Luận văn Áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội từ thực tiễn tỉnh Quảng Ngãi

Nội dung text: Luận văn Áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội từ thực tiễn tỉnh Quảng Ngãi

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI  PHẠM MINH VƢƠNG ÁP DỤNG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI TỪ THỰC TIỄN TỈNH QUẢNG NGÃI LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, năm 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI  PHẠM MINH VƢƠNG ÁP DỤNG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI TỪ THỰC TIỄN TỈNH QUẢNG NGÃI Chuyên ngành: Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. CAO THỊ OANH HÀ NỘI, năm 2017
3. LỜI CAM ĐOAN Luận văn “Áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội từ thực tiễn tỉnh Quảng Ngãi” là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. Cao Thị Oanh. Tôi xin cam đoan kết quả nghiên cứu và số liệu trong Luận văn là hoàn toàn trung thực, chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các thông tin và tài liệu trích dẫn trong Luận văn đã được ghi rõ nguồn gốc. Tác giả luận văn Phạm Minh Vƣơng
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƢƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ PHÁP LÝ CỦA ÁP DỤNG PHÁP LUẬT ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI 8 1.1. Những vấn đề lý luận về áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội 8 1.2. Cơ sở pháp lý của áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội 14 CHƢƠNG 2. THỰC TRẠNG ÁP DỤNG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI Ở TỈNH QUẢNG NGÃI 30 2.1. Khái quát tình hình thụ lý vụ án có bị cáo là người chưa thành niên từ thực tiễn tỉnh Quảng Ngãi 30 2.2. Kết quả áp dụng pháp luật đối với người chưa thành niên trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi 33 2.3. Một số vi phạm, sai lầm trong áp dụng pháp luật đối với người chưa thành niên trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi 41 2.4. Những yếu tố tác động đến hoạt động áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội 49 CHƢƠNG 3. YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI. 55 3.1. Yêu cầu nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội 55 3.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội 60 KẾT LUẬN 77 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS : Bộ luật hình sự NCTN : Người chưa thành niên NQ : Nghị quyết NXB : Nhà xuất bản QĐHP : Quyết định hình phạt TAND : Tòa án nhân dân TANDTC : Tòa án nhân dân tối cao
6. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang bảng Tổng hợp kết quả xét xử tội phạm do người do người chưa 2.1. 41 thành niên thực hiện (từ 2012-2016)
7. DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Số hiệu Tên biểu đồ Trang biểu đồ Thống kê số vụ án có bị cáo là người chưa thành niên 2.1. 31 trong tổng số vụ án đã xét xử sơ thẩm tại Tòa án nhân dân 2.2. Cơ cấu loại tội phạm do người chưa thành niên thực hiện 32 Kết quả xét xử phạt đối với tội phạm chưa thành niên năm 2.3. 42 2012 - 2016
8. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thế hệ trẻ là hạnh phúc của mỗi gia đình, là chủ nhân tương lai của đất nước, có vai trò rất quan trọng, là lớp người kế tục sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc. Vấn đề chăm sóc, giáo dục thế hệ trẻ và phòng ngừa ngăn chặn người chưa thành niên phạm tội là một việc làm mà ở tất cả các quốc gia trên thế giới đặc biệt quan tâm, nghiên cứu và thực hiện. Nếu không có sự quan tâm đúng mức của Nhà nước thì hậu quả không chỉ trước mắt mà là còn gánh nặng cho thế hệ mai sau. Ở Việt Nam, vấn đề này đang thu hút sự quan tâm của toàn xã hội, đặc biệt là các cơ quan bảo vệ pháp luật, đòi hỏi Nhà nước cần có những chính sách phù hợp không chỉ với quy định trong điều ước quốc tế mà nước Việt Nam là thành viên, mà còn phù hợp với đạo đức truyền thống của dân tộc, qua đó đảm bảo cho sự phát triển thế hệ tương lai đất nước. Trong thời gian qua cùng với việc xây dựng chủ trương, đường lối chính sách trên tất cả các lĩnh vực, Đảng và Nhà nước ta luôn dành sự quan tâm, chăm lo về mọi mặt cho người chưa thành niên. Với sự quan tâm đó, số đông các em thiếu niên Việt Nam là người sống có lý tưởng, không ngừng tu dưỡng, rèn luyện phẩm chất đạo đức, nỗ lực học tập tiếp thu kiến thức nhằm nâng cao trí tuệ cho bản thân và cống hiến công sức, tài năng cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Tuy nhiên, bên cạnh đó còn có một bộ phận thanh, thiếu niên ở độ tuổi chưa thành niên không chịu tu dưỡng, rèn luyện bản thân, có lối sống buông thả đua đòi và một phần cũng do sự thiếu quan tâm của gia đình dẫn đến hành vi vi phạm pháp luật. Quảng Ngãi là tỉnh thuộc khu vực Miền Trung - Tây Nguyên. Hiện nay, tỉnh có 01 thành phố, 13 huyện; trong đó, 06 huyện đồng bằng, 06 huyện miền núi, 01 huyện đảo và 01 huyện Trung du với tổng diện tích là 5153 km², dân số vào khoảng 1.217.159 người.Trong những năm gần đây, Quảng Ngãi đã tích cực đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng, cải thiện môi trường, nâng cao an sinh xã hội nên đã từng bước được ổn định, phát triển về mọi mặt [10]. Tuy nhiên, Quảng Ngãi cũng còn phải đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức, trong đó có vấn đề tội phạm và tội phạm do người chưa thành niên thực hiện. Đây là vấn đề rất được Đảng bộ và Chính quyền tỉnh quan tâm 1
9. chỉ đạo cho các ban, ngành, địa phương cần tăng cường phổ biến pháp luật đến tận cơ sở, nhà trường và mọi tầng lớp nhân dân nhưng tình hình tội phạm do người chưa thành niên thực hiện trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi vẫn diễn ra phức tạp. Từ năm 2012 đến năm 2016, hàng năm trung bình toàn tỉnh có 35 vụ án với 45 bị cáo là người chưa thành niên bị xét xử sơ thẩm hình sự. Tính chất phạm tội ngày càng tinh vi, chuyên nghiệp, có tổ chức. Tính chất đặc biệt của chủ thể này thể hiện ở chỗ, người chưa thành niên (NCTN) là người chưa đủ 18 tuổi, chưa phát triển hoàn thiện về thể chất và tinh thần, chưa có đầy đủ nghĩa vụ pháp lý như người đã thành niên. Do đó, tội phạm do người chưa thành niên gây ra có những đặc điểm riêng khác so với tội phạm đã thành niên gây ra. Chính sách hình sự của Nhà nước Việt Nam đối với người chưa thành niên phạm tội có vị trí đặc biệt trong chính sách đấu tranh phòng, chống tội phạm ở nước ta. Pháp luật về việc bảo vệ và chăm sóc trẻ em, các quy định khác của pháp luật về lao động, việc làm, về giáo dục đều có quan điểm tiếp cận riêng đối với đối tượng trẻ em. Pháp luật hình sự, pháp luật tố tụng hình sự cũng có nhiều nội dung điều chỉnh đặc biệt đối với người chưa thành niên phạm tội. Vì thế, việc xét xử và quyết định các biện pháp xử lý hình sự phải mang tính đặc biệt, phù hợp lứa tuổi mà Đảng và Nhà nước ta đã nêu thành mục đích xử lý đối với người chưa thành niên phạm tội. Cụ thể, việc xử lý đối với người chưa thành niên phạm tội “chủ yếu nhằm giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh và trở thành người công dân có ích cho xã hội”. Từ đó, biện pháp xử lý hình sự có xu hướng nghiêng về các biện pháp tư pháp ngoài hình phạt tù như giáo dục tại xã, phường, thị trấn. Song thực tế hiện nay, các cơ quan tiến hành tố tụng chưa quan tâm áp dụng rộng rãi các biện pháp trên mà chủ yếu áp dụng hình phạt tù. NCTN phạm tội bị tuyên hình phạt tù có thời hạn hiện chiếm đến 99,12% trong tổng số các loại hình phạt nói chung. Mặt khác, trong thực tiễn hoạt động, các cơ quan bảo vệ pháp luật, trong đó đặc biệt là Tòa án đã áp dụng chính sách hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội theo các nguyên tắc và quy định của pháp luật hiện hành. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đã đạt được, phần nào vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu của Đảng và Nhà nước ta đối với công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm. Một trong những nguyên nhân cơ 2
10. bản của tình trạng trên là do các cơ quan áp dụng pháp luật chưa nhận thức được đầy đủ các quy định của Bộ luật hình sự (BLHS) Việt Nam về cơ sở pháp lý của áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội nói chung, đặc biệt là những quy định liên quan đến trách nhiệm hình sự và quyết định hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội nói riêng. Ngoài ra, các quy định của Bộ luật hình sự về vấn đề này còn một số hạn chế, vướng mắc nhất định, chưa đáp ứng được các yêu cầu của thực tiễn xã hội. Tất cả những điều này đã làm giảm đi hiệu quả cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm do người chưa thành niên thực hiện, cũng như hiệu quả áp dụng quy định của Bộ luật hình sự về áp dụng pháp luật hình sự đối với đối tượng đặc thù này. Như vậy, việc nghiên cứu cơ bản những quy định của pháp luật hình sự của Nhà nước ta về áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội từ thực tiễn tỉnh Quảng Ngãi là hết sức cần thiết. Nó sẽ giúp ích cho việc làm rõ cơ sở lý luận từ thực tiễn xử lý, tìm ra những sai sót hay khiếm khuyết trong quá trình xử lý đối với người chưa thành niên vi phạm pháp luật hình sự để khắc phục. Qua đó sẽ đóng góp cho việc đấu tranh phòng và chống tội phạm do người chưa thành niên thực hiện một cách hiệu quả hơn. Vì thế đề tài “Áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội từ thực tiễn tỉnh Quảng Ngãi”đã được tác giả lựa chọn để nghiên cứu. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài 2.1. Tình hình nghiên cứu lý luận Để có cơ sở lý luận cho việc thực hiện đề tài Luận văn, các công trình khoa học sau đây đã được nghiên cứu và tham khảo: - Võ Khánh Vinh (2014),”Giáo trình luật hình sự Việt Nam - Phần chung”, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội [73]; - Võ Khánh Vinh (2008), “Giáo trình luật hình sự Việt nam - phần các tội phạm”, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội [69]; - Khoa luật, Đại học quốc gia Hà Nội (1997),”Giáo trình luật hình sự Việt Nam - Phần các tội phạm”, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, Hà Nội [25]; - Đại học Luật Hà Nội (2015),”Giáo trình Luật Hình sự Việt Nam tập 1, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội [13]; 3
11. - Đại học Luật Hà Nội (2015),”Giáo trình Luật Hình sự Việt Nam tập 2, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội [14]; - Nguyễn Ngọc Hòa (1995), “Quyết định hình phạt trong luật hình sự Việt Nam”, Nxb Chính trị quốc gia [21]; - Hoàng Văn Hùng (2000), “Chương XVI - Trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội” [22]; - A.I. Đôn-gô-va (1987), “Những khía cạnh tâm lý - xã hội về tình trạng phạm tội của người chưa thành niên”, Nxb Pháp lý, Hà Nội [20]; - Trịnh Đình Thể (2006), “Áp dụng chính sách hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội”, Nxb Tư pháp, Hà Nội [47]; - Vũ Đức Khiển, Bùi Hữu Hùng, Phạm Xuân Chiến, Đỗ Văn Hán, Trần Phàn (1987), “Phòng ngừa người chưa thành niên phạm tội”, Nxb Pháp lý, Hà Nội [24]; - Trần Đức Châm (2002), “Thanh, thiếu niên làm trái pháp luật - Thực trạng và giải pháp”, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội [8]; - Đinh Văn Quế (2000), “Tìm hiểu về hình phạt và quyết định hình phạt trong Luật hình sự Việt Nam”, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội [34]; - Đinh Văn Quế (2000), “Thực tiễn áp dụng Pháp Luật Hình Sự - Những vấn đề lý luận và thực tiễn”, Nxb Phương Đông [33]; - Chu Thị Trang Vân (2006), “Đặc trưng của áp dụng pháp luật hình sự”, Tạp chí Nhà nước và pháp luật số 03/2006 [61]; - Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội (2011), “Bảo vệ các nhóm dễ bị tổn thương trong Tố tụng hình sự”, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội [26]. 2.2. Tình hình nghiên cứu thực tế Những công trình khoa học về hình phạt đã được tác giả Luận văn tham khảo bao gồm: - Viện nghiên cứu khoa học pháp lý, Bộ Tư pháp (2000), Tăng cường năng lực hệ thống tư pháp người chưa thành niên tại Việt Nam, Tạp chí Thông tin Khoa học pháp lý, số 1/2000 [65]. - Trịnh Đình Thể (1997), Một số ý kiến về áp dụng hình phạt tù đối với người chưa thành niên phạm tội, Tạp chí Dân chủ và pháp luật, số 10 [46]; - Đinh Văn Quế (2003), Quyết định hình phạt tù đối với người chưa thành niên 4
12. phạm tội, Tạp chí luật học, Toà án nhân dân tối cao, số 5 [35]; - Trần Văn Dũng (2005), Những đặc điểm cơ bản về trách nhiệm hình sự của người chưa thành niên phạm tội trong lịch sử lập pháp hình sự Việt Nam, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 22 [12]; - Nguyễn Khắc Quang (2012), Quyết định hình phạt trong trường hợp người chưa thành niên chuẩn bị phạm tội, phạm tội chưa đạt, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 08 [32]; - Lương Ngọc Trâm (2014), Hoàn thiện quy định pháp luật hình sự Việt Nam về hình phạt áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 19 [58]; - Đặng Thanh Sơn (2008), Pháp luật Việt Nam về tư pháp người chưa thành niên, Số chuyên đề của Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 20 (136), tháng 12/2008 [44]; - Đoàn Tấn Minh (2008), Bàn về phạm vi sử dụng thuật ngữ “người chưa thành niên phạm tội”, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 9 (5)/2008 [28]; - Trương Hồng Sơn (2009), Một số quy định của pháp luật quốc tế và một số quốc gia về vấn đề quyền của người chưa thành niên phạm tội, Tạp chí Học viện Cảnh sát nhân dân điện tử, ngày 20/8/2009 [45]; Ngoài ra, nhiều tác giả cũng chọn vấn đề quyết định hình phạt nói chung làm đề tài Luận văn như: - Nguyễn Thị Hương (2011), Quyết định hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội, Luận văn thạc sĩ luật học - Học viện khoa học xã hội, [23]; - Nguyễn Quốc Thiện (2015), Quyết định hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội theo pháp luật hình sự từ thực tiễn tỉnh Quảng Nam, Luận văn thạc sĩ luật học - Học viện khoa học xã hội [48]; - Nguyễn Gia Viễn (2015), Quyết định hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội theo pháp luật hình sự từ thực tiễn tỉnh Sóc Trăng, Luận văn thạc sĩ luật học - Học viện khoa học xã hội [68] 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận, pháp luật và phân tích thực tiễn áp dụng pháp 5
13. luật đối với NCTN phạm tội trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn từ năm 2012 đến năm 2016, đề tài đưa ra các kiến nghị về hoàn thiện quy định của pháp luật hình sự, cũng như kiến nghị giải pháp áp dụng quy định của pháp luật hình sự về áp dụng hình phạt đối với NCTN phạm tội một cách phù hợp hơn và cũng nhằm góp phần ý thức pháp luật, tăng cường tinh thần đấu tranh phòng chóng người người chưa thành niên phạm tội trong toàn xã hội; hạn chế những điều kiện phạm tội, tìm ra những giải pháp để ngăn chặn tình trạng người chưa thành niên phạm tội. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Thứ nhất, tìm hiểu vấn đề lý luận và pháp luật về áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội; - Thứ hai, tìm hiểu về thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội tại tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn từ năm 2012 đến năm 2016; - Thứ ba, kiến nghị hoàn thiện pháp luật hình sự và giải pháp bảo đảm việc áp dụng pháp luật đúng đối với người chưa thành niên phạm tội. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Trên cơ sở thực tế việc áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi giai đoạn từ năm 2012 đến năm 2016, Luận văn phải xác định và luận giải được sự phù hợp hoặc chưa phù hợp giữa quy định của pháp luật hình sự và thực tế thực hiện hành vi phạm tội của người chưa thành niên. Ngoài ra, luận văn còn nghiên cứu những vấn đề lý luận về áp dụng pháp luật và áp dụng pháp luật hình sự; nguyên nhân phát sinh những hạn chế trong hoạt động áp dụng pháp luật hình sự; đưa ra những giải pháp góp phần nâng cao chất lượng áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa phạm tội. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung, đề tài được thực hiện trong phạm vi chuyên ngành Luật hình sự và Tố tụng hình sự; - Về địa bàn, đề tài được thực hiện trong phạm vi tỉnh Quảng Ngãi; 6
14. - Về thời gian, đề tài nghiên cứu số liệu thực tế trong giai đoạn từ năm 2012 đến năm 2016, gồm số liệu thống kê của Tòa án nhân dân tỉnh Quảng Ngãi và 100 bản án hình sự sơ thẩm. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Đề tài được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm chỉ đạo của Đảng và Nhà nước ta về tội phạm và áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài, Luận văn áp dụng các phương pháp nghiên cứu đặc trưng của chuyên ngành Luật hình sự và Tố tụng hình sự, như: phương pháp lịch sử; so sánh, kể cả luật so sánh; tổng kết thực tiễn; phân tích; thống kê; tổng hợp 6. Ý nghĩa của đề tài 6.1. Ý nghĩa khoa học: Kết quả nghiên cứu của Luận văn góp phần hoàn thiện pháp luật cũng như hoàn thiện lý luận áp dụng pháp luật hình sự; đồng thời có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo trong công tác nghiên cứu khoa học, đào tạo luật. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn: Kết quả nghiên cứu của Luận văn có thể được sử dụng trong thực tiễn chỉ đạo và tiến hành hoạt động áp dụng pháp luật, đặc biệt là nâng cao hiệu quả của công tác xét xử của Tòa án, khi giải quyết các vụ án hình sự do người chưa thành niên thực hiện trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi. 7. Cơ cấu của Luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương, cụ thể như sau: Chương 1: Những vấn đề lý luận và cơ sở pháp lý của áp dụng pháp luật đối với người chưa thành niên phạm tội. Chương 2: Thực trạng áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội ở tỉnh Quảng Ngãi. Chương 3: Hoàn thiện pháp luật và các giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội. 7
15. CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ PHÁP LÝ CỦA ÁP DỤNG PHÁP LUẬT ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI 1.1. Những vấn đề lý luận về áp dụng pháp luật hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội 1.1.1. Khái niệm người chưa thành niên phạm tội Khi đề cập đến khái niệm áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội thì vấn đề đầu tiên cần làm sáng tỏ là khái niệm người chưa thành niên phạm tội. Người chưa thành niên phạm tội là thuật ngữ được sử dụng trong ngành luật hình sự và luật tố tụng hình sự. Tuy nhiên lại không có khái niệm pháp lý chính thức nào giải thích thuật ngữ này dù BLHS, TTHS có quy định chương riêng về NCTN phạm tội. Trong pháp luật hình sự, thuật ngữ NCTN được sử dụng dưới hai góc độ vừa là chủ thể tội phạm, vừa là đối tượng tác động của tội phạm. Dưới góc độ là chủ thể của tội phạm thì tuổi của NCTN phạm tội được giới hạn hẹp hơn so với tuổi của NCTN trong các ngành luật khác, đó là từ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi. Theo Điều 68 BLHS 1999 quy định: “Người chưa thành niên từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự theo quy định của chương này, đồng thời theo những quy định khác của Phần chung Bộ luật không trái với những quy định của chương này” [37, tr.18]. Điều 1, Thông tư số 01/2011/TTLT- VKSNDTC- TANDTC - BCA- BTP- BLĐTBXH ngày 12/7/2011 đã đưa ra khái niệm: Người chưa thành niên là người chưa phát triển đầy đủ về thể chất và tâm thần, là những đối tượng dễ bị tổn thương, đặc biệt là khi họ tham gia tố tụng trong quá trình giải quyết các vụ án, do đó tùy theo lứa tuổi, mức độ trưởng thành và nhu cầu cá nhân mà họ cần được bảo vệ theo đúng quy định của pháp luật khi tham gia tố tụng hình sự [64]. Người chưa thành niên là người chưa phát triển đầy đủ, toàn diện về thể lực, trí tuệ, tinh thần, chưa có đầy đủ quyền, nghĩa vụ công dân và được hiểu dưới hai góc độ sau: 8
16. Một là, dưới góc độ chung (về sự phát triển tư duy, nhận thức, kỹ năng, thể lực, tinh thần ), thì người chưa thành niên chưa có sự hiểu biết đầy đủ và toàn diện về các khái niệm, vấn đề thông thường, luôn tìm cách tự khẳng định mình; tính tự ái, lòng tự trọng cao, khả năng tự kiềm chế chưa tốt họ dễ bị lôi kéo, kích động, dụ dỗ, tham gia vào tiêu cực xã hội, vào phạm pháp, vi phạm pháp luật. Hai là, dưới góc độ pháp lý, thì người chưa thành niên chưa có đầy đủ quyền và nghĩa vụ công dân. Theo pháp luật Việt Nam, một người có đủ quyền và nghĩa vụ công dân là người đủ 18 tuổi. Ranh giới pháp lý để xác định người thành niên và người chưa thành niên là độ tuổi Bộ luật lao động đã quy định, người lao động chưa thành niên là người lao động dưới 18 tuổi; Bộ luật dân sự cũng quy định người chưa thành niên là người dưới 18 tuổi. Có thể thấy rằng, khi đưa ra khái niệm về trẻ em hay người chưa thành niên, trong pháp luật quốc tế không dựa vào đặc điểm tâm - sinh lý hay sự phát triển thể chất, mà trực tiếp hoặc gián tiếp thông qua độ tuổi. Kể cả khái niệm trẻ em và khái niệm người chưa thành niên đều giới hạn là dưới 18 tuổi, đồng thời đưa ra khả năng mở để cho các quốc gia tùy điều kiện kinh tế - xã hội, văn hóa, truyền thống của mình có thể quy định độ tuổi khác. Tóm lại, khái niệm người chưa thành niên được xây dựng dựa trên sự phát triển về mặt thể chất và tinh thần của con người và được cụ thể hóa bằng giới hạn độ tuổi trong các văn bản pháp luật của từng quốc gia.Theo đó, quy định quyền và nghĩa vụ cụ thể của người chưa thành niên. Từ các quy định chung của thế giới và quy định của pháp luật Việt Nam có thể đi đến một khái niệm chung: Người chưa thành niên là tất cả những người dưới 18 tuổi, chưa phát triển và hoàn thiện về thể chất và tinh thần, chưa có đầy đủ các quyền và nghĩa vụ cụ thể của người thành niên. Về khái niệm người chưa thành niên phạm tội, trong khoa học luật hình sự Việt Nam, căn cứ vào các quy định của Bộ luật hình sự, thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm do người chưa thành niên thực hiện, cũng như các đặc điểm liên quan đến tâm - sinh lý, điều kiện kinh tế, văn hóa, chính trị, xã hội, lịch sử, truyền thống của nước ta, về cơ bản các nhà khoa học đều thống nhất về khái niệm người chưa thành niên phạm tội. 9
17. “Người chưa thành niên phạm tội là người đã thực hiện một hành vi bị quy định là tội phạm trong Bộ luật hình sự, có đủ điều kiện phải chịu trách nhiệm hình sự và có thể bị xử lý theo pháp luật hình sự” [66]. Gần đây, GS.TSKH. Lê Cảm và TS. Đỗ Thị Phượng đưa ra khái niệm người chưa thành niên phạm tội tương đối đầy đủ trên cơ sở lập luận việc quy định trong pháp luật hình sự về người chưa thành niên phạm tội chủ yếu nhằm xác định tính chất tội phạm đối với hành vi do người chưa thành niên thực hiện và tạo điều kiện cho việc áp dụng hình phạt đối với người chưa thành niên sao cho phù hợp với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi mà họ đã thực hiện trên cơ sở những đặc điểm về tâm - sinh lý của họ vào thời điểm họ phạm tội. Từ lý do trên, các tác giả đưa ra khái niệm: “Người chưa thành niên phạm tội là người từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi có năng lực trách nhiệm hình sự chưa đầy đủ, do hạn chế bởi các đặc điểm về tâm sinh lý và đã có lỗi (cố ý hoặc vô ý) trong việc thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự cấm” [7, tr.9]. Các tác giả cũng đúng khi chỉ ra năm dấu hiệu cơ bản về người chưa thành niên phạm tội dưới khía cạnh pháp lý hình sự là: 1) Từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi; 2) Có năng lực trách nhiệm hình sự chưa đầy đủ do sự hạn chế bởi các đặc điểm tâm sinh lý; 3) Đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội; 4) Hành vi mà người chưa thành niên thực hiện là hành vi bị pháp luật hình sự cấm; 5) Có lỗi (cố ý hoặc vô ý) trong việc thực hiện hành vi đó [7, tr.9]. Tóm lại, trên cơ sở lập luận trên có thể đưa ra định nghĩa khoa học về NCTN phạm tội như sau: Người chưa thành niên phạm tội là người từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi đã có lỗi cố ý hoặc vô ý trong việc thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội mà BLHS quy định là tội phạm. 1.1.2. Khái niệm áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội Các quy định pháp luật rất phong phú cho nên hình thức thực hiện pháp luật cũng rất phong phú và khác nhau. Căn cứ vào tính chất của hoạt động thực hiện pháp luật, khoa học pháp lý đã xác định và khái quát hóa thành những hình thức thực hiện pháp luật như sau: 10
18. - Áp dụng pháp luật: trong đó Nhà nước thông qua các cơ quan có thẩm quyền thực hiện các quy định của pháp luật; hoặc tự mình căn cứ vào các quy định của pháp luật để tạo ra những quy định làm phát sinh, thay đổi, đình chỉ hoặc chấm dứt những quan hệ pháp luật. - Sử dụng pháp luật: trong đó các chủ thể pháp luật thực hiện quyền năng pháp lý của mình để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình, của Nhà nước và của các chủ thể khác. - Tuân theo pháp luật là một hình thức thực hiện pháp luật, tuy nhiên đây là việc thực hiện pháp luật thụ động, bởi các chủ thể sẽ không tiến hành những hành động mà pháp luật cấm hoặc chỉ thực hiện những gì mà pháp luật cho phép. - Chấp hành pháp luật: trong đó các chủ thể pháp luật thực hiện nhiệm vụ pháp lý của mình bằng hành động tích cực, đây là những hoạt động bắt buộc nếu không thực hiện chủ thể pháp luật có thể chịu những chế tài nhất định. Trong các hình thức thực hiện pháp luật là áp dụng pháp luật, sử dụng pháp luật, tuân theo pháp luật và chấp hành pháp luật thì áp dụng pháp luật là hình thức đặc thù bởi hoạt động áp dụng pháp luật luôn có sự tham gia của Nhà nước, thông qua các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền và đây là một hình thức thực hiện pháp luật quan trọng, thông qua hình thức này ý chí của Nhà nước được thực hiện trên thực tế, chuyển hóa từ những quy định trên văn bản pháp luật vào thực tế đời sống xã hội, thông qua đó Nhà nước sẽ thực hiện được chức năng tổ chức, quản lý xã hội, đảm bảo việc tổ chức và hoạt động của bộ máy và công chức Nhà nước ở trong khuôn khổ pháp luật. Áp dụng pháp luật là: “hoạt động thực hiện pháp luật mang tính tổ chức quyền lực nhà nước, được thực hiện bởi cơ quan nhà nước có thẩm quyền, nhà chức trách hoặc tổ chức xã hội được Nhà nước trao quyền, nhằm cá biệt hóa quy phạm pháp luật vào các trường hợp cụ thể, đối với cá nhân, tổ chức cụ thể” [63]. PGS.TS. Nguyễn Minh Đoan nhận định: Áp dụng pháp luật nói chung được hiểu là hình thức thực hiện pháp luật, trong đó, Nhà nước thông qua các cơ quan nhà nước hoặc nhà chức trách có thẩm quyền tổ chức cho các chủ thể pháp luật thực hiện những quy định của pháp luật hoặc tự mình căn cứ vào những quy định của pháp luật để tạo ra các quyết định làm 11
19. phát sinh, thay đổi, đình chỉ hoặc chấm dứt những quan hệ pháp luật cụ thể [19, tr.17]. Áp dụng pháp luật hình sự được tiến hành trong các trường hợp cần áp dụng các biện pháp cưỡng chế Nhà nước, hoặc áp dụng chế tài xử lý đối với những chủ thể có hành vi vi phạm pháp luật hình sự. Ví dụ, một công dân thực hiện hành vi trộm cắp tài sản, hành vi đó đã có đầy đủ yếu tố cấu thành tội trộm cắp tài sản được quy định tại Điều 138 Bộ luật hình sự năm 1999. Không phải ngay sau đó trách nhiệm hình sự tự động phát sinh và người vi phạm tự giác chấp hành các biện pháp chế tài tương xứng. Vì vậy, cần có hoạt động của các cơ quan và những người có thẩm quyền nhằm điều tra, truy tố, xét xử và đối chiếu với quy định của pháp luật để ấn định trách nhiệm hình sự đối với người đã thực hiện hành vi vi phạm và buộc người này phải chấp hành. Như vậy: Áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội là hoạt động vận dụng quy định của pháp luật hình sự để giải quyết vấn đề trách nhiệm hình sự của người chưa thành niên phạm tội do cơ quan Điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án thực hiện. 1.1.3. Các đặc điểm của áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội Thứ nhất, áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội là hoạt động mang tính quyền lực nhà nước. Đặc điểm này được thể hiện ở các khía cạnh sau đây: - Áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội là hoạt động do chủ thể có thẩm quyền tiến hành trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của họ. Hoạt động này do các cơ quan tiến hành tố tụng gồm cơ quan điều tra, viện kiểm sát, tòa án tiến hành. Các cơ này nhân danh Nhà nước thực hiện các hoạt động khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử đối với người chưa thành niên phạm tội. - Hoạt động áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội được xem là sự tiếp tục thể hiện ý chí nhà nước trong quá trình điều chỉnh pháp luật. Do vậy, việc áp dụng pháp luật không những phải phù hợp với pháp luật thực định mà còn phải phù hợp với chủ trương, chính sách của nhà nước trong mỗi giai đoạn nhất định. 12
20. - Đối với một số trường hợp, hoạt động áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội có thể được tiến hành theo ý chí đơn phương của các chủ thể có thẩm quyền, không phụ thuộc vào ý chí của chủ thể bị áp dụng pháp luật là người chưa thành niên phạm tội. - Áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội có tính chất bắt buộc đối với chủ thể bị áp dụng là người chưa thành niên phạm tội và chủ thể có liên quan. Thứ hai, áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội là hoạt động phải tuân theo những hình thức và thủ tục chặt chẽ do pháp luật quy định. Việc áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội của các cơ quan tiến hành tố tụng phải tuân thủ những quy định về trình tự, thủ tục, thẩm quyền được pháp luật tố tụng hình sự quy định. Thứ ba, áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội là hoạt động điều chỉnh mang tính chất cá biệt, cụ thể đối với những quan hệ xã hội nhất định. Cũng giống như áp dụng pháp luật hay áp dụng pháp luật hình sự nói chung, áp dụng pháp luật hình sự được thực hiện đối với từng trường hợp người chưa thành niên phạm tội cụ thể. Thứ tư, áp dụng pháp luật hình sự là hoạt động đòi hỏi tính sáng tạo trong phạm vi quy định của pháp luật. Gắn liền với đặc điểm thứ ba của áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội là việc áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội là áp dụng pháp luật đối với từng trường hợp phạm tội riêng biệt, do đó, người áp dụng pháp luật pháp luật hình sự phải vận dụng sáng tạo quy định của pháp luật hình sự tương ứng để xác định tội và áp dụng trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội cụ thể. Thứ năm, áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội là phải có kiến thức pháp luật, am hiểu về tâm sinh lý và nhân cách sống để nhằm giáo dục, giúp đỡ họ sữa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh và trở thành công dân có ích cho xã hội. Thứ sáu, các hình phạt áp dụng pháp luật hình sự đối với người chưa thành niên cũng là một dạng của trách nhiệm hình sự và chỉ áp dụng khi có sự việc phạm tội do 13