Luận văn Áp dụng pháp luật về đặc xá ở Việt Nam hiện nay

Nội dung text: Luận văn Áp dụng pháp luật về đặc xá ở Việt Nam hiện nay

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ THU HƯƠNG ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ ĐẶC XÁ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 8 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC GS. TS. NGUYỄN NGỌC ANH HÀ NỘI, 2018
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi; các số liệu, tư liệu được sử dụng trong Luận văn là trung thực, có xuất xứ rõ ràng; những phát hiện đưa ra trong Luận văn là kết quả nghiên cứu của chính tác giả Luận văn. TÁC GIẢ LUẬN VĂN NGUYỄN THỊ THU HƯƠNG
3. CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN BLHS: Bộ luật hình sự BLTTHS: Bộ luật tố tụng hình sự CHXHCN: Cộng hòa xã hội chủ nghĩa HĐTVĐX: Hội đồng tư vấn đặc xá Nxb: Nhà xuất bản
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT CỦA ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ ĐẶC XÁ 8 1.1. Những vấn đề lý luận của áp dụng pháp luật về đặc xá 8 1.2. Những vấn đề pháp luật của áp dụng pháp luật về đặc xá 14 Chương 2. THỰC TRẠNG ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ ĐẶC XÁ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 32 2.1. Về thực trạng tình hình áp dụng pháp luật về đặc xá 32 2.2. Một số nhận xét, đánh giá 46 Chương 3. CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ ĐẶC XÁ Ở VIỆT NAM TRONG THỜI GIAN TỚI 60 3.1. Hoàn thiện hệ thống pháp luật về đặc xá 61 3.2. Nâng cao nhận thức lý luận về áp dụng pháp luật về đặc xá 63 3.3. Hoàn thiện tổ chức bộ máy, tăng cường công tác đào tạo, bồi dưỡng, nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ, chiến sĩ thực hiện công tác đặc xá 66 3.4. Nâng cao chất lượng công tác thi hành án phạt tù 71 3.5. Tiếp tục đẩy mạnh công tác tái hoà nhập cộng đồng 70 KẾT LUẬN 73 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 75
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đặc xá là chính sách hình sự lớn của Đảng và Nhà nước ta, thể hiện tính nhân đạo, có tác dụng khuyến khích người phạm tội bị kết án phạt tù tích cực học tập, lao động cải tạo, ăn năn hối cải để được hưởng sự khoan hồng, trở thành người có ích cho xã hội. Sau khi Cách mạng tháng Tám thành công, nước Việt Nam dân chủ cộng hoà ra đời đã tiến hành đợt đặc xá đầu tiên, cụ thể bằng Sắc lệnh số 33/Đ/SL ngày 13-9-1945 quy định thể lệ phóng thích cho các tội nhân bị kết án trước ngày 19-8-1945. Từ đó đến nay đã có hàng trăm nghìn người phạm tội bị kết án phạt tù được đặc xá, tạo cơ hội và mục đích phấn đấu cho các phạm nhân đang chấp hành hình phạt tù trong các trại giam, trại tạm giam cố gắng lao động, học tập, cải tạo tốt để được sớm trở về với gia đình và tái hoà nhập cộng đồng. Chính sách đặc xá đã khẳng định và thể hiện truyền thống nhân ái tốt đẹp của dân tộc, thể hiện chính sách nhân đạo của Nhà nước đối với người phạm tội đã ăn năn hối cải. Đồng thời, chính sách đặc xá cũng phản ánh chủ trương của Đảng và Nhà nước ta về bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo đảm các quyền và lợi ích chính đáng của người bị kết án phạt tù. Điều đó mang lại tác dụng to lớn trong việc động viên, giáo dục, giúp đỡ người bị kết án phạt tù tích cực học tập, rèn luyện, lao động, phấn đấu cải tạo tốt, trở thành người có ích cho xã hội, góp phần đấu tranh phòng, chống tội phạm có hiệu quả, bảo đảm vững chắc an ninh quốc gia và trật tự, an toàn xã hội của đất nước. Trong những năm qua, công tác đặc xá đã đạt được nhiều kết quả tích cực. Số lượng người được đặc xá những năm qua lớn nhưng tình hình an ninh chính trị, trật tự, an toàn xã hội vẫn được bảo đảm. Đại đa số người được đặc xá trở về địa phương ổn định cuộc sống, làm ăn lương thiện, tỷ lệ tái phạm thấp. Công tác đặc xá đã góp phần thực hiện tốt Chương trình quốc gia phòng, chống tội phạm, bảo đảm các yêu cầu chính trị, pháp luật, nghiệp vụ, đối ngoại, được nhân dân trong nước và dư luận quốc tế đánh giá cao. 1
6. Tuy nhiên, trên thực tế, việc áp dụng pháp luật về đặc xá còn có những sơ hở, thiếu sót, bất cập, chưa đáp ứng được đầy đủ yêu cầu đấu tranh phòng, chống tội phạm và đòi hỏi bảo đảm tốt hơn quyền, lợi ích hợp pháp của phạm nhân. Hiện nay, tình hình thế giới và khu vực có nhiều diễn biến phức tạp, khó lường, bất ổn về chính trị, xã hội, hoạt động khủng bố, xung đột vũ trang, xung đột sắc tộc, tôn giáo tiếp tục xảy ra ở một số quốc gia; tranh chấp chủ quyền ở biển Đông vẫn căng thẳng. Ở trong nước, tình hình kinh tế xã hội có nhiều chuyển biến tích cực nhưng an ninh, trật tự còn tiềm ẩn nhiều nguy cơ. Vấn đề “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ có những diễn biến phức tạp, tham nhũng, tiêu cực chưa giảm. Các thế lực thù địch vẫn gia tăng hoạt động chống phá, thực hiện âm mưu "diễn biến hòa bình", kích động đối tượng phản động, cơ hội chính trị trong nước âm mưu gây rối, biểu tình, bạo loạn, phát tán nhiều tài liệu có nội dung phản động, xuyên tạc đường lối, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước, vu cáo Việt Nam không tôn trọng "dân chủ, nhân quyền". Trong đó, đặc xá cũng là một trong những vấn đề các đối tượng lợi dụng để chống đối, gây ảnh hưởng xấu đến hình ảnh của Việt Nam trên trường quốc tế. Tình hình tội phạm vẫn diễn biến phức tạp, số lượng phạm nhân có xu hướng gia tăng, thành phần đa dạng và phức tạp, tính chất tội phạm ngày càng nguy hiểm, ảnh hưởng không nhỏ đến công tác đặc xá trong tình hình mới. Bên cạnh đó, Luật Đặc xá được ban hành từ năm 2007, có hiệu lực từ ngày 01-3-2008, đến nay một số nội dung, quy định không phù hợp với các văn bản ban hành sau đó như: Luật Thi hành án hình sự năm 2010, Hiến pháp năm 2013, Bộ luật hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017), Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 Đặc biệt, Bộ luật hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) có nhiều điểm mới quy định về tha tù trước thời hạn có điều kiện đã tác động đến đối tượng, điều kiện đề nghị đặc xá Cùng đó, những bất cập còn thể hiện ở trình tự, thủ tục lập hồ sơ đề nghị đặc xá; đặc xá trong trường hợp đặc biệt; thực hiện đặc xá ở cơ quan thi hành án hình sự Công an 2
7. cấp huyện Xuất phát từ tình hình nêu trên, việc nghiên cứu một số vấn đề lý luận và thực tiễn nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về đặc xá trong giai đoạn hiện nay và những năm tiếp theo được đặt ra như một yêu cầu khách quan. Nhận thức được điều đó, chúng tôi đã lựa chọn vấn đề: “Áp dụng pháp luật về đặc xá ở Việt Nam hiện nay” làm đề tài Luận văn Thạc sĩ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Qua nghiên cứu cho thấy, đã có một số công trình đã công bố có liên quan đến đặc xá, pháp luật về đặc xá; trong đó có thể kể đến các công trình sau: - Nguyễn Ngọc Anh (2008), Tài liệu tập huấn chuyên sâu Luật Đặc xá, Nxb Lao động, Hà Nội; - Nguyễn Ngọc Anh (2008), Tìm hiểu pháp luật về đặc xá, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội; - Nguyễn Ngọc Anh (2007), Hoàn thiện pháp luật về đặc xá ở Việt Nam, Nxb Tư pháp, Hà Nội; - Nguyễn Ngọc Anh (2007), Khái niệm đặc xá và một số khái niệm liên quan đến đặc xá, Tạp chí Toà án nhân dân (số 5); - Nguyễn Ngọc Anh (2007), Bàn về khái niệm, vị trí, vai trò của pháp luật về đặc xá; Tạp chí Toà án nhân dân (số 7); - Nguyễn Viết Sách (2005), Bàn về cơ sở pháp lý và phạm vi của Đặc xá; Tạp chí Dân chủ và pháp luật (số 8); - TS. Lê Thế Tiệm (2008), Quán triệt sâu sắc những quan điểm nguyên tắc chỉ đạo xây dựng Luật Đặc xá và nắm vững những nội dung cơ bản của Luật trong quá trình tổ chức thi hành, Tạp chí Công an nhân dân số chuyên đề, tháng 7/2008. - TS. Trần Thế Quân (2008), Một số vấn đề về đối tượng áp dụng của Luật Đặc xá, Tạp chí Công an nhân dân số chuyên đề, tháng 7/2008. - Phạm Văn Công (2008), Phân biệt đặc xá với miễn chấp hành hình 3
8. phat, giảm hình phạt theo quy định của Luật Đặc xá, Tạp chí Công an nhân dân số chuyên đề, tháng 7/2008 Tuy nhiên, do mục đích, cách thức tiếp cận vấn đề nghiên cứu của các tác giả ở những góc độ khác nhau nên các công trình nêu trên mới chỉ dừng lại ở mức độ tổng kết công tác quản lý nhà nước về đặc xá và đã được công bố từ lâu (trước khi có Luật Đặc xá năm 2007). Do đó, có thể khẳng định, nghiên cứu áp dụng pháp luật về đặc xá ở Việt Nam hiện nay dưới góc độ khoa học luật hình sự, tố tụng hình sự là cần thiết, không trùng lặp với các công trình đã công bố. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu - Mục đích nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu một số vấn đề lý luận và thực tiễn áp dụng pháp luật về đặc xá, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về đặc xá ở Việt Nam trong thời gian tới. - Nhiệm vụ nghiên cứu: Để đạt được mục tiêu trên, luận văn đặt ra và giải quyết các nhiệm vụ cụ thể sau: + Dưới góc độ lý luận, nghiên cứu làm sáng tỏ các khái niệm, cơ sở pháp lý của áp dụng pháp luật về đặc xá; + Khảo sát, phân tích, đánh giá đúng thực trạng áp dụng pháp luật về đặc xá ở Việt Nam hiện nay, trên cơ sở đó đưa ra những nhận xét, đánh giá về thực trạng áp dụng pháp luật về đặc xá; + Đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về đặc xá trong thời gian tới, góp phần bảo đảm quyền con người và giữ vững an ninh quốc gia, bảo đảm trật tự, an toàn xã hội, đấu tranh phòng, chống tội phạm. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu của luận văn: là các vấn đề lý luận, pháp lý và thực tiễn áp dụng pháp luật về đặc xá ở Việt Nam. 4
9. - Phạm vi nghiên cứu của luận văn: + Phạm vi về không gian: nghiên cứu cơ sở lý luận, pháp lý và thực tiễn áp dụng pháp luật về đặc xá trên phạm vi cả nước; + Phạm vi về thời gian: từ năm 2008 (năm Luật Đặc xá có hiệu lực thi hành) đến năm 2017. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu - Luận văn được thực hiện dựa trên cơ sở phương pháp luận của Chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chính sách, pháp luật của Đảng và Nhà nước ta về thi hành án hình sự và về đặc xá. - Trong quá trình thực hiện luận văn, học viên đã sử dụng các phương pháp nghiên cứu chuyên ngành Luật hình sự và tố tụng hình sự cùng các phương pháp nghiên cứu cụ thể, bao gồm: + Phương pháp nghiên cứu tài liệu: phương pháp này được học viên sử dụng để phân tích các nguồn tài liệu đã được công bố về những vấn đề có liên quan đến đề tài luận văn, trên cơ sở đó tổng hợp để rút ra những vấn đề lý luận và thực tiễn cần nghiên cứu. + Phương pháp phân tích: phương pháp phân tích được học viên sử dụng để phân tích các tài liệu sơ cấp và tài liệu thứ cấp, giúp học viên nắm rõ được tất cả các khía cạnh của vấn đề nghiên cứu. Tài liệu sơ cấp bao gồm các văn bản pháp luật có liên quan, các báo cáo, số liệu thống kê chính thức của Cơ quan thường trực Hội đồng tư vấn đặc xá (Bộ Công an); các số liệu thống kê do học viên thực hiện thông qua tư vấn chuyên gia. Tài liệu thứ cấp bao gồm các bài báo đăng trên tạp chí, các kết luận đã được công bố. + Phương pháp tổng hợp: được sử dụng để tổng hợp các số liệu, tri thức có được từ kết quả của phương pháp phân tích. Việc tổng hợp nhằm mục đích đưa ra những luận cứ, nhận xét và đề xuất của chính học viên về những vấn 5
10. đề chung nhất của luận văn. + Phương pháp so sánh: trên cơ sở rà soát, tổng hợp các quy định trước đây và hiện nay của Đảng, Nhà nước và của Bộ Công an về đặc xá, học viên phân tích làm rõ những điểm phù hợp và bất cập trong các quy định đó với cách nhìn nhận, đánh giá theo quan điểm lịch sử cụ thể. + Phương pháp tiếp cận hệ thống: những thông tin thu thập được về vấn đề nghiên cứu của luận văn sẽ được học viên hệ thống hóa theo một cấu trúc logic khoa học, qua đó giúp học viên có được nhận thức một cách biện chứng, tổng hợp, khái quát nhất về áp dụng pháp luật về đặc xá ở Việt Nam. + Phương pháp tổng kết thực tiễn: trong quá trình nghiên cứu luận văn, học viên thu thập, nghiên cứu những tài liệu, số liệu phản ánh thực tiễn áp dụng pháp luật về đặc xá ở Việt Nam, qua đó phân tích, tổng hợp, thống kê để đưa ra những nhận định, kết luận về thực tiễn. + Phương pháp tư vấn chuyên gia: học viên lựa chọn những chuyên gia lý luận và những cán bộ làm công tác thực tiễn có nhiều kinh nghiệm trong lĩnh vực đặc xá để đặt ra những câu hỏi nhằm khai thác sâu những thông tin về áp dụng pháp luật về đặc xá ở Việt Nam. Thông tin thu thập được qua tư vấn chuyên gia là cơ sở quan trọng để học viên nghiên cứu những vấn đề lý luận, đánh giá thực trạng và đưa ra những giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về đặc xá ở Việt Nam trong tình hình mới. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Về lý luận: với việc nghiên cứu một cách có hệ thống về áp dụng pháp luật về đặc xá, kết quả nghiên cứu của luận văn làm sáng tỏ và phong phú thêm những vấn đề lý luận, góp phần thống nhất nhận thức về áp dụng pháp luật về đặc xá ở nước ta. - Về thực tiễn: kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần giải quyết những khó khăn, vướng mắc, bất cập của áp dụng pháp luật về đặc xá; đồng thời có thể làm tư liệu tham khảo phục vụ công tác nghiên cứu, giảng dạy, học tập, hoạch định chính sách, sửa đổi, bổ sung các văn bản quy phạm pháp luật, 6
11. bố trí lực lượng, phương tiện và các điều kiện bảo đảm khác trong áp dụng pháp luật về đặc xá, góp phần nâng cao hiệu quả công tác này. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được cấu trúc thành 3 chương, cụ thể như sau: Chương 1. Nhận thức chung về áp dụng pháp luật về đặc xá. Chương 2. Thực trạng áp dụng pháp luật về đặc xá ở Việt Nam hiện nay. Chương 3. Các giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về đặc xá ở Việt Nam trong thời gian tới. 7
12. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT CỦA ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ ĐẶC XÁ 1.1. Những vấn đề lý luận của áp dụng pháp luật về đặc xá 1.1.1. Khái niệm về đặc xá Ở Việt Nam, đặc xá là một chủ trương lớn thể hiện chính sách hình sự nhân đạo, nhân văn của Nhà nước. Đặc xá là sự tha miễn đặc biệt của Nhà nước đối với người bị kết án phạt tù, theo đó, người được đặc xá sẽ được trả tự do ngay. Từ năm 1945 đến nay, đặc xá đã được thực hiện nhiều lần; nhưng đối với những người hoạt động thực tiễn và các nhà khoa học pháp lý lại chưa có sự thống nhất về khái niệm đặc xá. Đặc xá mới chỉ được nêu trong một số văn bản quy phạm pháp luật và trong các từ điển pháp lý hoặc từ điển thông dụng. Có thể thấy việc thống nhất lý luận về đặc xá có ý nghĩa quan trọng trong việc áp dụng pháp luật về đặc xá. Theo chúng tôi, để xây dựng khái niệm về đặc xá ở Việt Nam, trước hết cần tìm hiểu quan điểm của một số nước về đặc xá, cũng như các quan điểm của các nhà khoa học pháp lý nước ta về đặc xá được nêu trong các sách báo pháp lý và từ điển pháp lý. Ở Mỹ, đặc xá được hiểu và áp dụng một cách linh hoạt trong các giai đoạn lịch sử khác nhau nhưng nhìn chung có nội dung cơ bản là việc Nhà nước (thông qua người đứng đầu nhà nước hoặc cơ quan chức năng), tha miễn tội hoặc giảm hình phạt cho một người bị kết án hoặc một loại tội phạm cụ thể tuỳ vào điều kiện chính trị, kinh tế, xã hội ở từng thời điểm nhất định. Ngoài ra, theo pháp luật của từng bang, Thống đốc bang có quyền tha miễn đối với các bản án phạt tù, tử hình do Tòa án bang tuyên phạt và đã có hiệu lực pháp luật [2]. Theo quan điểm của các nhà khoa học pháp lý Liên Xô (trước đây) và Liên bang Nga hiện nay cũng có nhiều ý kiến khác nhau về đặc xá: 8
13. - Đặc xá là sự tha bổng hoặc ân xá, không áp dụng hình phạt tiếp theo do luật định đối với người mà lỗi đã được xác định theo trình tự của pháp luật; - Đặc xá là sự huỷ bỏ, loại trừ sự truy tố về hình sự hoặc đình chỉ sự truy tố đó mặc dù hành vi phạm tội đã bị khởi tố về hình sự; - Đặc xá là sự thể hiện sự nhân đạo theo trình tự ngoài toà án đối với những người bị kết án và nhằm huỷ bỏ một phần hoặc hoàn toàn hậu quả pháp lý của việc thực hiện tội phạm [31]. Theo pháp luật Cộng hoà Pháp, đặc xá là biện pháp khoan hồng do người đứng đầu Nhà nước (Tổng thống) quyết định, theo đó, người bị kết án được miễn chấp hành một phần hay toàn bộ bản án hoặc một hình phạt nhẹ hơn được áp dụng thay thế cho hình phạt đã được tuyên trước khi người phạm tội được đặc xá. Tổng thống có thể quyết định đặc xá cá biệt hoặc đặc xá tập thể, được ban hành nhân dịp sự kiện đặc biệt hoặc vào ngày lễ lớn [48, tr. 31- 32-33]. Ở Việt Nam, về đặc xá có một số quan điểm như sau: Trong cuốn Từ điển Luật học được Nhà xuất bản Từ điển bách khoa và Nhà xuất bản Tư pháp xuất bản năm 2006 thì đặc xá được hiểu: “ Đặc xá là miễn toàn bộ hoặc một phần hình phạt hoặc giảm nhẹ hình phạt, kể cả miễn trách nhiệm hình sự hoặc xoá án đối với một hoặc một số người nhất định hoặc một số đông người đang chấp hành hình phạt, trong truờng hợp họ lập công lớn hoặc đã quá già yếu hoặc mắc bệnh hiểm nghèo.”[72]. Trong cuốn Từ điển Bách khoa Việt Nam do Nhà xuất bản Trung tâm biên soạn Từ điển Bách khoa Việt Nam xuất bản năm 1995 đưa ra khái niệm đặc xá: “ Đặc xá là thể thức miễn tội, giảm hình phạt, miễn hình phạt hoặc xoá án đối với một người hoặc một số người có cải biến đặc biệt và theo đơn xin của người phạm tội, của gia đình họ, của cơ quan và tổ chức hữu quan hoặc căn cứ vào chính sách đối nội, đối ngoại của Nhà nước khi xét thấy cần thiết. Người bị kết án 9
14. tử hình nếu được đặc xá thì được tha tội chết, giảm thành tù chung thân.”[55]. Với nội dung về khái niệm đặc xá nêu trên cho thấy, quan điểm về đặc xá ở hai khái niệm này còn có một số nội dung chưa rõ như: - Chưa khẳng định rõ đặc xá là hình thức tha miễn chỉ áp dụng đối với người bị tuyên hình phạt tù chứ không áp dụng với các hình phạt khác; - Việc xác định đặc xá bao gồm cả việc “xoá án” là không chính xác, vì chỉ một lần duy nhất - lần đặc xá theo Sắc lệnh số 52/SL ngày 20-10-1945 của Chủ tịch Chính phủ lâm thời Việt Nam dân chủ cộng hòa có quy định xoá án. Còn lại trong thực tiễn công tác đặc xá từ trước đến nay, người được đặc xá không được coi là đã được xoá án mà người phạm tội chỉ được coi là xoá án trong các trường hợp đương nhiên được xoá án tích hoặc theo quyết định của Toà án và được điều chỉnh bởi quy định của Bộ luật hình sự (BLHS) về xoá án tích; - Đặc xá cũng không phải là “thể thức miễn tội”; vì người được đặc xá là người phạm tội, đã bị kết án và bị phạt tù giam; - Điều đáng chú ý là ở các khái niệm nêu trên thì đặc xá bao gồm cả việc ân giảm hình phạt tử hình; đây là quan điểm không chính xác, vì nghiên cứu công tác đặc xá từ trước đến nay cho thấy, chỉ có hai lần Nhà nước quy định đặc xá bao gồm cả việc ân giảm án tử hình, đó là quy định trong Sắc lệnh số 04/SL ngày 28-12-1946 và Sắc lệnh số 136/SL ngày 15-2-1948. Hiện nay, ân giảm cho người bị kết án tử hình được điều chỉnh bởi các quy định của pháp luật hình sự và Bộ luật tố tụng hình sự (BLTTHS) và do đó không thuộc phạm vi của đặc xá. Cũng có quan điểm cho rằng, đặc xá là: “Xét tha tù trước thời hạn tù cho những phạm nhân cải tạo tiến bộ đạt các tiêu chuẩn quy định nhân dịp Quốc khánh 2/9 hoặc khi có những sự kiện chính trị đặc biệt.”[70] hoặc: “Đặc xá là miễn toàn bộ hay một phần hình phạt cho những phạm nhân có quá trình cải tạo tốt, đạt những tiêu chuẩn quy định nhân dịp những sự kiện chính trị 10
15. đặc biệt của quốc gia. Người bị kết án tử hình nếu được đặc xá thì được tha tội chết giảm thành tù chung thân”[71]. Hai khái niệm nêu trên đã đề cập rõ hơn một số đặc trưng của đặc xá và tương đối sát với thực tiễn công tác đặc xá, nhưng vẫn chưa bao hàm hết việc tha miễn đối với người đang được hoãn thi hành hình phạt tù hoặc được tạm đình chỉ thi hành hình phạt tù và vẫn coi phạm vi của đặc xá bao gồm cả việc giảm án tử hình xuống tù chung thân. Cùng với việc tổng kết lý luận và thực tiễn công tác đặc xá, tiếp thu có chọn lọc kinh nghiệm của các nước trong lĩnh vực này; theo chúng tôi có thể nêu khái niệm đặc xá như sau: Đặc xá là sự khoan hồng đặc biệt của Nhà nước do Chủ tịch nước (người đứng đầu nhà nước) quyết định tha tù trước thời hạn cho người bị kết án phạt tù có thời hạn, tù chung thân nhân sự kiện trọng đại, ngày lễ lớn của đất nước hoặc trong trường hợp đặc biệt. Khái niệm về đặc xá nêu trên đã tiếp cận hoàn toàn chính xác về lý luận, thực tiễn và nội dung công tác đặc xá trong những năm qua; đồng thời cũng đã bao hàm hết các vấn đề cơ bản của đặc xá và phù hợp với thực tiễn công tác đặc xá. 1.1.2. Khái niệm pháp luật về đặc xá Pháp luật về đặc xá được hiểu theo hai nghĩa: nghĩa rộng và nghĩa hẹp: Theo nghĩa rộng, pháp luật về đặc xá được hiểu là toàn bộ các văn bản quy phạm pháp luật không bị giới hạn trong ngành luật nào nhưng chúng điều chỉnh các quan hệ xã hội liên quan đến đặc xá; Ở phạm vi hẹp, pháp luật về đặc xá được hiểu là các quy phạm pháp luật về đặc xá được quy định ở các văn bản khác nhau, được ban hành ở các thời điểm khác nhau điều chỉnh về đặc xá. Đó là các quy phạm pháp luật quy định trực tiếp về thẩm quyền ban hành quyết định đặc xá, trình tự, thủ tục, cơ quan có thẩm quyền xem xét đề nghị đặc xá; quy định về quyền, nghĩa vụ của người được đặc xá cũng như quan hệ phối hợp giữa các cơ quan, tổ chức, đoàn thể trong việc giải quyết các vấn đề liên quan đến đặc xá. 11
16. Trong thực tiễn, công tác đặc xá được quy định trong nhiều văn bản (Hiến pháp, các sắc lệnh, nghị quyết, quyết định, thông tư ). Các văn bản này rất đa dạng, hướng dẫn về thẩm quyền, điều kiện, trình tự, thủ tục, hồ sơ xem xét đặc xá và quyết định đặc xá. Như vậy, pháp luật về đặc xá có đối tượng điều chỉnh bao gồm các quan hệ sau: - Nhóm quan hệ xã hội phát sinh giữa một bên là Nhà nước (thông qua người hoặc cơ quan có thẩm quyền) và một bên là người phạm tội bị tuyên hình phạt tù có đủ điều kiện, tiêu chuẩn được đặc xá; - Nhóm quan hệ xã hội phát sinh giữa các cơ quan có thẩm quyền trong việc lập hồ sơ, xem xét, đề nghị đặc xá cho người bị kết án có đủ điều kiện được đặc xá theo quy định của pháp luật; - Nhóm quan hệ xã hội phát sinh giữa người được đặc xá với cơ quan, đơn vị, tổ chức, đoàn thể và cá nhân có thẩm quyền ở địa phương mà người được đặc xá trở về sinh sống. Như vậy, có thể trình bày khái niệm pháp luật về đặc xá như sau: Pháp luật về đặc xá là tổng thể các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội trong lĩnh vực đặc xá do Nhà nước đặt ra hay thừa nhận và bảo đảm thực hiện. 1.1.3. Khái niệm áp dụng pháp luật về đặc xá Áp dụng pháp luật là một hình thức thực hiện pháp luật, cùng với tuân thủ pháp luật, thi hành pháp luật, sử dụng pháp luật nhằm hiện thực hóa các quy định của pháp luật, làm cho chúng đi vào cuộc sống, trở thành những hành vi thực tế hợp pháp của các chủ thể pháp luật. Áp dụng pháp luật thông qua các cơ quan nhà nước có thẩm quyền tổ chức cho các chủ thể pháp luật thực hiện những quy định của pháp luật hoặc tự mình căn cứ vào các quy định của pháp luật để tạo ra các quyết định làm phát sinh, thay đổi, đình chỉ hoặc chấm dứt những quan hệ pháp luật cụ thể. Áp dụng pháp luật không chỉ là 12
17. hình thức thực hiện pháp luật mà còn là giai đoạn mà chủ thể có thẩm quyền tiến hành tổ chức cho các chủ thể có thẩm quyền tiến hành thực hiện các quy định của pháp luật [68, tr. 394]. Từ các phân tích trên, chúng ta có thể đưa ra khái niệm như sau: Áp dụng pháp luật về đặc xá là việc thông qua các cá nhân, cơ quan nhà nước có thẩm quyền tiến hành theo trình tự, thủ tục do pháp luật quy định tổ chức cho các chủ thể pháp luật thực hiện những quy định của pháp luật về đặc xá hoặc tự mình căn cứ vào các quy định của pháp luật để ra các quyết định làm phát sinh, thay đổi, đình chỉ hoặc chấm dứt những quan hệ xã hội về lĩnh vực đặc xá. 1.1.4. Đặc điểm, yêu cầu của áp dụng pháp luật về đặc xá Áp dụng pháp luật về đặc xá có các đặc điểm sau đây: - Áp dụng pháp luật về đặc xá là hoạt động mang tính quyền lực nhà nước: theo quy định của pháp luật về đặc xá, thẩm quyền đặc xá thuộc về Chủ tịch nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (CHXHCN); đây là quy định mang tính Hiến định được quy định trong Hiến pháp và được cụ thể hóa trong các quy định của Luật Đặc xá năm 2007. Bên cạnh đó, các cơ quan nhà nước tùy theo chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn được giao được phép tiến hành các hoạt động áp dụng pháp luật về đặc xá nhất định. Việc áp dụng pháp luật về đặc xá không những phù hợp với pháp luật mà còn phải phù hợp với chủ trương, chính sách của nhà nước qua từng giai đoạn. Điều này cho thấy sự tiếp tục thể hiện ý chí của nhà nước trong quá trình điều chỉnh pháp luật. - Áp dụng pháp luật về đặc xá là hoạt động phải tuân theo những hình thức và thủ tục chặt chẽ do pháp luật quy định: công tác thực hiện đặc xá phải tuân thủ trình tự, thủ tục theo quy định của Luật Đặc xá năm 2007 và văn bản hướng dẫn thi hành. - Áp dụng pháp luật về đặc xá là hoạt động điều chỉnh mang tính cá biệt, cụ thể đối với những quan hệ xã hội nhất định: các quy định pháp luật 13
18. đặc xá được áp dụng cho từng đối tượng, trường hợp được đặc xá cụ thể. - Áp dụng pháp luật về đặc xá là hoạt động đòi hỏi tính sáng tạo: áp dụng các quy định pháp luật đặc xá cho từng trường hợp riêng biệt do đó người áp dụng pháp luật phải vận dụng những quy định cụ thể tương ứng với từng trường hợp để đề xuất thực hiện. Áp dụng pháp luật về đặc xá cần phải tuân thủ những yêu cầu cơ bản sau: - Có căn cứ, lý do xác đáng: chủ thể có thẩm quyền áp dụng pháp luật cần lựa chọn chính xác những quy phạm pháp luật phù hợp với từng trường hợp cụ thể. - Đúng, chính xác, công bằng: đối với từng trường hợp cụ thể, người áp dụng pháp luật phải đưa ra được quyết định áp dụng các quy phạm pháp luật thật sự chính xác, công bằng. - Bảo đảm tính pháp chế trong áp dụng pháp luật về đặc xá: việc áp dụng các quy phạm pháp luật phải đảm bảo đúng trình tự, thủ tục. Cần phải tính đến các yếu tố nghiệp vụ, chính trị, đạo đức để đưa ra quyết định áp dụng phù hợp, tránh lợi dụng thẩm quyền vì lợi ích riêng. - Phù hợp với mục đích đề ra: cần đặt ra mục đích của từng trường hợp được áp dụng vì nhân đạo, chính trị, yêu cầu đối ngoại nhằm tránh tình trạng không đúng với mục đích xã hội của công tác đặc xá. - Bảo đảm tính hiệu quả trong áp dụng pháp luật về đặc xá: đòi hỏi đạt được mục đích đề ra đối với mỗi trường hợp, giảm chi phí đến mức thấp nhất có thể, đảm bảo tính hiệu quả. 1.2. Những vấn đề pháp luật của áp dụng pháp luật về đặc xá 1.2.1. Khái quát pháp luật về đặc xá trước khi có Luật Đặc xá năm 2007 Nghiên cứu gần 40 đợt đặc xá từ năm 1945 đến trước năm 2007 cho thấy, đặc xá được quy định trong rất nhiều loại văn bản khác nhau, với những quy định cũng rất khác nhau về phạm vi đặc xá; về đối tượng và điều kiện đặc 14
19. xá; về thẩm quyền cụ thể trong xét duyệt đặc xá; về trình tự, thủ tục thực hiện đặc xá. Xem xét trong khoảng 90 văn bản quy định và hướng dẫn về đặc xá từ năm 1945 đến hết năm 2007, có 27 quyết định của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Hội đồng Nhà nước và Chủ tịch nước; 18 lệnh và sắc lệnh của Chủ tịch nước; 14 nghị quyết của Uỷ ban Thường vụ Quốc hội và Hội đồng Nhà nước; 13 thông tư, thông lệnh của Thủ tướng Chính phủ, Bộ Nội vụ, của liên ngành Toà án - Viện kiểm sát - Công an; 10 công văn hướng dẫn của Hội đồng tư vấn đặc xá Trung ương (HĐTVĐX) [24]. Trong các văn bản về đặc xá thì cùng một vấn đề, ở năm này được quy định trong các văn bản của cấp cao nhất về đặc xá (như Chủ tịch nước, Hội đồng Nhà nước, Uỷ ban Thường vụ Quốc hội ); nhưng trong những năm khác lại được quy định trong các văn bản của các cơ quan có thẩm quyền như Chính phủ, Bộ Tư pháp, Bộ Công an, Toà án nhân dân tối cao Về thẩm quyền quyết định đặc xá trong các bản hiến pháp của Nhà nước cũng có sự khác nhau; theo đó, trong Hiến pháp năm 1946, tại Điều 49 quy định đặc xá là một trong những quyền của Chủ tịch nước. Còn trong Hiến pháp năm 1959 tại Điều 53 quy định đặc xá là một trong những quyền của Uỷ ban Thường vụ Quốc hội. Sau đó, Điều 100 Hiến pháp năm 1980 nghi nhận đặc xá là một trong những quyền của Hội đồng Nhà nước. Tiếp theo, Hiến pháp năm 1992 tại Điều 103 quy định đặc xá là một trong những quyền của Chủ tịch nước CHXHCN Việt Nam. Gần đây nhất, Hiến pháp năm 2013 tại Điều 88 quy định Chủ tịch nước có nhiệm vụ, quyền hạn quyết định đặc xá [40]. Bên cạnh quy định không thống nhất về hình thức văn bản thể hiện chủ trương về đặc xá, thẩm quyền đặc xá; từ năm 1945 đến trước khi có Luật Đặc xá năm 2007 cũng có những nội dung rất khác nhau về phạm vi, đối tượng được đề nghị đặc xá như bao gồm cả người bị kết án tử hình (Sắc lệnh số 04/SL ngày 28-12-1946 ủy quyền cho Ủy ban bảo vệ khu quyền ân xá, ân giảm, phóng thích các tội nhân và Sắc lệnh số 136/SL ngày 15-02-1948 sửa 15
20. đổi Điều 3 Sắc lệnh số 04/SL ngày 28-12-1946 ủy quyền cho Ủy ban kháng chiến khu quyền ân xá, ân giảm và phóng thích tội nhân); giải quyết các hình phạt khác hoặc các biện pháp tư pháp đã hoặc đang được áp dụng đối với người được đặc xá như quy định việc xử phạt tiền và án phí đã thu, của cải đã tịch biên và tang vật đã xử lý (Sắc lệnh số 52/SL ngày 20-10-1945 của Chủ tịch Chính phủ lâm thời Việt Nam dân chủ cộng hòa; Thông tư số 413/TTg ngày 09-11-1954 của Thủ tướng chính phủ về đặc xá tội phạm). Từ năm 1990 đến 2007, phạm vi và đối tượng được đề nghị đặc xá gồm thường ba lĩnh vực là: tha tù trước thời hạn cho người đang chấp hành hình phạt tù trong trại giam, trại tạm giam; miễn chấp hành hình phạt tù còn lại cho người đã chấp hành được một phần hình phạt tù nhưng đang được tạm đình chỉ chấp hành hình phạt tù và miễn chấp hành hình phạt tù cho người bị kết án tù giam nhưng đang được hoãn chấp hành hình phạt tù. Về điều kiện của người được đề nghị đặc xá cũng có những thay đổi theo tình hình thực tế của đất nước và yêu cầu chính trị, xã hội của từng đợt đặc xá. Cụ thể là sau đợt đặc xá đầu tiên, ngay sau thành công của Cách mạng tháng Tám (Sắc lệnh số 33/Đ/SL ngày 13-9-1945 của Chủ tịch Chính phủ lâm thời Việt Nam dân chủ cộng hòa) không quy định cụ thể về điều kiện của người được đề nghị đặc xá, mà chỉ quy định phạm nhân can tội hình sự thường và phạm nhân can tội về chính trị do Toà án thường xét xử (đặc xá năm 1957); phạm nhân thuộc loại hình sự thường những tội lưu manh, giết người, cướp của đã ở tù một thời gian và đã thực sự cải tạo (đặc xá năm 1960). Đặc xá trong giai đoạn 1966-1973 quy định về điều kiện về thời gian đã ở tù từ 1/2 mức án trở lên; nếu là tù chung thân thì phải ở tù từ 12 năm trở lên, có thể châm trước thời gian ở tù đối với một số đối tượng có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn hoặc phạm nhân được xét giảm án phải ở tù được thời gian bằng 1/5 mức án trở lên, nếu là tù chung thân phải ở tù 5 năm trở lên. Đặc xá năm 1990 lại quy định điều kiện là thân nhân của liệt sĩ hoặc những người 16