Luận văn Áp dụng pháp luật hình sự về tội chống người thi hành công vụ từ thực tiễn Thành phố Hải Phòng

Nội dung text: Luận văn Áp dụng pháp luật hình sự về tội chống người thi hành công vụ từ thực tiễn Thành phố Hải Phòng

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VŨ THỊ DỊU ÁP DỤNG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VỀ TỘI CHỐNG NGƯỜI THI HÀNH CÔNG VỤ TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG Ngành: Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ Người hướng dẫn khoa học GS.TS. Võ Khánh Vinh HÀ NỘI- 2018
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu ghi trong luận văn là trung thực.Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, ngày 28 tháng 3 năm 2018 Tác giả Vũ Thị Dịu
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ ĐỐI VỚI TỘI CHỐNG NGƯỜI THI HÀNH CÔNG VỤ 6 1.1. Khái niệm, đặc điểm của áp dụng pháp luật 6 1.2. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của áp dụng pháp luật hình sự về tội chống người thi hành công vụ 8 1.3. Các giai đoạn cơ bản của áp dụng pháp luật hình sự về tội chống người thi hành công vụ 14 Chương 2: THỰC TRẠNG ÁP DỤNG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VỀ TỘI CHỐNG NGƯỜI THI HÀNH CÔNG VỤ TẠI THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG 35 2.2. Khái quát về điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội; cơ cấu tổ chức của Tòa án hai cấp thành phố Hải Phòng. 38 2.3. Thực trạng định tội danh tội chống người thi hành công vụ tại thành phố Hải Phòng 41 2.5. Những yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động áp dụng pháp luật hình sự về tội chống người thi hành công vụ 58 Chương 3: CÁC GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM ÁP DỤNG ĐÚNG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VỀ TỘI CHỐNG NGƯỜI THI HÀNH CÔNG VỤ 61 3.2. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về trình tự, thủ tục áp dụng pháp luật hình sự 69 3.3. Giải pháp về tổ chức và hoạt động của Tòa án trong hệ thống áp dụng pháp luật hình sự 71 3.4. Giải pháp về xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức Tòa án nhân dân, đặc biệt là đội ngũ Thẩm phán 72 KẾT LUẬN 76 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 78
4. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ADPL: Áp dụng pháp luật PLHS: Pháp luật hình sự BLHS: Bộ luật hình sự BLTTHS: Bộ luật Tố tụng hình sự CTTP: Cấu thành tội phạm TTHS: Tố tụng hình sự TNHS: Trách nhiệm hình sự
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quyền lực Nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan Nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp. Tư pháp có vai trò đặc biệt quan trọng, được thể hiện rất rõ nét tại Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02 tháng 01 năm 2002 của Bộ Chính trị về "một số nhiệm vụ trọng tâm của công tác tư pháp trong thời gian tới" và nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02 tháng 6 năm 2005 của Bộ Chính trị về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020; xác định Tòa án có vị trí trung tâm và xét xử là hoạt động trọng tâm. Như vậy hoạt động xét xử của Tòa án thực chất là hoạt động áp dụng pháp luật, mà hoạt động ADPL lại là một trong những hình thức thực hiện pháp luật. Trong hình thức thực hiện pháp luật thì ADPL là hình thức thực hiện pháp luật đặc biệt, là hoạt động phổ biến của các cơ quan Nhà nước trong việc thực hiện các chức năng của mình. Đây là vấn đề có ý nghĩa to lớn về mặt lý luận và thực tiễn. Trong Nhà nước pháp quyền, tất cả những hoạt động nhằm bảo đảm cho pháp luật được thực hiện, trong đó bao gồm cả ADPL. Là một hình thức thực hiện pháp luật đặc biệt mang tính tổ chức và quyền lực nhà nước, ADPL do các cơ quan nhà nước thực hiện để đảm bảo cho pháp luật được thi hành mà không phụ thuộc vào tính tự giác, tự thực hiện của các chủ thể trong xã hội. Thông qua hoạt động ADPL, các quy phạm pháp luật tìm thấy sự liên kết vững chắc với đời sống xã hội để chuyển hóa những yêu cầu chung vào những quan hệ xã hội cụ thể. Chính vì vậy hoạt động ADPL nói chung có những ảnh hưởng và tác động sâu sắc đến mọi mặt của đời sống xã hội. Trong số các hoạt động ADPL, hoạt động áp dụng PLHS của các Cơ quan Điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án có vị trí và ý nghĩa quan trọng, đặc biệt là Tòa án. Hoạt động áp dụng PLHS của Tòa án thực sự tác động xã hội sâu sắc. Việc áp dụng PLHS đúng đắn một mặt bảo đảm trừng trị đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, bảo đảm giá trị lớn lao mà PLHS bảo vệ, mặt khác có ý nghĩa giáo dục và răn đe chung đối với toàn xã hội. Ngược lại, việc áp dụng PLHS không đúng đắn sẽ ảnh hưởng trực tiếp 1
6. đến quyền cơ bản nhất của công dân, của con người và mất niềm tin của mỗi người dân vào tính nghiêm minh và sự công bằng của pháp luật. Chính vì vậy ADPL hình sự luôn được đặt trong những giới hạn khắt khe nhất về nội dung và thủ tục. Qua hơn 10 năm thực hiện chiến lược cải cách tư pháp, các cơ quan tiến hành tố tụng nói chung, Tòa án hai cấp của thành phố Hải Phòng nói riêng đã góp phần tích cực cho việc ổn định an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội. Tuy vậy, tình hình vi phạm và tội phạm vẫn diễn biến phức tạp, trong đó phải kể đến là tội chống người thi hành công vụ. Hành vi chống người thi hành công vụ là cán bộ thực thi pháp luật đối với lực lượng Công an nhân dân xảy ra nhiều và có xu hướng phức tạp hơn. Có những đối tượng tấn công, hành hung lực lượng chức năng gây thương vong cho cán bộ, chiến sỹ thực thi công vụ. Các vụ vi phạm pháp luật này phải được xử lý theo quy định của pháp luật. Vì vậy trong thời gian qua Tòa án hai cấp của thành phố Hải Phòng đã giải quyết các vụ án hình sự nói chung, các vụ án về tội chống người thi hành công vụ nói riêng đạt được kết quả cao. Hầu hết các bản án, quyết định được ban hành đúng pháp luật, có tính giáo dục, phòng ngừa cao. Tuy nhiên, vẫn còn có những hạn chế nhất định, trong đó có khó khăn về ADPL, dẫn đến số lượng vụ án có kháng cáo, kháng nghị, kết quả bị cải sửa. Trước tình hình đó đặt ra những yêu cầu vừa cấp bách, vừa lâu dài để không ngừng nâng cao chất lượng xét xử trong quá trình thực hiện cải cách tư pháp. Vì vậy việc nghiên cứu cơ bản những quy định của pháp luật hình sự về tội chống người thi hành công vụ từ thực tiễn thành phố Hải Phòng là rất cần thiết. Điều đó sẽ giúp ích cho việc làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn xử lý, tìm ra những sai sót hay khiếm khuyết trong quá trình áp dụng pháp luật để khắc phục. Từ đó sẽ đóng góp cho việc đấu tranh, phòng chống tội phạm tội chống người thi hành công vụ đạt hiệu quả cao. Nhận thức đúng đắn tầm quan trọng này, tác giả chọn đề tài: "Áp dụng pháp luật hình sự về tội chống người thi hành công vụ từ thực tiễn thành phố Hải Phòng" để làm luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Luật Hình sự và Tố tụng hình sự. 2
7. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Cho đến nay, đã có một số công trình nghiên cứu đến vấn đề ADPL nói chung, ADPL hình sự của Tòa án nhân dân nói riêng nhưng chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên sâu về ADPL hình sự về tội chống người thi hành công vụ. Đây là một đề tài hoàn toàn mới, không trùng lặp với một đề tài nào đã được công bố. Với cách tiếp cận riêng của mình, tác giả đi sâu nghiên cứu ADPL hình sự về tội chống người thi hành công vụ tại thành phố Hải Phòng, nơi học viên đã có nhiều năm công tác, trên cả phương diện lý luận và thực tiễn để đưa ra các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả ADPL hình sự của Tòa án tại thành phố Hải Phòng. Gần đây có một số công trình nghiên cứu về ADPL trong hoạt động giải quyết, xét xử của Tòa án được công bố như: - Luận án tiễn sĩ của Lê Xuân Thân: "Áp dụng pháp luật trong hoạt động xét xử của Tòa án ở Việt Nam hiện nay", năm 2004. - Luận văn thạc sĩ của Nguyễn Đức Hiệp: "Áp dụng pháp luật trong hoạt động xét xử án hình sự của Tòa án nhân dân ở tỉnh Ninh Bình", năm 2004. - Luận văn thạc sĩ của Trần Văn Kiểm: "Áp dụng pháp luật trong hoạt động xét xử án hình sự của Tòa án nhân dân ở tỉnh Ninh Bình", năm 2010. - Luận văn thạc sĩ của Đàm Cảnh Long: "Áp dụng pháp luật hình sự của Tòa án nhân dân từ thực tiễn tỉnh Thanh Hóa", năm 2012. - Luận văn thạc sĩ của Trịnh Duy Tám: "Áp dụng pháp luật trong thực hành quyền công tố ở giai đoạn điều tra của Viện kiểm sát nhân dân ở Việt Nam hiện nay", năm 2005. - Luận văn thạc sĩ của Nguyễn Duy Hưng: "Áp dụng pháp luật trong thực hành quyền công tố ở giai đoạn điều tra các ụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân ở tỉnh Yên Bái", năm 2010. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là phân tích, đánh giá thực trạng ADPL hình sự về tội chống người thi hành công vụ của Tòa án tại thành phố Hải 3
8. Phòng, từ đó rút ra những tồn tại, hạn chế và đề xuất các giải pháp bảo đảm ADPL trong hoạt động xét xử án hình sự. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu, luận văn xác định các nhiệm vụ sau: - Thứ nhất: Phân tích những vấn đề lý luận về ADPL trong hoạt động xét xử án hình sự nói chung. - Thứ hai: Đánh giá thực trạng ADPL hình sự của Tòa án về tội chống người thi hành công vụ tại thành phố Hải Phòng trong thời gian 05 năm gần đây (số liệu tính từ năm 2013 đến năm 2017). Từ đó làm rõ các nguyên nhân dẫn đến các bản án, quyết định còn oan, sai, bị hủy hay cải sửa do lỗi chủ quan của Thẩm phán trong việc ADPL hình sự. - Thứ ba: Đề xuất các quan điểm, giải pháp nhằm bảo đảm chất lượng ADPL trong xét xử án hình sự nói chung và về tội chống người thi hành công vụ nói riêng của Tòa án tại thành phố Hải Phòng góp phần nâng cao hiệu quả vào công cuộc cải cách tư pháp. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của Luận văn là hoạt động ADPL hình sự của Tòa án về tội chống người thi hành công vụ từ thực tiễn thành phố Hải Phòng. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian nghiên cứu của luận văn là địa bàn thành phố Hải Phòng, trong khuôn khổ hoạt động xét xử sơ thẩm án hình sự. - Phạm vi thời gian nghiên cứu của luận văn từ năm 2013 đến năm 2017 với thực trạng ADPL trong xét xử án hình sự về tội chống người thi hành công vụ của Tòa án tại thành phố Hải Phòng. 5. Phương pháp lý luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp lý luận Luận văn được nghiên cứu dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác-Lê- nin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng, Nhà nước Việt Nam về Nhà nước và pháp luật nói chung. Đặc biệt là các quan điểm chỉ đạo của Đảng 4
9. về cải cách tư pháp trong Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02 tháng 01 năm 2002 và nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02 tháng 6 năm 2005 của Bộ Chính trị. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trên cơ sở phương pháp luận của phép duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, luận văn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu để làm sáng tỏ về mặt khoa học từng vấn đề tương ứng, đó là các phương pháp như: phân tích, tổng hợp, so sánh, thống kê. Bằng phương pháp phân tích và tổng hợp, luận văn đã nghiên cứu hệ thống các văn kiện của Đảng, văn bản pháp luật của Nhà nước, những giải thích có tính chất chỉ đạo từ thực tiễn xét xử trong lĩnh vực PLHS do Tòa án nhân dân và các cơ quan chức năng ban hành. Đồng thời với phương pháp thống kê, so sánh, luận văn đã nghiên cứu rút ra kết luận. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận văn góp phần làm sáng tỏ các vấn đề về ADPL hình sự nói chung và hoạt động ADPL hình sự của Tòa án về tội chống người thi công vụ tại thành phố Hải Phòng nói riêng, đồng thời đưa ra những kiến nghị hoàn thiện các quy phạm PLHS và TTHS, có tính định hướng nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động ADPL hình sự của Tòa án đáp ứng những yêu cầu của chiến lược cải cách tư pháp. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của Luận văn có thể được sử dụng bổ sung và phát triển cơ sở lý luận cũng như cơ sở thực tiễn cho những người làm công tác thực tiễn. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương. Chương 1. Những vấn đề lý luận về áp dụng pháp luật hình sự đối với tội chống người thi hành công vụ. Chương 2. Thực trạng áp dụng pháp luật hình sự về tội chống người thi hành công vụ. Chương 3. Các giải pháp bảo đảm áp dụng đúng pháp luật hình sự về tội chống người thi hành công vụ. 5
10. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ ĐỐI VỚI TỘI CHỐNG NGƯỜI THI HÀNH CÔNG VỤ 1.1. Khái niệm, đặc điểm của áp dụng pháp luật 1.1.1. Áp dụng pháp luật trong hệ thống các hình thức thực hiện pháp luật ADPL hình sự có tầm quan trọng đặc biệt, vừa có những đặc điểm chung như các dạng ADPL khác, vừa có những đặc điểm riêng của mình. Do vậy, trước khi nghiên cứu về ADPL hình sự, chúng ta cần phân tích về ADPL trong hệ thống các hình thức thực hiện pháp luật nói chung. Pháp luật xã hội chủ nghĩa Việt Nam là hệ thống các quy tắc xử sự thể hiện ý chí của giai cấp công nhân và nhân dân lao động, dưới sự lãnh đạo của Đảng, do Nhà nước xã hội chủ nghĩa ban hành và bảo đảm thực hiện bằng sức mạnh cưỡng chế của nhà nước trên cơ sở giáo dục và thuyết phục mọi người tôn trọng và thực hiện. Pháp luật chỉ có ý nghĩa thực sự khi các quy định pháp luật được thực hiện trên thực tế, pháp luật được thực hiện đầy đủ, nghiêm túc, triệt để, sâu rộng trong đời sống xã hội thì mới đảm bảo quyền lợi chính đáng của công dân, vai trò lãnh đạo của Đảng, Nhà nước, duy trì được trật tự thúc đẩy xã hội phát triển. Thực hiện pháp luật là hoạt động có mục đích nhằm hiện thực hóa các quy định của pháp luật, làm cho chúng đi vào cuộc sống, trở thành những hành vi thực tế hợp pháp của các chủ thể pháp luật. Căn cứ vào tính chất của hoạt động thực hiện pháp luật, khoa học pháp lý đã xác định những hình thức thực hiện pháp luật đó là: Tuân thủ pháp luật; thi hành pháp luật; sử dụng pháp luật và áp dụng pháp luật. ADPL được xem là hoạt động thực hiện pháp luật của các cơ quan nhà nước, nó vừa là một hình thức thực hiện pháp luật, vừa là một giai đoạn mà các cơ quan nhà nước có thẩm quyền tiến hành tổ chức cho các chủ thể pháp luật khác thực hiện các quy định pháp luật. Do vậy ADPL là một hình thức rất quan 6
11. trọng, phức tạp của thực hiện pháp luật, cần được nghiên cứu kỹ hơn. GS.TS Nguyễn Minh Đoan đã đưa ra khái niệm: “ADPL là hình thức thực hiện pháp luật, trong đó nhà nước thông qua các cơ quan nhà nước hoặc nhà chức trách có thẩm quyền tổ chức cho các chủ thể pháp luật thực hiện những quy định của pháp luật, hoặc tự mình căn cứ ào các quy định của pháp luật để ra các quyết định làm phát sinh, thay đổi, đình chỉ hoặc chấm dứt những quan hệ pháp luật cụ thể ADPL” [35, tr. 469] 1.1.2. Đặc điểm của áp dụng pháp luật Thứ nhất, ADPL là hoạt động mang tính quyền lực Nhà nước, cụ thể là: - Hoạt động ADPL chỉ do những cơ quan nhà nước hay nhà chức trách có thẩm quyền tiến hành. Mỗi cơ quan nhà nước hay nhà chức trách trong phạm vi thẩm quyền của mình được phép tiến hành một số những hoạt động ADPL nhất định. - Hoạt động ADPL được tiến hành chủ yếu theo ý chí đơn phương của các cơ quan nhà nước hay nhà chức trách có thẩm quyền, không phụ thuộc vào ý chí của chủ thể bị áp dụng pháp luật. - ADPL có tính chất bắt buộc đối với chủ thể bị áp dụng và các chủ thể có liên quan. Thứ hai, ADPL là hoạt động phải tuân theo những hình thức và thủ tục chặt chẽ do pháp luật quy định. Do tính chất quan trọng và phức tạp của ADPL, chủ thể bị ADPL có thể được hưởng những lợi ích rất lớn nhưng cũng có thể phải chịu những hậu quả bất lợi rất nghiêm trọng nên trong pháp luật luôn có sự xác định rõ ràng cơ sở, điều kiện, trình tự, thủ tục, quyền và nghĩa vụ của các chủ thể trong quá trình ADPL. Thứ ba, ADPL là hoạt động điều chỉnh có tính cá biệt, cụ thể đối với các quan hệ xã hội nhất định. Đối tượng của ADPL là những quan hệ xã hội cần đến sự điều chỉnh cá biệt, bổ sung trên cơ sở những mệnh lệnh chung trong quy định pháp luật. Thứ tư, ADPL là hoạt động đòi hỏi tính sáng tạo (sự sáng tạo trong phạm vi quy định của pháp luật). Trong trường hợp pháp luật chưa quy định hoặc quy 7
12. định chưa rõ thì phải vận dụng một cách sáng tạo bằng cách áp dụng tập quán hoặc áp dụng pháp luật tương tự để giải quyết vụ việc. 1.2. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của áp dụng pháp luật hình sự về tội chống người thi hành công vụ 1.2.1. Khái niệm áp dụng pháp luật hình sự về tội chống người thi hành công vụ Áp dụng pháp luật hình sự về tội chống người thi hành công vụ, trước hết là một hoạt động ADPL nên nó có đầy đủ những đặc tính chung của hoạt động ADPL và có đặc thù riêng của hoạt động ADPL hình sự về tội chống người thi hành công vụ. Đó là những quy phạm pháp luật có những chế tài mạnh nhất, ảnh hưởng trực tiếp đến tính mạng, danh dự, nhân phẩm của con người mà việc duy trì trật tự đó chỉ Tòa án duy nhất có quyền áp dụng. Theo Hiến pháp năm 2013 và Luật tổ chức Tòa án nhân dân năm 2014 khẳng định: "Tòa án nhân dân là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp. Tòa án nhân dân gồm: Toà án nhân dân tối cao à các Tòa án khác do luật định. Tòa án nhân dân có nhiệm ụ bảo ệ công lý, bảo ệ quyền con người, quyền công dân, bảo ệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo ệ lợi ích của Nhà nước, quyền à lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân"; Điều 10 BLTTHS năm 2003, khẳng định: "Không ai bị coi là có tội à phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật". Khi xét xử các vụ án hình sự nói chung và xét xử án hình sự về tội chống người thi hành công vụ nói riêng, Tòa án phải xem xét toàn diện các kết quả hoạt động điều tra, truy tố, bào chữa, giám định và tuân theo những thủ tục tố tụng chặt chẽ, nhằm đưa ra phán xét mang tính quyền lực Nhà nước. Do đó, hoạt động xét xử của Tòa án phải tuân thủ nghiêm ngặt các giai đoạn ADPL theo quy định của BLTTHS, như: Thụ lý vụ án, nghiên cứu hồ sơ, xem xét áp dụng các biện pháp ngăn chặn, thủ tục người bào chữa, trả hồ sơ để điều tra bổ sung, quyết định đưa vụ án ra xét xử cho đến khi ban hành quyết định, bản án của Tòa án. 8
13. Quá trình xét xử phải tuân thủ các nguyên tắc: Khi xét xử, Thẩm phán và HTND độc lập và chỉ tuân theo pháp luật; nguyên tắc mọi công dân đều bình đẳng trước pháp luật; nguyên tắc xét xử công khai, nguyên tắc xét xử tập thể và quyết định theo đa số, nguyên tắc xét xử trực tiếp bằng lời nói trên cơ sở xem xét tài liệu, chứng cứ và kết quả tranh tụng tại phiên tòa để từ đó đi đến quyết định bị cáo có phạm tội chống người thi hành công vụ hay không, nếu phạm tội thì theo điều khoản nào, các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ, nhân thân bị cáo ra sao để quyết định hình phạt tương xứng với hành vi phạm tội của bị cáo. Từ đó có thể hiểu: Áp dụng pháp luật trong xét xử án hình sự của Tòa án nhân dân là hoạt động nhân danh quyền lực Nhà nước, Thông qua Hội đồng xét xử là những người được Nhà nước trao quyền tuân thủ những quy định của pháp luật Hình sự và pháp luật Tố tụng hình sự về trình tự, thủ tục xem xét, đánh giá các tài liệu, chứng cứ thu thập được trong quá trình điều tra, truy tố và xét xử. Trên cơ sở đó, lựa chọn các quy phạm pháp luật phù hợp để ban hành các bản án, quyết định tuyên bố một người có tội và phải chịu hình phạt cùng các biện pháp tư pháp khác hoặt tuyên bố một người không có tội và áp dụng các biện pháp để khôi phục lại quyền và lợi ích hợp pháp cho người đó theo quy định của Pháp luật. Có quan điểm đã đưa ra khái niệm: Áp dụng pháp luật hình sự là việc ra các quyết định và củng cố quyết định về việc xem xét (hay không xem xét) các tình tiết thực tế của việc hình sự đã xảy ra và các tình tiết được quy định trong quy phạm pháp luật hình sự tương ứng và về việc xác định (hoặc không xác định) và củng cố các biện pháp pháp luật hình sự được quy định trong quy phạm đó với chủ thể nhất định theo quy định của Bộ luật hình sự. Như vậy, Áp dụng pháp luật hình sự về tội chống người thi hành công vụ là hoạt động vận dụng quy định của pháp luật hình sự để giải quyết trách nhiệm hình sự của người chống người thi hành công vụ do cơ quan Điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án thực hiện. 9
14. 1.2.2. Đặc điểm của áp dụng pháp luật hình sự về tội chống người thi hành công vụ Áp dụng PLHS về tội chống người thi hành công vụ là một dạng của ADPL- là một hình thức thực hiện pháp luật đặc biệt nên áp dụng PLHS về tội chống người thi hành công vụ có đầy đủ những đặc điểm chung của bất cứ dạng ADPL nào, đó là: Thứ nhất, áp dụng PLHS về tội chống người thi hành công vụ là hoạt động mang tính tổ chức quyền lực. Khác với các hình thức thực hiện pháp luật khác có thể do các chủ thể pháp luật khác tiến hành, áp dụng PLHS chỉ có thể do nhà nước thông qua những cơ quan có thẩm quyền tiến hành. Các cơ quan tiến hành tố tụng như Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án là các cơ quan nhà nước có thẩm quyền áp dụng PLHS. Đặc điểm này còn được thể hiện ở chỗ về nguyên tắc, áp dụng PLHS tiến hành theo ý chí đơn phương của cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Việc áp dụng PLHS chỉ diễn ra theo quy định của pháp luật, theo một trình tự, thủ tục pháp luật được quy định một cách chặt chẽ, không thể tự ý thay đổi hay chấm dứt theo ý chí của bất kỳ ai, trừ trường hợp pháp luật đã quy định trước một cách rõ ràng. Chủ thể ADPL là chủ thể có thẩm quyền, là đại diện cụ thể cho tính tối cao của quyền lực nhà nước, về nguyên tắc, các chủ thể này thực hiện việc ADPL một cách đơn phương, không bị phụ thuộc vào ý chí của đối tượng bị áp dụng. Đặc trưng này khác so với những gì diễn ra trong việc ADPL thuộc các lĩnh vực tư như kinh tế hay dân sự. Trong các lĩnh vực này, ý chí chủ quan của các chủ thể có vai trò quan trọng, quyết định đến việc ADPL. Thứ hai, áp dụng PLHS về tội Chống người thi hành công vụ có đặc điểm là sự điều chỉnh cá biệt, cụ thể các quan hệ xã hội khi có sự kiện phạm tội. Đã nói đến ADPL là nói đến tính cụ thể. ADPL hình sự về tội chống người thi hành công vụ cũng vậy, chỉ diễn ra trong những trường hợp rất cụ thể, trong những quan hệ pháp luật cũng rất cụ thể. Khi PLHS được vật chất hóa vào 10
15. đời sống xã hội thì nó luôn có tính xác định về mặt chủ thể (tức là áp dụng đối với ai), về mặt khách thể (tức là áp dụng cho quan hệ xã hội nào), về mặt không gian (tức là áp dụng ở đâu), về mặt thời gian (tức là áp dụng khi nào) và cả về mặt cơ sở pháp lý (tức là áp dụng quy phạm nào của hệ thống PLHS). Ví dụ, khi xét xử vụ án hình sự để xem xét bị cáo nào đó có phạm tội chống người thi hành công vụ hay không, hoạt động ADPL hình sự không nhằm trả lời câu hỏi thế nào là tội chống người thi hành công vụ mà nhằm trả lời cho câu hỏi bị cáo có phạm tội chống người thi hành công vụ hay không, nếu có họ phải chịu TNHS như thế nào và vì sao? Thứ ba, áp dụng PLHS về tội chống người thi hành công vụ là một hoạt động được tiến hành với những thủ tục được quy định chặt chẽ bởi pháp luật Tố tụng hình sự. Điều này có nghĩa là việc áp dụng PLHS không thể tiến hành một cách tùy tiện mà phải được diễn ra trên những cơ sở, trong những điều kiện và theo những thủ tục nhất định do pháp luật quy định, đó là thủ tục tố tụng hình sự. Pháp luật trao cho các chủ thể có thẩm quyền áp dụng PLHS những phương tiện, công cụ pháp lý (mang tính cưỡng chế) để có thể thực hiện hiệu quả việc truy cứu TNHS, đấu tranh xử lý tội phạm. Các cơ quan tiến hành TTHS được phép sử dụng nhằm làm sáng tỏ các cơ sở pháp lý, thực tế để làm căn cứ cho việc có hay không áp dụng PLHS và áp dụng như thế nào. Thứ tư, áp dụng PLHS về tội chống người thi hành công vụ còn có đặc điểm là một hoạt động sáng tạo. Khi PLHS mang tính khái quát cao còn thực tế thì phong phú và đa dạng nên khi chuyển hóa những quy định pháp luật vào đời sống, bản thân các chủ thể ADPL phải sáng tạo (trong khuôn khổ của pháp luật) vận dụng các quy phạm pháp luật để điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh. Ngoài những đặc điểm chung của ADPL, thì ADPL hình sự về tội chống người thi hành công vụ còn có những đặc điểm riêng như sau: Thứ nhất, ADPL hình sự về tội chống người thi hành công vụ được thực hiện dựa trên cơ sở thực tế và cơ sở pháp lý cụ thể. 11
16. Các đặc điểm phân tích trên của áp dụng PLHS về tội chống người thi hành công vụ đã phản ánh một cách đầy đủ cơ sở của việc áp dụng PLHS. Ở các lĩnh vực khác, nếu như pháp luật có thể thực hiện bằng nhiều hình thức khác nhau (không chỉ bằng cách ADPL) thì cần nhấn mạnh rằng, không tồn tại những cơ sở riêng của ADPL mà chỉ tồn tại những cơ sở chung của thực hiện pháp luật. Bất cứ một hình thức thực hiện pháp luật nào khi được tiến hành cũng đều dựa trên hai cơ sở là cơ sở pháp lý và cơ sở thực tế. PLHS được coi là cơ sở pháp lý của việc áp dụng PLHS. Cơ sở pháp lý của việc áp dụng PLHS được thể hiện rõ trong Điều 2 của BLHS năm 1999 quy định về cơ sở của TNHS "chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật hình sự quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự". Như vậy hệ thống các quy phạm PLHS là cơ sở pháp lý cho việc áp dụng PLHS. Những trường hợp và những quan hệ xã hội cụ thể xuất hiện trong đời sống là cơ sở thực tế của thực hiện pháp luật (bao gồm cả ADPL). Thực hiện pháp luật là "vật chất hóa" các quy phạm pháp luật vào đời sống thực tế, là quá trình chuyển hóa các yêu cầu khách quan được mô hình hóa thành những hành vi thực tế của các chủ thể pháp luật cho nên phải đồng thời dựa trên cơ sở pháp luật và dựa trên cơ sở thực tế là những quan hệ xã hội cụ thể xuất hiện trong đời sống phải được điều chỉnh bằng pháp luật. Thứ hai, hình thức thể hiện phổ biến và chính thức của hoạt động áp dụng PLHS về tội chống người thi hành công vụ là văn bản áp dụng PLHS. Văn bản áp dụng PLHS là văn bản thuộc dạng bảo vệ pháp luật, với hình thức thể hiện là bản án, quyết định do Tòa án, Viện kiểm sát, Cơ quan điều tra ban hành. Thứ ba, hoạt động áp dụng PLHS có nội dung là sự áp dụng biện pháp trách nhiệm pháp lý nghiêm khắc nhất của Nhà nước đối với người đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị pháp luật hình sự cấm. Áp dụng PLHS về tội chống người thi hành công vụ theo đó là một dạng thức riêng của ADPL mà tính chất riêng của nó được quy định bởi chính pháp luật mà nó có trách nhiệm phải chuyển hóa vào đời sống hiện thực PLHS. 12
17. Thứ tư, áp dụng PLHS là hình thức duy nhất để thực hiện PLHS khi phát sinh quan hệ PLHS. Điều đó có nghĩa, các quyền và nghĩa vụ pháp lý cụ thể trong lĩnh vực hình sự không tự nhiên phát sinh thừa nhận hay thực hiện nếu thiếu sự can thiệp nhà nước. Thứ năm, áp dụng PLHS là một hoạt động thực tiễn pháp lý tồn tại rất sớm và đóng vai trò quan trọng điều chỉnh pháp luật. Thứ sáu, chủ thể của hoạt động áp dụng PLHS là các cơ quan tiến hành tố tụng bao gồm Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án. Trong đó Tòa án là chủ thể trung tâm, là hoạt động chủ động của nhà nước, do vậy nhà nước là chủ thể duy nhất ADPL thông qua các cơ quan có thẩm quyền. 1.2.3. Vai trò của áp dụng pháp luật hình sự về tội chống người thi hành công vụ Áp dụng pháp luật trong hoạt động giải quyết án hình sự nói chung cũng như hoạt động giải quyết án hình sự về tội chống người thi hành công vụ đều là hoạt động thường xuyên của Tòa án nhân dân trong quá trình thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình do Hiến pháp và pháp luật quy định. Việc ADPL trong hoạt động của Toà án luôn là mối quan tâm của xã hội, đặc biệt trong tiến trình cải cách tư pháp xây dựng nhà nước pháp quyền. Với tư cách là yếu tố điều chỉnh các quan hệ xã hội, pháp luật có vai trò quan trọng trong việc bảo đảm sự ổn định và phát triển của xã hội; là phương tiện để thể chế hóa đường lối chủ trương chính sách của Đảng, bảo đảm cho sự lãnh đạo của Đảng có hiệu lực thực thi trên quy mô toàn xã hội; là phương tiện để Nhà nước quản lý kinh tế, xã hội; là phương tiện để nhân dân tham gia quản lý Nhà nước, quản lý xã hội và bảo đảm các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân được phát huy thực hiện một cách đầy đủ, toàn diện và đúng pháp luật. Vai trò của ADPL trong xét xử án hình sự của Tòa án về tội chống người thi hành công vụ được thể hiện ở những điểm sau: Một là: ADPL trong xét xử án hình sự của Tòa án về tội chống người thi hành công vụ có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc xây dựng Nhà nước pháp 13
18. quyền xã hội chủ nghĩa. Bảo đảm cho pháp luật được thực hiện một cách nghiêm chỉnh, thống nhất. Mọi tổ chức và công dân đều nghiêm chỉnh thực hiện pháp luật. Áp dụng đúng đắn pháp luật chính là cơ sở để bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa. Đối với ADPL hình sự về tội chống người thi hành công vụ có đặc thù riêng giữa một bên là Nhà nước, một bên là người phạm tội mang tính cưỡng chế Nhà nước cao. Hai là: ADPL trong hoạt động xét xử nói chung và trong xét xử án hình sự về tội chống người thi hành công vụ nói riêng chính là nơi kiểm nghiệm các quy phạm pháp luật trong thực tiễn để phát hiện những hạn chế của pháp luật qua đó góp phần vào việc xây dựng hệ thống pháp luật Việt Nam hoàn thiện hơn. Ba là: ADPL trong xét xử án hình sự của Tòa án về tội chống người thi hành công vụ có vai trò trong việc trừng trị nghiêm khắc những người có hành vi vi phạm pháp luật, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của cá nhân, cơ quan, tổ chức thi hành nhiệm vụ của Nhà nước. Ngoài ra nó còn có ý nghĩa trong việc răn đe, phòng ngừa, cải tạo và giáo dục đối với những người có hành vi vi phạm pháp luật. Bốn là: ADPL trong xét xử án hình sự của Tòa án về tội chống người thi hành công vụ có vai trò trong việc phổ biến và tuyên truyền giáo dục pháp luật cho mọi tầng lớp nhân dân. Đặc biệt, là thông qua các phiên tòa xét xử công khai vụ án hình sự tại nơi xảy ra tội phạm là rất cần thiết, góp phần quan trọng trong việc nâng cao sự hiểu biết về pháp luật và ý thức tôn trọng pháp luật trong quần chúng nhân dân. Từ đó, các chủ thể ADPL phân tích, giải thích pháp luật để nhân dân hiểu rõ. Đó chính là một trong những kênh chuyển tải kiến thức pháp luật đến với quần chúng nhân dân đạt hiệu quả cao. 1.3. Các giai đoạn cơ bản của áp dụng pháp luật hình sự về tội chống người thi hành công vụ 1.3.1. Định tội danh tội chống người thi hành công vụ 1.3.1.1 Khái niệm, ý nghĩa định tội danh tội chống người thi hành công ụ * Khái niệm định tội danh tội chống người thi hành công vụ 14
19. Định tội danh tội chống người thi hành công vụ là một trong những nội dung cơ bản của áp dụng PLHS. Định tội danh là việc chủ thể áp dụng PLHS xác định hành vi nguy hiểm cho xã hội đã được thực hiện có phù hợp với mô hình pháp lý của tội chống người thi hành công vụ trong BLHS hay không. Việc xác định có tội hay không có tội được thể hiện một cách rõ nét nhất trong hoạt động xét xử của Tòa án, bên cạnh đó định tội danh còn là hoạt động được diễn ra trong tất cả các giai đoạn của tố tụng hình sự. Định tội danh tội chống người thi hành công vụ là một trong những biện pháp đưa BLHS vào đời sống xã hội, góp phần vào việc nâng cao hiệu quả, đấu tranh phòng ngừa tội phạm, qua đó góp phần thực hiện đường lối chính sách hình sự của Đảng và Nhà nước ta. Việc áp dụng các quy phạm pháp luật hình sự là một quá trình phức tạp được tiến hành qua các giai đoạn nhất định như: Giải thích pháp luật hình sự, xác định hiệu lực pháp luật về không gian và thời gian, định tội danh, quyết định hình phạt, miễn trách nhiệm hình sự và hình phạt, quyết định án treo, xóa án tích Trong các giai đoạn đó, định tội danh là một trong những giai đoạn cơ bản, một trong những nội dung của quá trình áp dụng pháp luật, một trong những biện pháp, cách thức đưa các quy phạm pháp luật hình sự vào cuộc sống. Định tội danh là tiền đề, cơ sở cho việc áp dụng các quy phạm pháp luật khác của pháp luật hình sự và pháp luật tố tụng hình sự làm cơ sở cho việc xác định thẩm quyền, áp dụng các biện pháp ngăn chặn, thời hạn điều tra, truy tố, xét xử; áp dụng hình phạt này hay hình phạt khác Định tội danh chính là việc xác định sự phù hợp của hành vi nguy hiểm cho xã hội đã được thực hiện với các dấu hiệu của một cấu thành tội phạm tương ứng quy định trong BLHS. Theo đó GS.TS Võ Khánh Vinh đã đưa ra khái niệm "Định tội danh là iệc xác định à ghi nhận ề mặt pháp lý sự phù hợp chính xác giữa các dấu hiệu của hành i tội phạm cụ thể đã được thực hiện ới các dấu hiệu của cấu thành tội phạm đã được quy định trong quy phạm pháp luật hình sự". [38, tr. 9-10]. Như vậy có thể hiểu: Định tội danh tội chống người thi hành 15