆT NAM HIỆN NAY 2.1. Môi trƣờng pháp lý liên quan tới áp dụng tập quán thƣơng 44 mại ở Biệt Nam 2.1.1. Khái quát chung về môi trƣờng lịch sử pháp lý ở Việt Nam 44 liên quan tới áp dụng tập quán thƣơng mại 2.1.2. Các qui định pháp luật hiện hành về áp dụng tập quán thƣơng mại 49 2.2. Thực tiễn áp dụng tập quán thƣơng mại ở Việt Nam hiện nay 61 2.2.1. Thực tiễn áp dụng luật tục ở Tây Nguyên 61 2.2.2. Thực tiễn áp dụng tập quán thƣơng mại tại tòa án 62 2.3. Những bất cập chủ yếu liên quan tới áp dụng tập quán thƣơng 69 mại ở Việt Nam hiện nay và nguyên nhân của những bất cập đó 2.3.1. Những bất cập chủ yếu liên quan tới áp dụng tập quán thƣơng 69 mại ở Việt Nam hiện nay 2.3.2. Nguyên nhân của những bất cập chủ yếu liên quan tới áp 72 dụng tập quán thƣơng mại ở Việt Nam hiện nay Chương 3: NHỮNG KIẾN NGHỊ LIÊN QUAN TỚI ÁP DỤNG TẬP 74 QUÁN THƢƠNG MẠI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 3.1. Kiến nghị về chính sách và những định hƣớng liên quan tới 74 áp dụng tập quán thƣơng mại 3.1.1. Kiến nghị về chính sách 74 3.1.2. Kiến nghị về những định hƣớng 75 3.2. Kiến nghị những giải pháp cụ thể 77 3.2.1. Kiến nghị các giải pháp lập pháp 77 3.2.2. Kiến nghị các giải pháp thi hành 80 KẾT LUẬN 82 NHỮNG CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ ĐƢỢC CÔNG BỐ LIÊN 85 QUAN TỚI NỘI DUNG LUẬN VĂN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 86 5
6. MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết nghiên cứu của đề tài Tập quán pháp là một loại nguồn pháp luật đƣợc chấp nhận ở hầu hết các quốc gia trên thế giới. Ở Việt Nam, một đất nƣớc có nhiều dân tộc anh em cùng chung sống trong đa dạng văn hóa, tập quán pháp hay luật tục của mỗi dân tộc có sự khác biệt và có vai trò khác nhau trong mỗi cộng đồng dân tộc. Đối với các dân tộc ít ngƣời ở vùng cao và Tây Nguyên, luật tục đƣợc biểu hiện nhƣ nét đẹp văn hóa riêng của mỗi dân tộc, và dƣờng nhƣ đã ăn sâu vào tiềm thức và trở thành tiêu chuẩn cho hành vi ứng xử của mỗi thành viên trong các cộng đồng dân tộc đó. Bộ luật Dân sự 2005 và Luật Thƣơng mại 2005 của Việt Nam có các qui định về việc áp dụng tập quán. Nó đƣợc xem nhƣ một nguyên tắc quan trọng trong việc điều tiết các quan hệ thuộc lĩnh vực luật tƣ. Kế tiếp đó, Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao ban hành Nghị quyết số 04/2005/NQ-HĐTP ngày 17/09/2005 giải thích rõ hơn về khái niệm tập quán thƣơng mại và cụ thể hóa các nguyên tắc này. Thế nhƣng quan niệm của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao có phần chƣa phản ánh đúng tinh thần của Luật Thƣơng mại 2005. Thực tiễn áp dụng tập quán tại các tòa án ở Việt Nam hiện nay còn có nhiều điểm phải bàn, phần do nguyên tắc áp dụng tập quán thƣơng mại không đƣợc chú trọng thỏa đáng trong một khoảng thời gian dài (kể cả trong lý luận và trong thực tiễn tƣ pháp), phần do am hiểu về tập quán thƣơng mại còn nhiều hạn chế. Việc không áp dụng tập quán có thể mang đến những hậu quả không mong muốn nhƣ: không bảo đảm sự công bằng cho các bên tranh chấp, không góp phần bảo đảm sự ổn định xã hội bởi sự xâm phạm tới các nền tảng tâm lý của con ngƣời đã đƣợc hình thành từ đời này qua đời khác Tuy nhiên tập quán thƣơng mại rất khó khăn trong việc nhận biết bởi sự bộc lộ vật chất của 6
7. chúng không rõ ràng và không đồng nhất so với văn bản qui phạm pháp luật và tiền lệ pháp, cũng nhƣ học thuyết pháp lý. Vì vậy việc chứng minh tập quán thƣơng mại trƣớc tòa án là một công việc đầy khó khăn và phức tạp. Nhiều khi các thẩm phán không mặn mà với việc áp dụng các qui tắc tập quán thƣơng mại bởi những khó khăn này. Dù vậy hội nhập quốc tế khiến không thể từ chối áp dụng tập quán thƣơng mại đối với những quan hệ pháp luật có yếu tố nƣớc ngoài. Nói cho đúng, luật quốc tế hiện đại là sự ghi nhận các nguyên tắc và qui tắc tập quán quốc tế, và bên cạnh đó rất nhiều các qui tắc tập quán của thƣơng nhân đƣợc ghi nhận trong pháp luật kinh doanh quốc tế. Vì các lẽ đó tôi lựa chọn đề tài: "Áp dụng tập quán thương mại ở Việt Nam hiện nay" làm đề tài cho Luận văn thạc sĩ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Hiện nay có một số công trình nghiên cứu tƣơng đối sâu về luật tục đƣợc thể hiện qua các xuất bản phẩm, mà có thể kể đến nhƣ: "Luật tục và phát triển nông thôn hiện nay ở Việt Nam", của Viện Nghiên cứu Văn hóa dân gian ở Việt Nam (thuộc Viện Khoa học xã hội Việt Nam), Nxb Chính trị quốc gia, 2000; "Luật tục M’Nông (tập quán pháp)", của Viện Nghiên cứu Văn hóa dân gian ở Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia, 1998. Các công trình này tập hợp khá kỹ lƣỡng và đầy đủ các qui tắc tập quán của một số dân tộc anh em sinh sống trên đất nƣớc Việt Nam. Trong đó chúng ta cũng tìm thấy khá nhiều những lý giải và bình luận luật tục, và nhiều nhận định có tính khái quát cao nhằm duy trì chúng trong đời sống xã hội. Tuy nhiên các công trình này và nhiều công trình tƣơng tự đƣợc nghiên cứu công phu vào thập kỷ cuối của thế kỷ XX và thập kỷ đầu của thế kỷ XXI đều mang tính chất là các công trình nghiên cứu văn hóa hoặc lịch sử hay dân tộc học Mặc dù các qui tắc này có ý nghĩa không nhỏ trong việc ứng dụng pháp lý. Tuy nhiên các vấn đề lý luận liên quan chung tới sử dụng tập quán pháp nhƣ một loại nguồn pháp luật còn bỏ ngỏ. 7
8. Có một số công trình điển hình của các luật gia liên quan tới tập quán pháp nhƣ: "Luật tục, hương ước- Những giá trị văn hóa pháp luật cần được giữ gìn, kế thừa và phát triển", của GS.TS. Hoàng Thị Kim Quế (trong cuốn: "Văn hóa pháp luậ t- Những vấn đề lý luận cơ bản và ứng dụng chuyên ngành", do GS.TS Hoàng Thị Kim Quế và PGS.TS Ngô Huy Cƣơng đồng chủ biên, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2011); "Tập quán pháp ở Việt Nam hiện nay", của PGS.TS Ngô Huy Cƣơng (trong cuốn: "Văn hóa pháp luật - Những vấn đề lý luận cơ bản và ứng dụng chuyên ngành" do GS.TS Hoàng Thị Kim Quế và PGS.TS Ngô Huy Cƣơng đồng chủ biên, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2011); "Luật hợp đồng Việt Nam - Bản án và bình luận bản án" (Sách chuyên khảo), của PGS.TS Đỗ Văn Đại (Nxb Chính trị quốc gia, 2008). Ngoài ra còn có nhiều bài viết đăng trong các kỷ yếu hội thảo hay tọa đàm khoa học. Các công trình này có nghiên cứu chuyên sâu về tập quán dƣới khía cạnh pháp lý. Tuy nhiên việc áp dụng tập quán là một qui trình phức tạp liên quan nhiều không chỉ tới lý luận pháp luật, mà còn liên quan rất sâu tới kỹ thuật pháp lý và tố tụng. Vì vậy các công trình này chƣa bao quát đầy đủ các khía cạnh của vấn đề, nhất là chƣa khai thác chuyên sâu vào tập quán thƣơng mại. Ở phạm vi quốc tế, tập quán đƣợc nghiên cứu khá kỹ lƣỡng ở nhiều giác độ và cấp bậc khác nhau. Nhƣng có lẽ chƣa có công trình đặc biệt nào nghiên cứu về áp dụng tập quán thƣơng mại ở Việt Nam. 3. Mục đích và phạm vi nghiên cứu Mục đích nghiên cứu chủ yếu của luận văn là làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản tạo nên nền tảng cho việc nhận thức và kỹ năng áp dụng tập quán thƣơng mại, đồng thời xác định những kỹ thuật pháp lý cơ bản trong việc áp dụng tập quán thƣơng mại ở Việt Nam hiện nay. Luận văn không tập hợp và lý giải, cũng nhƣ đánh giá các qui tắc tập quán hay luật tục. Luận văn chỉ sử dụng các qui tắc tập quán trong chừng mực làm chất liệu nghiên cứu đề tài. Luận văn cũng không đi sâu vào kỹ năng viện dẫn và áp dụng tập quán thƣơng mại. 8
9. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu chung của khoa học xã hội và các phƣơng pháp nghiên cứu đặc thù của luật học để nghiên cứu đề tài. Các phƣơng pháp nghiên cứu chung bao gồm: thống kê xã hội học, phân tích, tổng hợp, chuyên gia, phân tích lịch sử Các phƣơng pháp nghiên cứu luật học bao gồm: so sánh pháp luật, phân tích qui phạm, phân tích vụ việc, mô hình hóa, điển hình hóa các quan hệ xã hội 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chƣơng: Chương 1: Những vấn đề lý luận về áp dụng tập quán thƣơng mại. Chương 2: Thực trạng áp dụng tập quán thƣơng mại ở Việt Nam hiện nay. Chương 3: Những kiến nghị liên quan tới áp dụng tập quán thƣơng mại ở Việt Nam hiện nay. 9
10. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ÁP DỤNG TẬP QUÁN THƢƠNG MẠI 1.1. KHÁI NIỆM VÀ CÁC ĐẶC ĐIỂM CỦA TẬP QUÁN THƢƠNG MẠI 1.1.1. Khái niệm tập quán "Tập quán" với tƣ cách là một nguồn của pháp luật, còn đƣợc gọi là "luật tục" hay "tục lệ". Theo cách nhìn của những ngƣời nghiên cứu văn hóa, "luật tục về cơ bản là một kho tàng kiến thức bản địa về ứng xử và quản lý cộng đồng, tuy nhiên ở đó còn chứa đựng những giá trị nhiều mặt: ngôn ngữ và tƣ duy, bản sắc văn hóa, văn học và chữ viết, tôn giáo tín ngƣỡng" [45, tr. 25]. Tập quán là sản phẩm của mối quan hệ giữa con ngƣời với con ngƣời, và không thể không xuất hiện khi lợi ích của con ngƣời luôn luôn tiềm ẩn nguy cơ tranh chấp mà đòi hỏi phải đƣợc giải quyết thỏa đáng để làm bình ổn lại các quan hệ xã hội bị phá vỡ bởi tranh chấp. Sản phẩm ấy đƣợc tạo thành ở những cộng đồng xác định trong một thời gian dài và mang sắc thái riêng của từng cộng đồng. Vì vậy tập quán là đối tƣợng nghiên cứu của nhiều môn học khác nhau nhƣ: văn hóa, lịch sử, xã hội học, luật học Ở chuyên môn luật học, ngƣời ta thƣờng chú ý tới các qui tắc xử sự ở tập quán mà trong đó chứa đựng các giải pháp cho việc giải quyết tranh chấp giữa các bên liên quan. Phân tích kỹ lƣỡng về phƣơng diện pháp lý, thuật ngữ "tập quán" có sự khác biệt với các thuật ngữ "luật tục", và "tục lệ". Theo một nghiên cứu, tập quán ngụ ý về "thói quen ứng xử" bao gồm trong đó quyền và nghĩa vụ của các bên liên quan, và chỉ trở thành "tục lệ" hay "luật tục" nếu có sự bắt buộc về mặt tinh thần [29, tr. 295-296]. Bộ luật Dân sự 2005 (Điều 3) và Luật Thƣơng mại 2005 (Điều 13) có qui định về nguyên tắc áp dụng tập quán trong việc giải quyết tranh chấp dân sự và tranh chấp thƣơng mại. "Tập quán" tại các 10
11. Đạo luật này là một khái niệm hẹp hơn khái niệm "thói quen". Luật Thƣơng mại 2005 đƣa ra định nghĩa: "Tập quán thƣơng mại là thói quen đƣợc thừa nhận rộng rãi trong hoạt động thƣơng mại trên một vùng, miền hoặc một lĩnh vực thƣơng mại, có nội dung rõ ràng đƣợc các bên thừa nhận để xác định quyền và nghĩa vụ của các bên trong hoạt động thƣơng mại" [42, Điều 3, khoản 4]. Chƣa nói tới sự chính xác về mặt học thuật của định nghĩa khái niệm này, nhƣng nó cho thấy mối liên hệ logic giữa khái niệm tập quán và khái niệm thói quen. Vậy chỉ có thuật ngữ "tập quán pháp" mới đồng nghĩa cả về mặt pháp lý và cả về mặt ngôn ngữ với các thuật ngữ "luật tục" hay "tục lệ". Để phù hợp với cách thức sử dụng thuật ngữ hiện nay ở Việt Nam, luận văn này vẫn sử dụng thuật ngữ tập quán trừ khi có ngữ cảnh đặc biệt. Điều 38 của Qui chế Tòa án Công lý Quốc tế coi "tập quán quốc tế là bằng chứng về một thói quen chung đƣợc chấp nhận nhƣ luật" (nguyên văn: international custom, as evidence of a general practice accepted as law). Trong luật quốc tế, thuật ngữ tập quán (custom) và thuật ngữ thói quen (usage) đôi khi đƣợc sử dụng thay thế cho nhau nhƣng có nghĩa khác nhau. Ian Brownlie cho rằng "usage" là thói quen thực hành chung mà không mang lại một nghĩa vụ pháp lý nào, ví dụ nhƣ chào hỏi có tính chất nghi lễ ở trên biển và thói quen miễn trừ cho các phƣơng tiện ngoại giao ở những nơi cấm đỗ [65, tr. 4-5]. Ở Việt Nam cũng có quan niệm tƣơng tự, chẳng hạn xác định rằng việc tặng thêm tiền cho lái xe taxi không thể coi là một tục lệ mặc dù đó là một thói quen [29, tr. 296]. Nhƣ vậy không phải bất kỳ một qui tắc ứng xử nào thuộc thói quen đều đƣợc áp dụng trong việc giải quyết tranh chấp pháp lý giữa các bên. Để áp dụng một qui tắc tập quán ngƣời ta phải phân tích các yếu tố của nó. Một qui tắc tập quán bao gồm hai yếu tố: (1) Yếu tố vật chất (hay còn gọi là yếu tố thực tại); và (2) yếu tố tinh thần (hay còn gọi là yếu tố ý thức hay yếu tố tâm lý). Cách thức phân tích này đƣợc hình thành là một tất yếu khách 11
12. quan dựa trên nền tảng triết học đƣợc các triết gia thừa nhận, có nghĩa là nó xuất phát từ sự phản ánh khái quát nhất các vấn đề của vũ trụ trong hai phạm trù triết học là vật chất và ý thức. Tuy nhiên để làm rõ hai yếu tố này của qui tắc tập quán, ngƣời ta phải phân tích các chi tiết cấu tạo nên từng yếu tố đó. Các luật gia trên thế giới đều tiến hành nghiên cứu các qui tắc tập quán theo cách thức nhƣ vậy. Chẳng hạn: (i) Theo Catherine Roche và Aurélia Potot-Nicol, tập quán quốc tế có hai yếu tố để nhận biết là yếu tố vật chất và yếu tố ý thức, mà trong đó yếu tố vật chất là sự tồn tại một thực tiễn áp dụng phổ biến, nghĩa là sự lặp đi lặp lại trong một thời gian dài những hành động, sự việc, tuyên bố hay những hành vi tích cực hoặc tiêu cực của các chủ thể pháp luật quốc tế, và yếu tố ý thức là sự tin chắc của chủ thể luật quốc tế về việc bắt buộc phải xử sự nhƣ vậy vì có qui định pháp luật nhƣ vậy [6, tr. 17-18]. (ii) Nhiều luật gia Việt Nam phân tích: (1) Thói quen hay tập quán phải có tính tổng quát và lâu dài, có nghĩa là cộng đồng đã cùng nhìn nhận, sử dụng tập quán đó nhƣ qui tắc ứng xử và giải quyết tranh chấp, và nó đã đƣợc hình thành dần trong thời gian có tính cách lặp đi lặp lại; và (2) Mọi ngƣời trong cộng đồng ý thức về sự cần thiết không thể thiếu đƣợc tập quán đó [28, tr. 153- 154]. Yếu tố vật chất thƣờng bao gồm các thành tố nhƣ: tồn tại theo thời gian, tính ổn định, tính lặp đi lặp lại và tính phổ biến của qui tắc tập quán xác định. Yếu tố tinh thần (opinio juris sive necessitatis) nói đến sự nhận thức của mọi thành viên cộng đồng về sự cần thiết ứng xử theo qui tắc đó [62]. Tập quán có sự khác biệt với thói quen đƣợc hình thành giữa các bên ở hai khía cạnh liên quan tới không gian và thời gian. Tập quán đƣợc hình thành trong một cộng đồng nhất định, trong khi đó thói quen chỉ hình thành giữa các bên trong một hoặc một số hoạt động cụ thể. Tập quán là sản phẩm của thời gian [24, tr. 52], đƣợc lặp đi lặp lại nhiều lần, còn thói quen ứng xử 12
13. có thể đƣợc áp dụng khi chứng minh đƣợc trong cùng một hoàn cảnh trƣớc đó các bên ứng xử theo cùng một cách [10, tr. 74]. Hiểu một cách đơn giản, tập quán là thói quen ứng xử hình thành trong một cộng đồng xác định đƣợc áp dụng để giải quyết tranh chấp giữa các bên liên quan khi đã làm rõ đƣợc yếu tố vật chất và yếu tố tinh thần của nó. Tuy nhiên có một vài tác giả thuộc truyền thống Civil Law đã đƣa ra luận thuyết cho rằng những án lệ ổn định là tập quán pháp. Nhƣng quan điểm đó không đƣợc chính thức công nhận [64, tr. 131]. 1.1.2. Khái niệm tập quán thƣơng mại Tập quán thƣơng mại là một loại tập quán đƣợc phân loại theo ngành luật, và đƣợc xác định bởi hai nhóm vấn đề: Thứ nhất, nguồn gốc phát sinh ra tập quán; và thứ hai, phân loại pháp lý của qui tắc tập quán. Tuy nhiên hai vấn đề này không có ranh giới rõ rệt mà chúng phải dựa vào nhau trong việc xác định tập quán thƣơng mại. Trong khoa học pháp lý, nhất là ở truyền thống Civil Law, ngƣời ta thƣờng có sự phân biệt giữa luật dân sự và luật thƣơng mại, do đó buộc phải phân loại các hành vi pháp lý thành hành vi dân sự và hành vi thƣơng mại. Sự phân biệt này vấp phải nhiều rắc rối mà đôi khi gây khó khăn trong việc áp dụng pháp luật. Tuy nhiên các luật gia thuộc truyền thống Civil Law đã cố gắng đƣa ra một số cách phân biệt hành vi dân sự và hành vi thƣơng mại. Trong pháp điển hóa luật thƣơng mại các cách thức phân biệt này đƣợc sử dụng phần nào đó. Về mặt học thuật, để phân biệt hành vi dân sự và hành vi thƣơng mại, ngƣời ta thƣờng đi từ việc phân tích lịch sử phát sinh ra các qui tắc của luật thƣơng mại, rồi sau đó đề cập tới các cách thức phân biệt hành vi dân sự và hành vi thƣơng mại. Nguồn gốc lịch sử của luật thương mại Roger Houin và Michel Pédamon cho rằng: luật thƣơng mại không thể tự nhiên xuất hiện mà chúng chỉ có thể đƣợc hình thành khi có vài điều kiện 13
14. lịch sử nhất định, và các yếu tố hợp nhất lại để hình thành điều kiện lịch sử cho việc ra đời của luật thƣơng mại là khi có một khối lƣợng nhất định về sản xuất và trao đổi, khi quan hệ quốc tế trở nên sôi động và khi có một sự tự do vừa đủ cho các thƣơng gia [8, tr. 44-46]. Vào thế kỷ thứ XII và XIII các quy tắc thƣơng mại đƣợc hình thành ở Miền Bắc Italy khi thƣơng mại và hàng hải phát triển. Cùng thời, ở Châu Âu đã hình thành một trung tâm thƣơng mại thứ hai trong các thành phố của Flandre nhƣ Bruges, Anwers, Amsterdam với sự phát triển nghề sản xuất len và vải. Các chế định của luật thƣơng mại xuất hiện ở khắp nơi trong các hội chợ lớn để phục vụ cho việc phân phối hàng hóa khác ở Châu Âu. Khi công nghiệp và thƣơng mại có sức lớn nhất định nhiều Đạo dụ đƣợc các nhà vua ban hành để điều tiết quan hệ thƣơng mại. Chẳng hạn: Ở Pháp có Chỉ dụ năm 1563; Đạo dụ năm 1673 (còn đƣợc gọi là Bộ luật Savary); Đạo dụ năm 1681 về luật hàng hải. Các Đạo dụ này đánh dấu sự ra đời của luật thƣơng mại với tƣ cách là một ngành luật. Đặc biệt năm 1801, một ủy ban gồm 7 thành viên bao gồm các thẩm phán và thƣơng gia soạn thảo Bộ luật Thƣơng mại Pháp và Bộ luật này đƣợc ban hành vào năm 1807 [8, tr. 44-46]. Đây là bộ pháp điển hóa đầu tiên của thế giới về luật thƣơng mại. Ở nƣớc Đức vào cuối thế kỷ thứ 19 đã xây dựng hai bộ luật là: Bộ luật Dân sự 1900 và Bộ luật Thƣơng mại 1897. Luật thƣơng mại đã đƣợc nhiều luật gia quan niệm có một con đƣờng hình thành riêng. Nhƣng cũng có luật gia cho rằng nó đƣợc hình thành trên nền tảng của luật dân sự. Các luật gia trên thế giới đều thừa nhận rằng các qui tắc của luật thƣơng mại có con đƣờng phát triển riêng biệt với các qui tắc của luật dân sự. Hầu hết các qui tắc của luật thƣơng mại là các qui tắc tập quán của các thƣơng nhân. Do đó luật thƣơng mại còn đƣợc gọi là luật thƣơng nhân (merchant law). Ở nƣớc Anh- quê hƣơng của truyền thống Common Law, đã gắn luật thƣơng nhân thành một phần của thông luật (common law). Và chính bản thân 14
15. thông luật cũng đƣợc phát triển từ các tập quán từ thời Trung cổ của các bộ lạc ngƣời Giéc-manh sinh sống tại nƣớc Anh, và thực tiễn xét xử. Các quy tắc thƣơng mại của Common Law thực chất là các quy tắc của các thƣơng nhân ngƣời Italy du nhập vào nƣớc Anh. Ở Việt Nam vào năm 1864, thực dân Pháp đem Bộ luật Thƣơng mại Pháp áp dụng tại Nam Kỳ và năm 1888 áp dụng tại Bắc Kỳ. Vào năm 1942, Triều đình Huế ban hành Bộ luật Thƣơng mại áp dụng tại Trung Kỳ. Vào thời kỳ đổi mới, Việt Nam cũng xây dựng các đạo luật thƣơng mại (Luật Thƣơng mại 1997 và Luật Thƣơng mại 2005) trên căn bản học tập kinh nghiệm từ truyền thống Civil Law và Common Law. Nhƣ vậy có thể nói luật thƣơng mại có tính đồng nhất cao hơn và tính quốc tế rộng lớn hơn so với luật dân sự. Và hầu hết các qui tắc của luật thƣơng mại dù đƣợc pháp điển hóa trong các bộ luật thì đều là các qui tắc có nguồn gốc từ tập quán thƣơng mại xuất hiện từ thời kỳ trung cổ. Phân biệt hành vi thương mại và hành vi dân sự Đạo luật Mẫu về Thƣơng mại Điện tử do Ủy ban Liên hiệp Quốc về Luật Thƣơng mại soạn thảo có đƣa ra định nghĩa: Thuật ngữ "thƣơng mại"/commerce/cần đƣợc diễn giải theo nghĩa rộng để bao quát các vấn đề nảy sinh ra từ mọi mối quan hệ mang tính chất thƣơng mại, dù có hay không có hợp đồng. Các mối quan hệ mang tính thƣơng mại /commercial/ bao gồm, nhƣng không phải chỉ bảo gồm, các giao dịch sau đây: bất cứ giao dịch thƣơng mại nào về cung cấp hoặc trao đổi hàng hóa hoặc dịch vụ; thỏa thuận phân phối; đại diện hoặc đại lý thƣơng mại; ủy thác hoa hồng (factoring), cho thuê dài hạn (leasing); xây dựng các công trình; tƣ vấn; kỹ thuật công trình (engineering); đầu tƣ; cấp vốn; ngân hàng; bảo hiểm; thỏa thuận khai thác hoặc tô nhƣợng; liên doanh và các hình thức khác về hợp tác công nghiệp hoặc kinh doanh; chuyên 15
16. chở hàng hóa hay hành khách bằng đƣờng biển, đƣờng không, đƣờng sắt hoặc đƣờng bộ [54]. Luật Thƣơng mại 2005 của Việt Nam xây dựng một định nghĩa tổng quát về hoạt động thƣơng mại nhƣ sau: "Hoạt động thƣơng mại là hoạt động nhằm mục đích sinh lợi, bao gồm mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ, đầu tƣ, xúc tiến thƣơng mại và các hoạt động nhằm mục đích sinh lợi khác" [42, Điều 3, khoản 1]. Tuy nhiên việc phân biệt hành vi dân sự và hành vi thƣơng mại, cũng nhƣ định nghĩa hành vi thƣơng mại không đơn giản. Các nền tài phán ít khi đƣa ra định nghĩa về hành vi thƣơng mại, nhƣng có những cách thức không khác nhau nhiều về việc xác định hành vi thƣơng mại bằng cách phân loại. Điển hình là Pháp - nƣớc pháp điển hóa luật thƣơng mại theo kiểu hiện đại đầu tiên trên thế giới, xác định hành vi thƣơng mại bao gồm ba loại: (1) Hành vi thƣơng mại do bản chất, bao gồm: Thứ nhất, các hành vi đƣợc coi là hành vi thƣơng mại ngay cả khi chúng đƣợc thực hiện một cách riêng rẽ; thứ hai, các hành vi chỉ đƣợc coi là hành vi thƣơng mại trong trƣờng hợp do thƣơng nhân thực hiện. (2) Hành vi thƣơng mại do hình thức, bao gồm: Các hành vi đƣợc coi là hành vi thƣơng mại ngay cả khi chúng đƣợc những ngƣời không phải là thƣơng nhân thực hiện nhƣ hành vi lập hối phiếu, hành vi của các công ty thƣơng mại (3) Hành vi thƣơng mại do phụ thuộc, bao gồm: Các hành vi mà bản chất là hành vi dân sự nhƣng phụ thuộc vào hoạt động thƣơng mại hoặc các thƣơng nhân [18, tr. 20-24]. Theo pháp luật của Pháp, các hành vi thƣơng mại riêng rẽ bao gồm: - Việc mua động sản để bán lại không kể tới việc có gia công, sửa chữa, hoàn thiện hoặc làm tăng thêm giá trị hay không; - Việc mua bán bất động sản để bán lại hoặc mua để xây dựng lại rồi bán toàn bộ hay từng phần; 16
17. - Hoạt động làm trung gian để mua hoặc bán các bất động sản, cơ sở kinh doanh, cổ phần của công ty kinh doanh bất động sản; - Hoạt động môi giới thƣơng mại; - Hoạt động ngân hàng hay hối đoái. Hệ thống pháp luật này xác định các hành vi thông qua doanh nghiệp bao gồm: - Các doanh nghiệp cho thuê động sản; - Các doanh nghiệp hoạt động chế tạo hay các nhà công nghiệp; - Các doanh nghiệp hoạt động cung ứng hàng hóa, nguyên, nhiên, vật liệu ; - Các doanh nghiệp hoạt động biểu diễn công cộng nhƣ tổ chức biểu diễn ca nhạc, xiếc kịch và các nhà xuất bản; - Các doanh nghiệp hoạt động ủy thác; - Các cửa hàng bán đấu giá; - Các hãng đại lý và các văn phòng kinh doanh; - Các hãng bảo hiểm, các hãng điện ảnh, các hãng quảng cáo, thông tin. Ngoài ra, hoạt động khai thác mỏ luôn luôn đƣợc coi là hành vi thƣơng mại. Bộ luật Thƣơng mại Pháp quy định những hành vi thƣơng mại do hình thức gồm có hành vi lập hối phiếu và các công ty thƣơng mại; những hành vi thƣơng mại do phụ thuộc là những hành vi phụ thuộc vào hoạt động thƣơng mại. Ví dụ các giao dịch của thƣơng nhân với nhau. Điều này dẫn đến hệ quả rằng hành vi của thƣơng nhân trong hoạt động kinh doanh đều đƣợc xem là các hành vi thƣơng mại dù bên đối tác có phải là thƣơng nhân hay không trừ khi có chứng minh các hành vi đó không đƣợc thực hiện vì nhu cầu thƣơng mại. Tuy nhiên, các giao dịch về sở hữu công nghiệp là giao dịch dân sự và cũng đƣợc coi là hành vi dân sự đối với các hành vi nhằm sở hữu bất động sản [33]. 17
18. Điều 633, Bộ luật Thƣơng mại Pháp liệt kê các hành vi thƣơng mại thuần túy trong lĩnh vực hàng hải bao gồm: - Tất cả doanh nghiệp đóng tàu và tất cả việc mua, bán tầu đi sông, đi biển; - Tất cả việc chuyên chở hàng hải; - Tất cả việc bán buồm tàu và các dụng cụ phụ thuộc; tất cả dụng cụ và đồ tiếp tế trên tàu; - Tất cả việc thuê tàu và cho vay mạo hiểm; - Tất cả hợp đồng bảo hiểm và các hợp đồng khác liên quan tới thƣơng mại hàng hải; - Tất cả các hợp đồng về tiền công của thủy thủ đoàn; - Tất cả các hợp đồng của thủy thủ làm việc cho những tầu buôn. Pháp luật của Đức xác định về hành vi thƣơng mại gắn liền với thƣơng nhân [19, tr. 22]. Ở các nƣớc theo truyền thống Common Law ít khi có sự phân biệt giữa hành vi dân sự và hành vi thƣơng mại. Chẳng hạn: (1) Anh và xứ Wales không có sự phân biệt hành vi dân sự và hành vi thƣơng mại, trừ một luật thuế và một số văn bản pháp luật liên quan tới bảo vệ ngƣời tiêu dùng; (2) Hoa Kỳ trừ mục đích bảo vệ ngƣời tiêu dùng, bất kỳ một ngƣời hay thực thể nào ký kết một hợp đồng đều phụ thuộc cùng một ngành luật không kể có hay không có một bên hoạt động thƣơng mại [63, tr. 2]; (3) Scotland không có sự phân biệt giữa luật hợp đồng dân sự và hợp đồng thƣơng mại. Việc xác định hành vi thƣơng mại trƣớc hết là để áp dụng các qui tắc của luật thƣơng mại (mà trong đó có các tập quán) cho các hành vi đó. Tuy nhiên các nghiên cứu trên cho thấy việc phân biệt tập quán thƣơng mại với các tập quán khác, nhất là tập quán dân sự là vô cùng phức tạp, dƣờng nhƣ phụ thuộc vào việc xác định tập quán nào phát sinh từ hành vi thƣơng mại và tập quán nào không phát sinh từ đó. Nhƣng cách xác định này rất thiếu tin cậy 18
19. bởi hai lẽ: Thứ nhất, bản thân việc phân biệt các hành vi thƣơng mại và các hành vi dân sự hoàn toàn không rõ ràng; thứ hai, nhiều chế định của luật thƣơng mại dẫn chiếu sang luật dân sự, chẳng hạn trong pháp luật Việt Nam hiện nay, đặc biệt là các qui định về điều kiện có hiệu lực của hợp đồng và hợp đồng vô hiệu Sự phân biệt này còn khó hơn khi nghiên cứu về các hành vi thƣơng mại phụ thuộc. Có hai loại hành vi thƣơng mại phụ thuộc: Thứ nhất là hành vi có bản chất dân sự nhƣng do thƣơng nhân thực hiện do nhu cầu nghề nghiệp của mình nên trở thành hành vi thƣơng mại (loại này cần đƣợc gọi là hành vi thƣơng mại chủ quan vì phụ thuộc vào tƣ cách của ngƣời thực hiện thƣơng nhân); thứ hai là hành vi có bản chất dân sự do thƣơng nhân thực hiện nên trở thành hành vi thƣơng mại vì phụ thuộc vào một hành vi thƣơng mại khác (loại này cần đƣợc gọi là hành vi phụ thuộc vì liên quan tới một hành vi thƣơng mại khác) [33]. Luật thực định ở Việt Nam đã từng rất quan tâm tới hành vi thƣơng mại phụ thuộc. Điều 8 của Bộ luật Thƣơng mại Trung kỳ định nghĩa: "Những hành vi dân sự của một thƣơng gia làm ra nhân việc buôn bán của mình đều là những hành vi thƣơng mại". Từ sự phân biệt hành vi dân sự và hành vi thƣơng mại còn dẫn đến một loại hành vi mà hoàn toàn mất ranh giới giữa dân sự và thƣơng mại- Đó là hành vi dân sự và thƣơng mại hỗn hợp. Loại hành vi này đƣợc qui định tại Điều 1, khoản 3 của Luật Thƣơng mại 2005 của Việt Nam. Loại hành vi này có tính chất thƣơng mại với một bên (thƣơng nhân), nhƣng lại có tính chất dân sự với bên kia (bên phi thƣơng nhân). Hậu quả là ở một số nền tài phán ngƣời ta cho bên phi thƣơng nhân chọn việc giải quyết tranh chấp tại tòa dân sự hay tòa thƣơng mại tùy ý; còn bên thƣơng nhân chỉ có thể kiên bên phi thƣơng nhân tại tòa dân sự. Luật Thƣơng mại 2005 của Việt Nam rất khác biệt, cho bên phi thƣơng nhân chọn việc áp dụng luật dân sự hay luật thƣơng mại tùy ý (Điều 1, khoản 3). Nhƣ vậy càng làm phức tạp thêm cho việc xác định đâu là tập quán thƣơng mại để áp dụng cho các quan hệ thƣơng mại. 19
20. Vì những lẽ đó tập quán thƣơng mại có thể đƣợc hiểu là các tập quán đƣợc áp dụng cho việc giải quyết các tranh chấp thƣơng mại. Tuy nhiên việc xác định các tranh chấp thƣơng mại phụ thuộc vào luật thực định của mỗi quốc gia hay sự thẩm định của cơ quan tài phán. Ở Việt Nam, Bộ luật Tố tụng Dân sự 2004 có xác định các tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại tại Điều 29. Tập quán thƣơng mại cũng có thể đƣợc chia thành hai loại: (1) Loại thứ nhất là tập quán thương mại thuần túy, có nghĩa là tập quán phát sinh từ mối quan hệ giữa các thƣơng nhân với nhau hay từ hoạt động nghề nghiệp của thƣơng nhân hoặc từ hành vi thƣơng mại thuần túy. Các tập quán thƣơng mại loại này thƣờng đƣợc tìm thấy trong các bộ tập hợp các qui tắc tập quán thƣơng mại, chẳng hạn nhƣ Incoterms do Phòng Thƣơng mại Quốc tế (ICC) tập hợp và giải thích. (2) Loại thứ hai là tập quán được áp dụng trong thương mại, có nghĩa là tập quán không phải là tập quán thƣơng mại thuần túy nhƣng đƣợc áp dụng trong quan hệ thƣơng mại hay tranh chấp thƣơng mại do đƣơng sự viện dẫn và đƣợc tòa án chấp nhận. 1.2. KHÁI NIỆM ÁP DỤNG TẬP QUÁN THƢƠNG MẠI VÀ SỰ CẦN THIẾT ÁP DỤNG TẬP QUÁN THƢƠNG MẠI 1.2.1. Khái niệm áp dụng tập quán thƣơng mại Áp dụng tập quán thực chất là việc áp dụng các qui tắc xử sự hình thành từ tập quán, và là một phần của áp dụng pháp luật. Do đó nhận thức chung về áp dụng pháp luật có ý nghĩa quan trọng trong việc tiếp cận nghiên cứu vấn đề áp dụng tập quán nói chung và áp dụng tập quán thƣơng mại nói riêng. Ở Việt Nam hiện nay thuật ngữ áp dụng pháp luật không đƣợc hiểu đồng nhất. Trong cuốn chuyên khảo về nhà nƣớc và pháp luật, Viện Nghiên cứu Nhà nƣớc và Pháp luật đƣa ra định nghĩa: "Áp dụng pháp luật là toàn bộ những việc làm, những hoạt động, những phƣơng thức nhằm thực hiện những 20