Luận văn Áp dụng các tình tiết tăng nặng trong xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn quận Long Biên, Thành phố Hà Nội

Nội dung text: Luận văn Áp dụng các tình tiết tăng nặng trong xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn quận Long Biên, Thành phố Hà Nội

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LƢU ĐÌNH TUẤN ÁP DỤNG CÁC TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRONG XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN QUẬN LONG BIÊN, THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành: Luật Hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. ĐỖ ĐỨC HỒNG HÀ Hà Nội, 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu ghi trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận vănchưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Lƣu Đình Tuấn
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU .1 Chƣơng 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ÁP DỤNG TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ 7 1.1. Một số vấn đề lý luận về trách nhiệm hình sự .7 1.2. Một số vấn đề lý luận về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự 18 1.3. Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trước khi ban hành Bộ luật hình sự năm 2015 .27 Chƣơng 2: CÁC TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ TRONGBỘ LUẬT HÌNH SỰ NĂM 2015 33 2.1. Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự thuộc yếu tố mặt khách quan của tội phạm 33 2.2. Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự thuộc yếu tố mặt chủ quan của tội phạm 49 2.3. Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự thuộc nhân thân người phạm tội 52 Chƣơng 3: THỰC TIỄN ÁP DỤNG CÁC TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ TRONG CÔNG TÁC XÉT XỬ TẠI QUẬN LONG BIÊN – THÀNH PHỐ HÀ NỘI VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ BẢO ĐẢM ÁP DỤNG ĐÚNG CÁC TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ 59 3.1. Thực tiễn áp dụng các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự .59 3.2. Một số kiến nghị nâng cao hiệu quả áp dụng các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự 70 KẾT LUẬN 75 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 78
4. DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự CTTP Cấu thành tội phạm HSPT Hình sự phúc thẩm HĐTP Hội đồng thẩm phán TAND Toà án nhân dân TNHS Trách nhiệm hình sự VKSND Viện kiểm sát nhân dân XHCN Xã hội chủ nghĩa
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong công cuộc đấu tranh, chống tội phạm, việc xác định trách nhiệm hình sự hợp lý đối với từng loại tội phạm được quy định và áp dụng đúng đắn đối với người phạm tội trong từng trường hợp cụ thể có ý nghĩa rất quan trọng, là cơ sở để thực hiện các nguyên tắc của luật hình sự, đặc biệt là nguyên tắc pháp chết, nguyên tắc nhân đạo, nguyên tắc công bằng và nguyên tắc cá thể hoá hình phạt trong quá trình áp dụng pháp luật vào thực tiễn. TNHS được quy định và áp dụng đối với người phạmtội tuỳ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau như tính chất mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội, các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự và các đặc điểm nhân thân người phạm tội, chính sách nhân đạo của nhà nước ta, nhu cầu đấu tranh phòng, chống tội phạm trong từng giai đoạn, thời kỳ. Trong các yếu tố đó, các tình tiết tăng nặng TNHS có vai trò rất quan trọng trong quyết định hình phạt đối với người phạm tội, vì nó giúp cho Toà án có căn cứ pháp lý để phân hoá trách nhiệm hình sự và cá thể hoá hình phạt một người được công minh, có căn cứ và đúng pháp luật. BLHS năm 1985, các tình tiết tăng nặng TNHS mới được ghi nhận chính thức như là chế định độc lập trong pháp luật hình sự. Đến khi pháp điển hoá pháp luật hình sự Việt Nam lần thứ hai với việc thông qua BLHS năm 1999, các quy định về các tình tiết tăng nặng TNHS cũng đã được sửa đổi,bổ sung và tiếp tục hoàn thiện. Tuy nhiên, lần pháp hoá điển lần thứ hai này vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu vè mặt lập pháp đối với chế định này, cũng như thực tiễn áp dụng nó. Chẳng hạn, cả hai BLHS năm 1985 và năm 1999 vẫn chưa đưa ra được định nghĩa pháp lý của khái niệm các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, định nghĩa về khái niệm tình tiết định tội, tình tiết định khung. Mặt khác, trong thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự cho thấy những quy phạm của chế định này còn nhiều bất cập, một số quy định chưa chặt chẽ và thống nhất về nội dung, đặc biệt trong thực tiễn đời sống xã hội và thực tiễn pháp lý đang tồn tại nhiều trường hợp có thể áp dụng tình tiết tăng nặng TNHS những chưa được nhà làm luật Việt Nam ghi nhận và quy định trong BLHS. 1
6. Vì vậy, việc tiếp tục nghiên cứu sâu sắc hơn nữa để làm sáng tỏ về mặt khoa học những vấn đề về các tình tiết tăng nặng TNHS và áp dụng các quy định về các tình tiết tăng nặng TNHS trong thực tiễn, đồng thời đưa ra những giải pháp hoàn thiện góp phần nâng cao hiệu quả của các quy định đã nêu trong bối cảnh chúng ta đang tiến hành các bước pháp điển hoá luật hình sự. Không những có ý nghĩa lý luận thực tiễn và pháp lý quan trọng, mà còn là vấn đề mang tính cấp thiết. Đây chính là lý do luận chứng cho việc tác giả quyết định lựa chọn đề tài“Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo pháp luật hình sự Việt Nam thực tiễn từ quận Long Biên, thành phố Hà Nội” làm để tài luận văn thạc sĩ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Là một trong những chế định quan trọng, chế định các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự có liên quan mật thiết và chặt chẽ đến chế dịnh hình phạt và nhiều chế định khác trong luật hình sự, chính vì vậy nó được ghi nhận trong pháp luật hình sự ở nhiều nước trên thế giới như: Liên Bang Nga, cộng hoà Pháp, Trung Quốc, Nhật Bản; v.v. Trong khoa học pháp lý hình sự nước ta, các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự đã được một số tác giả để cập, phân tích trong một số giảo trình và sách tham khảo như: 1) Giáo trình luật hình sự Việt Nam (Phần chung). NXB Đại học Quốc gia Hà Nội; 1997; 2) Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần chung), tập thể tác giả do TSKH. Lê Cảm chủ biên. NXB Đại học Quốc Gia Hà Nội, 2001 và 2003; 3) Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần chung). Tập thể tác giả do PGS. TS. Võ Khánh Vinh chủ biên. Đại học Huế. NXB Giáo dục, Hà Nội, 2000. 4) Luận văn Thạc sĩ Luật học “Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự Việt Nam” của tác giả Đặng Xuân Đào nghiên cứu tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự chung từ góc độ quyết định hình phạt. Ngoài ra cũng có một số các luận văn, bài viết của TS Trịnh Tiến Việt “Cấu thành tội phạm và tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự”. Tìm hiểu về “Hình phạt và quyết định hình phạt trong luật hình sự Việt Nam” của thạc sĩ Đinh Văn Quế và Tiến sĩ Lê Văn Đệ. Các công trình đó đã làm sáng tỏ những vấn đề cơ bản về khái niệm, nội dung, bản chất, mối quan hệ với các yếu tố khác của pháp luật và giải quyết nhiều vấn đề về mặt lý luận và thực tiễn áp dụng các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, giúp cho độc giả tiếp cận nắm rõ được 2
7. vấn đề mình quan tâm, nhưng các côngtrình này cũng chỉ nêu những vướng mắc cụ thể chứ chưa hệ thống hoá những bất cập, vướng mắc khi áp dụng quy định về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự vào thực tiễn xét xử. Tóm lại, “Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo pháp luật hình sự Việt Nam” tuy có nhiều tác giả nghiên cứu ở nhiều góc độ khác nhau thể hiện một phần ở các công trình chuyên khảo,luận văn cho đến những bài viết trên các tạp chí chuyên ngành nhưng vẫn chưa làm rõ các vấn đề pháp lý của nó, chưa hệ thống hoá những vướng mắc trong thực tiễn áp dụng và chưa đưa ra những giải pháp toàn diện để hoàn thiện pháp luật cũng như nâng cao hiệu quả áp dụng quy định về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử. Do vậy tiếp tục nghiên cứu quy định về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là cần thiết và có ý nghĩa quan trọng trong việc hoàn thiện về mặt lý luận để đáp ứng yêu cầu thực tiễn xét xử của ngành Toà án trong giai đoạn cải cách tư pháp hiện nay nói riêng cũng như của các cơ quan tiến hành tố tụng khác nói chung. 3.Mục đích và nhiệm vụ nhiên cứu Mục đích của luận văn Mục đích nghiên cứu của để tài là làm sáng tỏ một cách có hệ thống những vấn đề lý luận và pháp luật về các tình tiết tăng nặng TNHS theo quy định của Bộ luật; thực tiễn áp dụng các tình tiết đó của Toà án, trên cơ sở đó để xuất những giải pháp hoàn thiện về việc áp dụng các tình tiết tăng nặng TNHS. Để dạt được mục đích trên luận văn cần có nhiệm vụ Trong quá trình nghiên cứu để đạt được mục đích trên, luận văn tập trung thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu chủ yếu sau: Làm rõ những vấn đề lý luận và pháp luật cơ bản về tăng nặng TNHS. Nghiên cứu thực tiễn áp dụng các tình tiết tăng nặng của Toàán nhân dân quận Long Biên, thành phố Hà Nội trong thời gian qua, so sánh, đối chiếu để làm rõ những bất cập, vướng mắc và nguyên nhân của nó; Trên cơ sở phân tích những thiếu sót, bất cập và vướng mắc trong thực tiễn xét xử, đề xuất một số kiến nghị nhằm hoàn thiện quy định của BLHS cũng như hướng dẫn áp dụng và các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự. 3
8. 4.Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu Thực tiễn cho thấy rằng, khi áp dụng các tình tiết tăng nặng TNHS liên quan rất nhiều đến các chế định khác của luật hình sự: Hình phạt, quyết định hình phạt, căn cứ quyết định hình phạt, các tình tiết giảm nhẹ TNHS v.v Việc đề cập đến các vấn đề trên cũng chỉ nhằm mục đích giải quyết một cách có hệ thống và làm rõ hơn vấn đề của quy định về việc áp dụng các tình tiết tăng nặng TNHS. Do vậy, luận văn tập trung nghiên cứu các quy định của BLHS về các tình tiết tăng nặng TNHS, thực tiễn áp dụng quy định về tăng nặng TNHS Phạm vi nghiên cứu Các tình tiết tăng nặng TNHS là những chế định phức tạp có nhiều nội dung liên quan đến các chế định khác nhau trong BLHS như: Hình phạt, trách nhiệm hình sự, miễn trách nhiệm hình sự, tái phạm, tái phạm nguy hiểm, án treo.v.v Phạm vi nghiên cứu của luận văn là nghiên cứu quy định về các tình tiết tăng nặng TNHS dưới góc độ hình sự. Trong quá trình nghiên cứu tác giải có đề cập đến sự hình thành và phát triển của quy định về các tình tiết tăng nặng TNHS nhưng chỉ để làm sáng tỏ vấn đề chứ không đi sâu các quy định đó, luận văn chỉ tập trung nghiên cứ quy định này từ khi có BLHS năm 1985, BLHS năm 1999 và đặc biệt là BLHS 2015. Bên cạnh đó luận văn cũng tập trung nghiên cứu thực tiễn áp dụng quy định về các tình tiết tăng nặng TNHS dưới góc độ luật hình sự của Toà án nhân dân quận Long Biên, thành phố Hà Nội trong thời gian từ năm 2011 đến năm 2015. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu Để đạt được những mục đích đã đặt ra trên cơ sở lý luận và phép duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, lý luận của chủ Nghĩa Mác –Lênin về nhà nước và pháp luật, về tội phạm học, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về nguyên tắc xử lý tội phạm. Phép duy vật biện chứng là phương pháp luận để nhận thức bản chất của tình tiết tăng nặng TNHS. Cặp phạm trù hình thức và nội dung, cái riêng và cái chung là cơ sở để lý giải một số vấn đề lý luận của đề tài như phân biệt hình phạt và TNHS, phân biệt các tình tiết tăng nặng TNHS với các tình tiết định tội, định khung hình phạt.Quan điểm của chủ nghĩa duy vật lịch sử được coi là cơ sở phương pháp luận để nhận thức các ảnh hưởng của điều kiện lịch sử đến các quy định của 4
9. pháp luật hình sự về các tình tiết tăng nặng TNHS. Nhờ đó, người nghiên cứu làm rõ những nét đặc thù và giá trị kế thừa trong các quy định về tình tiết tăng nặng TNHS. Qua đó hình dung sự biến đổi biện chứng của chế định này trong lịch sử lập pháp hình sự của nước ta, cũng như trang bị cách tiếp cận biện chứng trong thực tiễn áp dụng các tình tiết tăng nặng TNHS. Trên cơ sở các phương pháp nghiên cứu khoa học đã được trang bị, tác giả đã sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau đây:Phương pháp phân tích, so sánh, chứng minh, tổng hợp; Phương pháp lịch sử; Phương pháp thống kê. Đối với phương pháp phân tích, so sánh, chứng minh, tổng hợp tác giả dùng để làm rõ các vấn đề pháp lý về các tình tiết tăng nặng TNHS, phân tích thực tiễn áp dụng, phân tích những bất cập, vướng mắc và đặt nó trong sự so sánh với các chế định khác có liên quan đến quyết định hình phạt. Phương pháp lịch sử tác giả vận dụng nhằm phân tích, đánh giá sự kế thừa và phát triển quy định về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự. Phương pháp thống kê tác giả sử dụng để thống kê các vụ án hình sự có áp dụng các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, từ đó có những nhận xét đánh giá thực tiễn áp dụng và đưa ra những kiến nghị. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Ý nghĩa lý luận và thực tiễn quan trọng của luận văn là ở chỗ tác giả đã làm rõ khái niệm, bản chất pháp lý và các đặc điểm cơ bản của các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, nội dung và điều kiện áp dụng các tình tiết tăng nặng TNHS trên cơ sở xem xét những quy định của pháp luật hiện hành, đồng thời đưa ra các kiến nghị hoàn thiện các quy phạm của chế định này ở khía cạnh lập pháp và việc áp dụng chúng trong thực tiễn Đặc biệt, để góp phần nhân đạo hóa hơn nữa kết hợp với trừng trị nghiêm khắc trong chính sách hình sự của Nhà nước ta và để phù hợp với các yêu cầu thực tiễn xét xử và pháp luật hình sự các nước, tác giả luận văn kiến nghị bổ sung những trường hợp có thể áp dụng tình tiết tăng nặng TNHS chưa được nhà làm luật nước ta quy định trong bộ luật hình sự. Ngoài ra luận văn còn có ý nghĩa làm tài liệu tham khảo cần thiết cho các cán bộ đang làm công tác thực tiễn trong các cơ quan tiến hành tố tụng nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động quyết định hình phạt nói chung và quyết định các tình tiết tăng nặng TNHS của bộ luật nói riêng. 5
10. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được cơ cấu thành ba chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự Chương 2: Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong Bộ luật hình sự năm 2015 Chương 3:Thực tiễn áp dụng các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong công tác xét xử tại quận Long Biên – thành phố Hà Nội và một số kiến nghị bảo đảm áp dụng đúng các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự 6
11. Chƣơng 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ÁP DỤNG TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ 1.1. Một số vấn đề lý luận về trách nhiệm hình sự 1.1.1. Khái niệm trách nhiệm hình sự Cho đến nay, xung quanh khái niệm TNHS vẫn còn những quan điểm khác nhau. Trách nhiệm hình sự, với tính cách là một dạng của trách nhiệm pháp lý là việc phải chịu hậu quả pháp lý bất lợi của người phạm tội trước Nhà nước trong tình trạng bị cưỡng chế do việc người đó đã thực hiện tội phạm. Quy định cơ sở trách nhiệm hình sự thống nhất đối với tất cả mọi người thực hiện tội phạm; quy định hệ thống tội phạm và hình phạt thống nhất đối với tất cả mọi người phạm tội; quy định khung hình phạt thống nhất cho mỗi loại tội phạm có tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội giống nhau; quy định cơ sở thống nhất của việc quyết định hình phạt [44, tr. 158]. Thời điểm người phạm tội thực hiện tội phạm là thời điểm bắt đầu phát sinh mối quan hệ pháp luật hình sự giữa Nhà nước và người phạm tội. Từ khi đó, Nhà nước có quyền áp dụng các biện pháp cưỡng chế cần thiết, có quyền buộc người phạm tội phải chịu trách nhiệm hình sự. Người phạm tội phải có nghĩa vụ phải chịu các biện pháp cưỡng chế, chịu trách nhiệm hình sự do Nhà nước áp dụng. Nhưng nghĩa vụ chịu trách nhiệm hình sự của người phạm tội sẽ không được thực hiện trên thực tế nếu tội phạm không bị phát hiện, tội phạm đã hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc người phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự theo quy định của luật hình sự.Người phạm tội có thể phải chịu TNHS và có thể được miễn TNHS. Giống như với người phải chịu TNHS, người được miễn TNHS là người đã thực hiện tội phạm, nghĩa là đã thực hiện hành vi thỏa mãn các dấu hiệu của một cấu thành tội phạm được luật hình sự quy định. Từ thời điểm thực hiện tội phạm, người phạm tội phải có nghĩa vụ gánh chịu hậu quả bất lợi là TNHS, nhưng vì có những căn cứ để miễn trách nhiệm hình sự theo quy định của Luật hình sự, người đó lại được miễn trách nhiệm hình sự. Đối với người được miễn TNHS, nghĩa vụ phải chịu hậu quả bất lợi đã không trở thành hậu quả bất lợi thực tế mà người đó 7
12. phải chịu.Quan điểm này thực chất đã thu hẹp nội dung của trách nhiệm hình sự. Như chúng ta đã biết, trong số các biện pháp cưỡng chế của Nhà nước có tính chất pháp lý hình sự áp dụng đối với người phạm tội thì hình phạt là biện pháp cưỡng chế chủ yếu và nghiêm khắc nhất. Tuy nhiên, TNHS và hình phạt là những khái niệm không đồng nhất. TNHS là một chế định pháp lý, còn hình phạt chỉ là một trong những biện pháp để thực hiện, để cụ thể hóa trách nhiệm hình sự. Trong Bộ luật hình sự nước ta, thuật ngữ "trách nhiệm hình sự" và "hình phạt" cũng đã được phân biệt qua một số quy định cụ thể. Điều 2 Bộ luật hình sự quy định: "Chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật hình sự quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự". Đoạn cuối Điều 26 Bộ luật hình sự quy định: "Hình phạt do Tòa án quyết định". Điều 25 Bộ luật hình sự quy định về "miễn trách nhiệm hình sự", Điều 54 Bộ luật hình sự quy định về "miễn hình phạt". Sự tồn tại của thuật ngữ "miễn hình phạt" cùng với thuật ngữ "miễn trách nhiệm hình sự" trong BLHS cũng đã phản ánh sự không đồng nhất của hai khái niệm trách nhiệm hình sự và hình phạt trong luật hình sự nước ta. Khái niệm trách nhiệm hình sự là khái niệm rộng hơn khái niệm hình phạt. Trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý của việc phạm tội được áp dụng đối với người thực hiện hành vi phạm tội, còn hình phạt chỉ là một trong những biện pháp cưỡng chế chủ yếu của trách nhiệm hình sự. Trách nhiệm hình sự, theo luật hình sự Việt Nam, đã được phân ra thành hai loại: loại có hình phạt và loại không có hình phạt (miễn hình phạt). Trong trường hợp có hình phạt, trách nhiệm hình sự mà người phạm tội phải chịu trước hết thể hiện ở bản án kết tội kèm theo việc quyết định hình phạt của Tòa án đối với người phạm tội. Người phạm tội không chỉ bị kết tội, "bị coi là có tội" mà còn phải chịu hình phạt do Tòa án quyết định trong bản án kết tội đó. Trong trường hợp miễn hình phạt, trách nhiệm hình sự được thể hiện ở bản án kết tội của Tòa án mà không có quyết định hình phạt đối với người phạm tội. Người phạm tội bị Tòa án, nhân danh Nhà nước, kết án vì đã thực hiện hành vi phạm tội. Với bản án kết tội có hiệu lực pháp luật, người phạm tội chính thức "bị coi là có tội" nhưng người đó không bị Tòa án quyết định hình phạt mà được miễn hình phạt. 8
13. Từ những phân tích trên, có thể xác định khái niệm trách nhiệm hình sự như sau: Trách nhiệm hình sự là một dạng trách nhiệm pháp lý, là hậu quả pháp lý bất lợi mà người phạm tội phải chịu trước Nhà nước do việc người đó thực hiện tội phạm và là kết quả của việc áp dụng các quy phạm pháp luật hình sự, được thể hiện ở bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật, hình phạt và một số biện pháp cưỡng chế hình sự khác do luật hình sự quy định. [14, tr. 143] 1.1.2. Đặc điểm của trách nhiệm hình sự Đặc điểm thứ nhất: Trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý của việc thực hiện hành vi bị luật hình sự coi là tội phạm Trách nhiệm hình sự là một loại trách nhiệm pháp lý chỉ có thể áp dụng đối với người thực hiện hành vi bị luật hình sự coi là tội phạm, nghĩa là việc thực hiện hành vi thỏa mãn các dấu hiệu của cấu thành tội phạm được quy định trong luật hình sự. Không có việc thực hiện hành vi bị luật hình sự coi là tội phạm thì không thể có trách nhiệm hình sự. Trong quá trình áp dụng pháp luật hình sự, để quy kết hành vi nào đó là tội phạm và buộc người thực hiện hành vi phải chịu trách nhiệm hình sự, người áp dụng pháp luật phải trên cơ sở đối chiếu hành vi đã thực hiện với các dấu hiệu của cấu thành tội phạm được quy định trong Bộ luật hình sự, chứ không được áp đặt theo ý thức chủ quan, bất chất những quy định của pháp luật. Nếu trong quá trình áp dụng pháp luật, người áp dụng pháp luật xác định được hành vi của một người thỏa mãn các dấu hiệu của cấu thành tội phạm được Bộ luật hình sự quy định thì mới có thể kết luận hành vi đó là tội phạm được bộ luật hình sự quy định thì mới có thể kết luận hành vi đó là tội phạm và mới có thể bắt buộc người thực hiện hành vi phải chịu trách nhiệm hình sự. Đặc điểm thứ 2: Trách nhiệm hình sự là trách nhiệm của cá nhân người phạm tội Theo luật hình sự Việt Nam, trách nhiệm hình sự chỉ có thể là trách nhiệm của cá nhân người đã thực hiện hành vi mà luật hình sự coi là tội phạm. Về nguyên tắc, trách nhiệm hình sự phải tương xứng với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm do người phạm tội thực hiện. Mác đã viết: “Nếu như khái niệm tội phạm giả địnhphải có sự trừng phạt, thì tội phạm thực tế lại giả định phải có một mức độ trừng phạt nhất định. Tội phạm thực tế là có giới hạn.Vì vậy, cả sự 9
14. trừng phạt phải có giới hạn, dẫu chỉ là để cho nó có tính chất thực tế, nó phải được hạn chế bởi nguyên tắc pháp luật để trở thành hợp pháp. Vấn đề là ở chỗ làm cho sự trừng phạt trở thành hậu quả thực tế của việc phạm tộiDưới con mắt của kẻ phạm tội, sự trừng phạt phải là kết quả tất yếu của hành vi của chính người đó, do đó phải là hành vi của chính người đó. Giới hạn của hành vi của yphải là giới hạn của sự trừng phạt”[42, tr. 38].Người phải chịu TNHS chỉ có thể là người phạm tội, nghĩa là người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự coi là tội phạm khi đã đạt độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự, có năng lực TNHS và có lỗi. Trong trường hợp tội phạm được thực hiện dưới hình thức đồng phạm thì từng người đồng phạm cũng phải chịu trách nhiệm hình sự độc lập. Hình phạt quyết định đối với từng người đồng phạm được quyết định căn cứ vào tính chất đồng phạm, tính chất và mức độ tham gia phạm tội của từng người đồng phạm. Đặc điểm thứ ba: Trách nhiệm hình sự được thể hiện ở bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật, hình phạt và một số biện pháp cưỡng chế hình sự khác do luật hình sự quy định Trách nhiệm hình sự thể hiện mối quan hệ giữa Nhà nước và người phạm tội. TNHS là hậu quả pháp lý của việc phạm tội, thể hiện trước hết ở việcTòa án, nhân danh Nhà nước, kết án người phạm tội. Nếu không có bản án kết tội của Tòa án thì không thể nói đến trách nhiệm hình sự đối với một người. Điều 31 Hiến pháp năm 2013 của nước ta đã khẳng định một trong những nguyên tắc quan trọng nhằm bảo vệ các quyền của con người trong hoạt động tư pháp hình sự - nguyên tắc suy doán vô tội với nội dung như sau: Người bị buộc tội được coi là không có tội cho đến khi được chứng minh theo trình định và có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật”. Nguyên tắc này cũng được ghi nhận tương tự tại Điều 9 BLTTHS 1999.Bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật là cơ sở pháp lý xác nhận người phạm tội chính thức “bị coi là có tội”. Đó chính là hậu quả pháp lý thể hiện một trong những nội dung quan trọng của trách nhiệm hình sự mà người phạm tội phải chịu trước nhà nước.Đa số các trường hợp bản án kết tội của Tòa án đối với người phạm tội đi kèm với việc Tòa án quyết định hình phạt đối với người đó. Trong trường hợp này, trách nhiệm hình sự được thể hiện ở bản án kết tội và hình phạt. Trong trường hợp khác, bản án kết tội của Tòa án áp dụng đối với người 10
15. phạm tội không gắn với việc Tòa án quyết định hình phạt mà gắn với việc Tòa án quyết định miễn hình phạt đối với người đó. Như vậy TNHS có thể có hình phạt và cũng có thể không có hình phạt. Trong trường hợp bản án kết tội của Tòa án có kèm theo quyết định miễn hình phạt đối với người phạm tội thì TNHS của người phạm tội thể hiện ở việc người bị phạm tội bị Tòa án, nhân dân Nhà nước kết án bằng bản án kết tội mà không được thể hiện bằng việc người đó phải chịu hình phạt. Trong trường hợp bản án kết tội của Tòa án có kèm theo quyết định hình phạt thì TNHS không chỉ thể hiện ở bản án kết tội mà còn thể hiện ở loại mà mức hình phạt củ thể mà Tòa án quyết định đối với người phạm tội và dấu hiệu án tích của người đó. Cơ sở phát sinh TNHS bắt đầu từ thời điểm người phạm tội thực hiện tội phạm. Từ khi đó, các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong hoạt động tố tụng có quyền và nghĩa vụ áp dụng các biện pháp do pháp luật tố tụng hình sự quy định để truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội. Hoạt động truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội trong tố tụng hình sự được thể hiện ở quyết định khởi tố bị can, kết luận điều tra và đề nghị truy tố, quyết định truy tố bằng bản cáo trạng. Tuy nhiên, việc truy cứu trách nhiệm hình sự không đồng nhất với việc thực hiện trách nhiệm hình sự. Hoạt động truy cứu TNHS của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong tố tụng hình sự chỉ là hoạt động tố tụng nhằm xác định các căn cứ để truy tố người phạm tội ra xét xử ở Tòa án. Thực chất hoạt động truy cứu trách nhiệm hình sự là hoạt động công tố, trong đó vai trò quyết định việc truy tố thuộc về Viện kiểm sát. Còn chức năng xét xử, kết tội người bị truy tố lại thuộc về Tòa án. Trên cơ sở quyết định truy tố của Viện kiểm sát, Tòa án sẽ ra quyết định kết tội hay không kết tội người bị truy tố. Nếu một người không bị Tòa án bằng bản án có hiệu lực pháp luật thì người đó không thể “ bị coi là có tội”. Trong trường hợp Tòa án xác định người bị truy tố đã thực hiện hành vi thỏa mãn các dấu hiệu của cấu thành tội phạm được luật hình sự quy định nhưng lại có căn cứ để miễn TNHS cho người đó theo quy định của BLHS, thì Tòa án sẽ không ra bản án kết tội mà tuyên miễn TNHS đối với người phạm tội. Trong trường hợp xét thấy có đủ căn cứ để buộc người phạm tội phải chịu sự lên án của Nhà nước về hành vi phạm tội của mình. Tòa án sẽ ra bản án kết tội đối với người đó. Bản án kết 11
16. tội của Tòa án đối với một người là kết quả của cả quá trình điều tra, truy tố, xét xử của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền tiền hành tố tụng tham gia giải quyết vụ án hình sự. Bản án kết tội của Tòa án thể hiện sự lên án có tính chất phủ định của Nhà nước, mà Tòa án là người đại diện, đối với hành vi phạm tội và người phạm tội. Người phạm tội có thể bị Tòa án kết tội nhưng không phải chịu hình phạt, nếu bản án kết tội gắn với việc Tòa án quyết định miễn hình phạt đối với người bị kết án. Trong trường hợp này Tòa án không quyết định loại hình phạt nhất định đối với người phạm tội.Khác với người được miễn TNHS, người được miễn hình phạt vẫn phải chịu trách nhiệm hình sự, chịu sự lên án của Nhà nước, mà Tòa án là người đại diện, thông qua bản án kết tội của Tòa án. Người được miễn hình phạt vẫn “bị coi là có tội”, nhưng không phải chịu hình phạt. Theo hướng dẫn của Tòa án nhân dân tối cao, việc miễn hình phạt đối với người phạm tội được thể hiện ngay trong bản án kết tội của Tòa án, trong đó, có tuyên miễn hình phạt đối với người đó [37, tr. 104]. Trong trường hợp bản án kết tội của Tòa án có quyết định hình phạt đối với người phạm tội thì nội dung của trách nhiệm hình sự mà người phạm tội phải chịu không chỉ thể hiện ở việc người đó bị kết án, bị coi là có tội mà còn thể hiện ở việc người đó bị áp dụng loại hình phạt cụ thể và bị coi là có án tích từ thời điểm bản án kết tội của Tòa án đối với người đó có hiệu lực pháp luật. Như vậy, trong trường hợp này, mức độ trách nhiệm hình sự mà người phạm tội phải chịu đã được cá thể hóa bằng loại và mức hình phạt cụ thể mà Tòa án quyết định đối với người đó, mức độ nặng, nhẹ của trách nhiệm hình sự được thể hiện ở mức độ nặng, nhẹ của loại hình phạt mà Tòa án áp dụng đối với người bị kết án. Cùng với bản án kết tội của Tòa án và hình phạt mà Tòa án quyết định đối với người phạm tội, án tích đối với người bị kết án cũng là một trong những hình thức thể hiện nội dung của TNHS. Trách nhiệm hình sự và các dạng trách nhiệm pháp lý khác có thể có những điểm gần giống nhau về hình thức thể hiện. Ví dụ, TNHS và trách nhiệm hành chính đều có hình thức xử lý là cảnh cáo, phạt tiền. Nhưng cảnh cáo, phạt tiền với tính cách là hình phạt hình sự, khác với cảnh cáo, phạt tiền với tính cách là hình thức xử phạt vi phạm hành chính ở chỗ, người bị phạt cảnh cáo, phạt tiền với tính cách là hình phạt hình sự luôn gắn với hậu quả pháp lý là người đó bị coi là có án tích, án tích chỉ có thể được xóa khi đáp ứng 12
17. những điều kiện do luật định. Án tích gắn liền với bản án kết tội đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án. Một người bị coi là còn án tích nghĩa là bản án kết tội đối với người đó vẫn còn hiệu lực pháp luật. Như vậy, theo quan điểm chúng tôi, bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật là cơ sở pháp lý chính thức xác nhận người phạm tội bị coi là có tội. Cùng với bản án kết tội, Tòa án có thể quyết định hình phạt hoặc quyết định miễn hình phạt đối với người phạm tội. Bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật gắn liền với dấu hiệu án tích của người bị kết án (trừ trường hợp người chưa thành niên phạm tội bị Tòa án áp dụng biện pháp tư pháp thay thế hình phạt). TNHS luôn gắn liền với bản án kết tội của Tòa án đối với người phạm tội. Trong trường hợp bản án kết tội của Tòa án có kèm theo việc Tòa án quyết định hình phạt đối với người phạm tội thì trách nhiệm hình sự mà một người phải chịu không chỉ thể hiện ở việc bị kết tội, bị coi là có tội, mà còn thể hiện ở việc người đó bị coi là có án tích, án tích chỉ được xóa khi có những điều kiện do luật định. Các biện pháp cưỡng chế mà các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng đối với người phạm tội trong quá trình giải quyết vụ án như các biện pháp ngăn chặn: tạm giữ, tạm giam hoặc các biện pháp tư pháp: bắt buộc chữa bệnh, giáo dục tại xã, phường, thị trấn; đưa vào trường giáo dưỡng, nếu được áp dụng đối với người phạm tội mà người đó bị Tòa án kết tội bằng bản án kết tội có hiệu lực pháp luật thì cũng được chuyển thành một bộ phận của việc thực hiện trách nhiệm hình sự nếu chúng được tính trừ vào thời gian chấp hành hình phạt của người bị kết án hoặc được áp dụng thay thế hình phạt (biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn và biện pháp đưa vào trường giáo dưỡng). Đặc điểm thứ tư: Trách nhiệm hình sự là trách nhiệm trước Nhà nước, kết quả của việc áp dụng các quy phạm pháp luật hình sự, được xác định và thực hiện theo một trình tự, thủ tục đặc biệt do pháp luật tố tụng hình sự quy định Việc xác định các căn cứ để có thể áp dụng trách nhiệm hình sự là kết quả của cả một quá trình điều tra, truy tố, xét xử của các cơ quan có thẩm quyền trong tố tụng hình sự. Song trách nhiệm hình sự chỉ có thể do Tòa án, nhân danh Nhà nước, áp dụng đối với người phạm tội. Điều 45 BLHS 1999 quy định “ Khi quyết định hình phạt Tòa án cần phải: Căn cứ vào quy định của BLHS, cân nhắc tính chất 13