Luận văn Áp dụng án treo theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Quảng Bình

Nội dung text: Luận văn Áp dụng án treo theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Quảng Bình

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN QUANG HIẾU ÁP DỤNG ÁN TREO THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH QUẢNG BÌNH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, năm 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN QUANG HIẾU ÁP DỤNG ÁN TREO THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH QUẢNG BÌNH Chuyên ngành : Luật Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. HỒ SỸ SƠN HÀ NỘI, năm 2017
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận văn là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Trần Quang Hiếu
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƢƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ ÁP DỤNG ÁN TREO 8 1.1. Khái niệm, đặc điểm, các nhân tố xã hội tác động và ý nghĩa của áp dụng án treo 8 1.2. Quy định của pháp luật hình sự về áp dụng án treo 15 CHƢƠNG 2. THỰC TIỄN ÁP DỤNG ÁN TREO TẠI TỈNH QUẢNG BÌNH 34 2.1. Khái quát tình hình áp dụng án treo tại tỉnh Quảng Bình 34 2.2. Thực trạng áp dụng án treo tại tỉnh Quảng Bình và nguyên nhân 38 CHƢƠNG 3. CÁC YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM ÁP DỤNG ĐÚNG ÁN TREO 51 3.1. Các yêu cầu bảo đảm áp dụng đúng án treo 51 3.2. Các giải pháp bảo đảm áp dụng đúng án treo 58 KẾT LUẬN 71 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ADPL : Áp dụng pháp luật BLHS : Bộ luật hình sự BLTTHS : Bộ luật tố tụng hình sự HĐXX : Hội đồng xét xử HTND : Hội thẩm nhân dân TA : Tòa án VKS : Viện kiểm sát
6. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang bảng Thống kê tình hình xét xử sơ thẩm bị cáo được hưởng án 2.1. treo trên địa bàn tỉnh Quảng Bình từ năm 2012 đến hết năm 34 2016. Thống kê tình hình xét xử sơ thẩm bị cáo được hưởng án 2.2. treo trên địa bàn huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình từ 37 năm 2012 đến hết năm 2016. Thống kê số bị cáo bị chuyển từ cho hưởng án treo sang hình phạt tù trong giải quyết các vụ án hình sự phúc thẩm 2.3. 39 tại Toà án nhân dân tỉnh Quảng Bình từ năm 2012 đến hết năm 2016.
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong số các loại hình phạt được quy định trong luật hình sự hiện hành, phạt tù là loại hình phạt phổ biến nhất và trong thực tế là loại hình phạt có tần suất áp dụng nhiều nhất. Phạt tù, mặc dù có vai trò quan trọng như vậy nhưng thực tế việc áp dụng hình phạt tù trong nhiều trường hợp không phải là giải pháp tối ưu nhằm đạt được mục đích của luật hình sự, thậm chí có thể có tác dụng ngược lại. Vì vậy, luật hình sự nước ta từ lâu đã quy định những trường hợp có thể không áp dụng trong thực tế hình phạt tù đối với những người đã bị xử phạt tù. Những trường hợp này được gọi là án treo. Phạt tù cho hưởng án treo là một chế định pháp lý độc lập, một biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện trong luật hình sự Việt Nam. Chế định này thể hiện quan điểm của Đảng, Nhà nước trong viện áp dụng pháp luật hình sự là nghiêm minh nhưng nhân đạo, nghiêm trị nhưng khoan hồng, tính ưu việt của chế định án treo chính là ở sự kết hợp đó. Mặt khác, án treo còn làm tăng cường trách nhiệm các cơ quan Nhà nước và của cả gia đình người phạm tội trong việc theo dõi, quản lý giáo dục họ để trở thành những công dân tốt. Nghị quyết số 49 của Bộ Chính trị về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 ngày 02 tháng 6 năm 2005 nhấn mạnh một trong các nhiệm vụ của cải cách tư pháp là “ Coi trọng việc hoàn thiện chính sách hình sự và thủ tục tố tụng tư pháp, đề cao hiệu quả phòng ngừa và tính hướng thiện trong việc xử lý người phạm tội. Giảm hình phạt tù, mở rộng áp dụng hình phạt tiền, hình phạt cải tạo không giam giữ đối với một số loại tội phạm. Hạn chế áp dụng hình phạt tử hình theo hương chỉ áp dụng đối với một số ít loại tội phạm đặc biệt nghiêm trọng ”[3,tr.3] càng cho thấy tầm quan trọng cũng như sự 1
8. cần thiết của việc áp dụng án treo trong hoạt động xét xử của Tòa án. Án treo được áp dụng đúng sẽ có tác dụng tốt, làm cho người được hưởng án treo nhận thức được sự khoan hồng cũng như tính nghiêm khắc của luật hình sự nước ta, sẽ đạt được mục đích giáo dục, cải tạo họ trở thành người có ích cho xã hội. Nếu áp dụng án treo không đúng sẽ gây ảnh hưởng xấu về nhiều mặt như: người được hưởng án treo sẽ không thấy được trách nhiệm tự cải tạo, giáo dục trong môi trường tự do mà họ sẽ tỏ ra coi thường pháp luật, bản án xử sẽ không được nhân dân đồng tình ủng hộ, không đề cao được tác dụng giáo dục phòng ngừa riêng và phòng ngừa chung và khi đó uy tín của cơ quan xét xử sẽ bị giảm sút. Vì vậy, nắm vững nội dung các quy định về án treo, vận dụng các quy định này trong thực tiễn xét xử sẽ có ý nghĩa rất quan trọng trong đấu tranh phòng, chống tội phạm. Thực tiến áp dụng án treo ở nước ta nói chung và trên địa bàn tỉnh Quảng Bình nói riêng trong thời gian qua đã đạt được nhiều kết quả nhất định. Hầu hết các trường hợp cho hưởng án treo được áp dụng đúng pháp luật, có tính giáo dục, phòng ngừa cao. Tuy nhiên, bên cạnh đó vẫn còn bộc lộ những hạn chế nhất định, chẳng hạn như việc vận dụng các quy định về điều kiện cho hưởng án treo còn không chuẩn xác. Từ những phân tích trên đây thì việc nghiên cứu một cách sâu rộng và toàn diện về việc áp dụng án treo tại địa bàn tỉnh Quảng Bình là cần thiết góp phần hoàn thiện hơn các quy định về án treo và các giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng án treo trên thực tế. Với ý nghĩa đó, tôi chọn đề tài "Áp dụng án treo theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Quảng Bình" để làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Án treo là một trong những vấn đề có ý nghĩa quan trọng về mặt lý luận và thực tiễn đối với đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm. Bởi vậy, vấn đề 2
9. án treo không chỉ được thể chế hoá sớm trong pháp luật hình sự thực định nước ta mà còn là vấn đề được các nhà khoa học pháp lý nói chung và khoa học luật hình sự nói riêng quan tâm nghiên cứu. Có thể nói, trong những năm gần đây đã có hàng loạt công trình nghiên cứu ở các cấp độ khác nhau đề cập nghiên cứu về áp dụng án treo đã được công bố. Trước hết là các bài viết đăng trên những tạp chí chuyên ngành luật học như: “Nhân thân người phạm tội và việc áp dụng biện pháp án treo theo điều 44 BLHS”, “Án treo và những hình phạt bổ sung” của Vũ Thế Đoàn, tạp chí Toà án nhân dân số 6/1989 và 6/1990; “Sự cần thiết của việc áp dụng án treo đối với người phạm tội” của Lê Tiến Dũng, tạp chí Toà án nhân dân số 6/1994; “Vấn đề hình phạt tù nhưng cho hưởng án treo” của Lê Văn Hưng, tạp chí Toà án nhân dân số 4/1994; “Án treo và thực tiễn áp dụng” của Đoàn Đức Lương, tạp chí Toà án nhân dân số 5/1996; “Cần sớm khắc phục những thiếu sót khi thực hiện các quy định về án treo” của Đỗ Văn Chỉnh, tạp chí Toà án nhân dân số 12/1997; “Điều kiện thử thách của án treo và hậu quả pháp lý của việc vi phạm điều kiện thử thách của án treo theo Luật Hình sự Việt Nam” của Phạm Thị Bích Học, tạp chí Luật học số 2/1999; “Một số suy nghĩ về Nghị định số 61/2000/NĐ-CP về thi hành hình phạt tù cho hưởng án treo” của Phạm Bá Thái, tạp chí Toà án nhân dân số 3/2001; “Phân loại tội phạm với việc quy định và áp dụng chế định án treo trong Luật Hình sự Việt Nam” của Trương Minh Mạnh, tạp chí Kiểm sát số 3/2002; “Vấn đề vận dụng các điều kiện cho hưởng án treo trong Bộ luật hình sự” của Trịnh Tiến Việt, tạp chí Toà án nhân dân số 5/2003; “Một số vấn đề về tổng hợp hình phạt trong trường hợp người được hưởng án treo phạm tội mới trong thời gian thử thách” của Lê Văn Luật, tạp chí Kiểm sát số 5/2005; “Một số ý kiến về việc tổng hợp hình phạt đối với người được hưởng án treo” của Nguyễn Văn Trượng, tạp chí Toà án nhân dân số 18/2005; “Thi hành hình phạt tù cho 3
10. hưởng án treo và hình phạt cải tạo không giam giữ trước yêu cầu của cải cách tư pháp” của Nguyễn Văn Nghĩa, tạp chí Dân chủ và Pháp luật số 12/2006; “Án treo và thực tiễn áp dụng án treo” của Đỗ Văn Chỉnh, tạp chí Toà án nhân dân số 7/2007; “Chế định án treo trong luật Hình sự Cộng hoà Pháp dưới gốc độ so sánh với chế định án treo trong luật Hình sự Việt Nam” của Trần Văn Dũng, tạp chí Toà án nhân dân số 14/2006; “Tổng hợp hình phạt trong các trường hợp có án treo và người chưa thành niên phạm tội” của Phạm Văn Thiệu, tạp chí Toà án nhân dân số 5/2008; “Quy định về án treo và thực tiễn áp dụng” của tác giả Nguyễn Thanh Tùng, tạp chí Toà án nhân dân số 24 tháng 12/2010; “Một số suy nghĩ về chế định án treo” của Nguyễn Khắc Công, in trong sách chuyên khảo “Hình phạt trong luật Hình sự Việt Nam” do nhà xuất bản Chính trị quốc gia ấn hành năm 1995. Tiếp đến là các luận văn thạc sĩ luật học đã bảo vệ thành công như “Áp dụng án treo trong hoạt động xét xử trên địa bàn Hà Tĩnh” của học viên Nguyễn Thanh Tùng, Viện Nhà nước và Pháp luật, năm 2010; “Áp dụng án treo trên địa bàn Thành phố Hà Nội” của học viên Nguyễn Thuý Hằng, Học viện Khoa học xã hội năm 2011; “Áp dụng án treo trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh” của học viên Trần Quốc Nam, Học viện Khoa học xã hội năm 2011. Trong những công trình nghiên cứu nói trên, mỗi công trình tập trung nghiên cứu về một vấn đề có liên quan đến án treo, nhưng nhìn chung các nhà khoa học chủ yếu đề cập, phân tích, so sánh làm sáng tỏ nhiều vấn đề về lý luận và quy định pháp luật thực tiễn về án treo, đặc biệt là những nội dung sau đây: Các tác giả tập trung phân tích làm sáng tỏ lý luận về việc cho bị cáo hưởng án treo chẳng hạn trong trường hợp phạm nhiều tội nhưng hình phạt được tổng hợp là không quá ba năm; khi bị cáo có nhiều tình tiết giảm nhẹ nhưng cũng có nhiều tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự; việc xác định thế nào là “xét thấy không cần phải bắt chấp hành hình phạt tù”. Hay như, các 4
11. tác giả phân tích vấn đề giám sát, giáo dục người được hưởng án treo trong thời gian thử thách.v.v Có thể nói, so với lý luận về án treo và quy định của pháp luật về án treo, áp dụng án treo chưa được quan tâm đúng mức. Hơn thế, các công trình nghiên cứu về áp dụng án treo cũng chủ yếu là phân tích các quy định về án treo, từ đó so sánh với những quy định của pháp luật nước ngoài về án treo, đưa ra những gợi mở cho hoàn thiện pháp luật Việt Nam. Các công trình ở dạng luận văn cao học đã đề cập đến thực trạng áp dụng án treo, song chỉ trên địa bàn thường là một tỉnh như đã nêu trên đây. Đây là hướng nghiên cứu theo tôi là có triển vọng bởi chúng cho phép làm sáng tỏ ngoài quy định của pháp luật thì những nhân tố nào ảnh hưởng đến áp dụng án treo. Thế nhưng án treo trong các công trình nghiên cứu đó cũng mới chỉ phân tích thuần tuý trên phương diện pháp lý mà chưa đề cập phân tích sâu về khía cạnh xã hội học pháp luật của vấn đề áp dụng án treo. Bởi vậy, việc phân tích áp dụng án treo dù trên địa bàn một tỉnh nếu những nhân tố xã hội tác động đến những người áp dụng an treo sẽ là hướng nghiên cứu đúng bởi chỉ có như vậy những kiến nghị nâng cao hiệu quả áp dụng án treo mới có cơ sở khoa học. Từ những phân tích nêu trên có thể kết luận việc nghiên cứu phân tích một cách toàn diện và có hệ thống về hoạt động áp dụng chế định án treo tại địa bàn tỉnh Quảng Bình là việc làm cần thiết có ý nghĩa lý luận và thực tiễn. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Thông qua việc làm sâu sắc thêm những vấn đề lý luận về áp dụng án treo, đánh giá thực trạng áp dụng những nhân tố tác động đến áp dụng án treo trên địa bàn tỉnh Quảng Bình, luận văn chỉ ra những hạn chế, bất cập và nguyên nhân của những hạn chế, bất cập của việc áp dụng án treo trên địa bàn tỉnh Quảng Bình, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng chế 5
12. định này tại tỉnh Quảng Bình. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt mục đích đặt ra trên đây, luận văn thực hiện những nhiệm vụ sau: - Nghiên cứu những vấn đề lý luận về án treo và áp dụng án treo trên cơ sở các thành tựu của khoa học pháp lý hiện đại. - Phân tích, làm rõ nội hàm của các quy định pháp luật về án treo và áp dụng án treo. - Phân tích, đánh giá thực tiễn áp dụng án treo trên địa bàn tỉnh Quảng Bình, những hạn chế, bất cập và nguyên nhân của chúng. - Đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng án treo trên địa bàn tỉnh Quảng Bình. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là hoạt động áp dụng án treo trong xét xử các vụ án hình sự qua thực tiễn việc áp dụng án treo trên địa bàn tỉnh Quảng Bình. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Để tài luận văn được nghiên cứu dưới góc độ chuyên ngành luật hình sự và tố tụng hình sự. - Về không gian: địa bàn tỉnh Quảng Bình. -Về thời gian: từ năm 2012 đến hết năm 2016. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn lấy chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh; quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về tội phạm và hình phạt, về đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm; chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 làm phương pháp luậnnghiên cứu. 6
13. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Ngoài việc sử dụng phương pháp luận nói trên, luận văn còn sử dụng trong một tổng thể các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: Phương pháp phân tích và tổng hợp; phương pháp so sánh; phương pháp thống kê; phương pháp kết họp giữa lý luận và thực tiễn. Đồng thời, luận văn còn sử dụng một số phương pháp của các ngành khoa học khác như: phương pháp thống kê xã hội, phương pháp lôgic học. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Kết quả nghiên cứu đề tài góp phần nhận thức sâu hơn những vấn đề lý luận về áp dụng án treo; 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Có giá trị tham khảo đối với việc xây dựng pháp luật hình sự Việt Nam về án treo cũng như áp dụng án treo trên thực tế. Kết quả nghiên cứu của luận văn còn có giá trị tham khảo đối với việc giảng dạy và học tập, nghiên cứu về án treo tại các cơ sở đào tạo luật ở nước ta. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo thì luận văn gồm 03 chương sau: Chương 1. Những vấn đề lý luận và pháp luật về áp dụng án treo Chương 2. Thực tiễn áp dụng án treo tại tỉnh Quảng Bình Chương 3. Các yêu cầu và giải pháp bảo đảm áp dụng đúng án treo 7
14. CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ ÁP DỤNG ÁN TREO 1.1. Khái niệm, đặc điểm, các nhân tố xã hội tác động và ý nghĩa của áp dụng án treo 1.1.1. Khái niệm áp dụng án treo Trước hết, áp dụng pháp luật là một hình thức thực hiện pháp luật đặc biệt trong đó nhà nước thông qua các thiết chế của mình tổ chức cho các chủ thể thực hiện những quy định của pháp luật. Sự đặc biệt ở đây không phải chỉ thể hiện ở sự tham gia có tính bắt buộc của nhà nước (mặc dù đôi khi nhà nước cũng có thể ủy quyền cho một tổ chức xã hội ADPL) mà còn nằm ở chỗ ADPL cùng một lúc có thể mang nhiều ý nghĩa khác nhau. Trong mối quan hệ giữa nhà nước và pháp luật, nhà nước vừa là chủ thể ban hành pháp luật đồng thời là chủ thể phải thực hiện một cách nghiêm chỉnh pháp luật. Tổ chức thực hiện pháp luật (nói cách khác là ADPL) như vậy vừa là quyền vừa là nghĩa vụ của nhà nước. Trong hình thức thực hiện pháp luật này, Nhà nước vừa tuân thủ pháp luật, thi hành pháp luật vừa vận dụng pháp luật. Trong mối quan hệ với các chủ thể khác, hoạt động này có tính chất là áp đặt ý chí của nhà nước được thể hiện trong pháp luật vào hành vi cụ thể của các chủ thể pháp luật. Ta có thể đưa ra định nghĩa khoa học về ADPL như sau: “Áp dụng pháp luật là một hình thức thực hiện pháp luật đặc biệt, là một hoạt độngthực tiễn pháp lý nhằm cá biệt hóa những quy phạm pháp luật vào các trường hợp tương ứng đối với các chủ thể pháp luật cụ thể, mang tính tổ chức - quyền lực do nhà nước thông qua những thiết chế của nó thực hiện”[41, tr. 17]. 8
15. Án treo là chế định pháp lý hình sự ra đời rất sớm, xuất hiện cùng với sự ra đời và phát triển của pháp luật hình sự nước Cộng hòa xã hôi chủ nghĩa Việt Nam. Theo Sắc lệnh 21/SLngày 14/02/1946 của Chủ tịch nước Việt Nam dân chủ cộng hòa về “Tổ chức Tòa án quân sự”, án treo được hiểu là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện. Cùng với thời gian đấu tranh, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, trong thực tiễn xét xử, Tòa án nhân dân tối cao đã có nhiều văn bản hướng dẫn về áp dụng án treo như Thông tư 2308/NCPL ngày 01/02/1961 của Tòa án nhân dân tối cao về việc áp dụng chế độ án treo và Thông tư số 19/TATC ngày 02/10/1974 của Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn về trình tự tố tụng phúc thẩm. Lần đầu tiên chế định án treo được quy định chi tiết, cụ thể trong Bộ luật hình sự năm 1985; tiếp tục được ghi nhận trong Bộ luật hình sự năm 1999 và nay là trong Bộ luật hình sự năm 2015. Từ các quy định của các Bộ luật hình sự nêu trên cũng như những giải thích hướng dẫn về áp dụng án treo qua các thời kỳ của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao, có thể đưa ra khái niệm khoa học về án treo như sau: Án treo là một chế định pháp lý đặc biệt hay còn là biện pháp miện chấp hành hình phạt tù có điều kiện do Toà án quyết định trên cơ sở căn cứ vào hình phạt tù đã tuyên đối với người phạm tội không quá ba năm, căn cứ vào nhân thân người phạm tội, các tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng trách nhiệm hình sự thì Toà án cho người đó được hưởng án treo, không phải chấp hành hình phạt tại trại giam đồng thời ấn định thời gian thử thách từ một đến năm năm. Kết hợp kiến thức về áp dụng pháp luật và về án treo có thể định nghĩa áp dụng án treo như sau: Áp dụng án treo là hoạt động của Tòa án, trên cơ sở quy định của pháp luật hình sự quyết định cho người bị kết án phạt tù không quá ba năm, căn cứ vào nhân thân người phạm tội, các tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng trách nhiệm hình sự quyết định cho người đó không phải chấp hành hình phạt tại trại giam đồng thời ấn định thời gian thử thách từ một đến 9
16. năm năm. 1.1.2. Đặc điểm của áp dụng án treo Thứ nhất, áp dụng án treo trước hết là hoạt động thực tiễn, tức hoạt động áp dụng pháp luật hình sự, để giải quyết đúng đắn các vụ án hình sự theo quy định của pháp luật. Thứ hai, áp dụng án treo trong xét xử vụ án hình sự là hoạt động nhân danh quyền lực Nhà nước do Toà án tiến hành được thực hiện bởi người có thẩm quyền mà trực tiếp là Hội đồng xét xử. Thứ ba, áp dụng án treo là hoạt động được tiến hành theo các quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự về các bước tiến hành tố tụng cũng như tuân thủ các quy định của Bộ luật hình sự về các căn cứ áp dụng. Thứ tư, áp dụng án treo là hoạt động của Toà án phải bảo đảm tuân thủ các nguyên tắc cơ bản theo quy định của BLTTHS như: Nguyên tắc xét xử công khai, nguyên tắc bảo đảm quyền bình đẳng của mọi công dân trước Pháp luật, nguyên tắc thực hiện chế độ xét xử có Hội thẩm nhân dân tham gia, nguyên tắc khi xét xử Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân độc lập và chỉ tuân theo pháp luật, nguyên tắc hai cấp xét xử, nguyên tắc Toà án xét xử tập thể và quyết định theo đa số nhằm bảo đảm sự công bằng, vô tư, khách quan khi kết án và cho hưởng án treo đối với người phạm tội. Thứ năm, áp dụng án treo trong xét xử án hình sự của Toà án nhân dân là quá trình cá biệt hoá các quy phạm pháp luật hình sự đối với một hay nhiều hành vi phạm tội trong một vụ án để quyết định hình phạt, xem xét nên hay không cho người bị kết án (phạt tù) được hưởng án treo. Để có cơ sở áp dụng án treo đúng, Hội đồng xét xử phải xem xét mức hình phạt tù áp dụng, cân nhắc các tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng trách nhiệm hình sự cũng như các đặc điểm nhân thân, quá trình hoạt động bản thân của người phạm tội để từ đó lựa chọn các quy phạm pháp luật để căn cứ vào đó 10
17. quyết định hình phạt từ đó xem xét áp dụng án treo đối với người phạm tội. Thứ sáu, áp dụng án treo được tiến hành tại phiên toà. Theo quy định của pháp luật, hoạt động áp dụng pháp luật hình sự của Toà án được tiến hành chủ yếu tại phiên toà; trên cơ sở đó hoạt động áp dụng án treo, có bản chất là hoạt động áp dụng phảp luật hình sự của Toà án cũng phải tiến hành tại phiên toà. Qua đó thể hiện quyền uy của Nhà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam, mà cơ quan đại diện là Toà án nhân dân, bởi lẽ: Phiên toà hình sự không chỉ là nơi thể hiện sự tôn nghiêm của pháp luật, mà còn là nơi quần chúng nhân dân, các cơ quan hữu quan như báo chí, đài phát thanh truyền hình trực tiếp chứng kiến các quyền, nghĩa vụ của bị cáo, của những người tham gia tố tụng tại phiên toà, của Nhà nước được bảo đảm thực hiện, cũng như được pháp luật bảo vệ. Tuy nhiên, có những vụ án vì cần đảm bảo bí mật quốc gia, giữ gìn đạo đức, thuần phong mỹ tục của dân tộc hoặc theo yêu cầu chính đáng của người bị hại, nên pháp luật cũng cho phép Toà án được xét xử kín nhưng vẫn phải tuân thủ các trình tự, thủ tục theo quy định của BLTTHS như một phiên toà xét xử công khai. 1.1.3. Vai trò của áp dụng án treo Thực hiện một hành vi nguy hiểm cho xã hội bị coi là tội phạm trong Bộ luật hình sự Việt Nam thì ắt sẽ phải chịu một hình phạt. Hình phạt có thể được phát huy hiệu quả tốt khi có sự kết hợp hài hoà với các biện pháp pháp luật hình sự khác, một trong những biện pháp đó là chế định án treo. Án treo trong luật hình sự Việt Nam là thể hiện chính sách pháp luật của Đảng và Nhà nước trên lĩnh vực đấu tranh phòng, chống tội phạm với nhiều ý nghĩa và khía cạnh khác nhau đó là: Áp dụng án treo thể hiện chính sách nhân đạo của Đảng, Nhà nước về chính sách hình sự đối với những người phạm tội. Việc miễn chấp hành hình 11
18. phạt tù có điều kiện cho người bị kết án phạt tù nhằm không cách ly họ khỏi xã hội đã tạo điều kiện cho họ có điều kiện tiếp tục làm ăn sinh sống, học tập với cộng đồng dưới sự giúp đỡ của gia đình, xã hội, đây cũng là cơ hội tốt để những người phạm tội tự cải tạo để sau này họ trở thành những công dân tốt cho xã hội. Áp dụng đúng đắn các quy định về án treo sẽ có tác dụng tốt là không bắt người bị kết án phải cách ly khỏi xã hội mà cũng đạt được mục đích giáo dục, cải tạo họ thành người có ích cho xã hội. Ngược lại, việc áp dụng không đúng pháp luật để cho hưởng án treo sẽ gây ảnh hưởng xấu về nhiều mặt như không phát huy được tác dụng tích cực của án treo là khuyến khích người bị kết án tự cải tạo để trở thành người tốt, không thể hiện được tính công minh của pháp luật, không được nhân dân đồng tình ủng hộ, không đề cao được tác dụng phòng ngừa riêng và phòng ngừa chung. Do vậy, áp dụng án treo đúng sẽ có tác dụng tốt, làm cho người được hưởng án treo nhận thức được sự khoan hồng cũng như tính nghiêm khắc của luật hình sự nước ta, sẽ đạt được mục đích giáo dục, cải tạo họ trở thành người có ích cho xã hội. 1.1.4. Các yếu tố tác động đến hiệu quả của áp dụng án treo Nói đến hiệu quả của áp dụng án treo có nghĩa là nói đến mức độ đạt được mục đích đã được đặt ra khi áp dụng án treo. Áp dụng án treo là hoạt động của Toà án (Hội đồng xét xử) xem xét, phân tích, đánh giá đối chiếu các tình tiết, sự việc của vụ án hình sự với các quy định của pháp luật hình sự để cho phép người bị kết án hình phạt tù có thời hạn (từ ba năm trở xuống và đáp ứng các điều kiện khác mà pháp luật hình sự quy định) không phải chấp hành hình phạt tại trại giam, thay vào đó được cải tạo, giáo dục tại cộng đồng xã hội (địa phương nơi cư trú, cơ quan, tổ chức, nơi học tập hay công tác). Như vậy, áp dụng án treo là hoạt động của Toà án - Cơ quan Nhà nước có thẩm quyền, có tính mục đích rõ ràng. Hơn thế, áp dụng án treo là hoạt động mang 12
19. tính hệ thống vì vậy có liên quan chặt chẽ và bị quyết định bởi các kiểu hệ thống xã hội khác. Do vậy pháp luật quy định chi tiết việc áp dụng án treo. Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả áp dụng án treo là những điều kiện khách quan, chủ quan mà khi các điều kiện ấy thay đổi sẽ tác động đến hiệu quả áp dụng án treo theo hướng tích cực hoặc tiêu cực. 1.1.4.1. Yếu tố khách quan Yếu tố pháp luật Hiệu quả hoạt động áp dụng án treo trước hết phụthuộc vào chất lượng công việc của các nhà lập pháp hình sự và các nhà hoạch định chính sách hình sự. Bên cạnh đó còn là những quy định pháp luật có liên quan đến hoạt động thực hiện chức năng của Tòa án trong quá trình xét xử vụ án hình sự. Thứ nhất, các quy định của pháp luật hình sự về án treo và áp dụng án treo phải đồng bộ, thống nhất, minh bạch, dễ hiểu và dễáp dụng, phải phù hợp với nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội trên thực tế. Các quy phạm được ban hành phải dựa trên các quy luật khách quan, phản ánh được quy luật đấu tranh phòng ngừa tội phạm ở nước ta cũng như sự vận động phát triển của các quy luật. Thứ hai, pháp luật về tổ chức và hoạt động của bộ máy tư pháp vàpháp luật về thủ tục TTHS có tác động rất lớn đến hiệu quả hoạt động áp dụng án treo. Cách thức tổ chức và hoạt động của Toà án, hoạt động của các chủ thể tham gia vào hoạt động xét xử phải độc lập. Yếu tố kinh tế - xã hội Các điều kiện kinh tế - xã hội đều có tác độngđến hiệu quả hoạt động áp dụng án treo. Trong điều kiện xã hội phát triển, trình độ dân trí, văn hóa pháp lý cao thì hiệu quả hoạt động áp dụng án treo sẽ cao và ngược lại. Tương tự như vậy một nền kinh tế phát triển lành mạnh ở trình độ cao sẽ là cơ sở để nâng cao hiệu quả áp dụng án treo. Vì vậy, khi đề ra biện pháp nâng cao hiệu 13
20. quả hoạt động áp dụng án treo không thể không tính đến các yếu tố kinh tế - xã hội. 1.1.4.2. Yếu tố chủ quan Yếu tố chủ quan là những điều kiện có liên quan đến chủ thể của hoạt động áp dụng án treo. Các yếu tố chủ quan ở đây bao gồm: - Trình độ năng lực chuyên môn của đội ngũ cán bộ Thẩm phán. Sự hạn chế về chuyên môn của đội ngũ Thẩm phán sẽ có thể dẫn đến không hiễu rõ được bản chất thực tế của sự việc, không hiểu được nội dung mà pháp luật đã quy định và điều đó dẫn đến áp dụng án treo thiếu chính xác. - Phẩm chất chính trị, ý thức pháp luật và tinh thần trách nhiệm của đội ngũ Thẩm phán. Lâu nay, câu chuyện về phẩm chất chính trị hay ý thức pháp luật và tinh thần trách nhiệm chưa cao của các cán bộ trong bộ máy nhà nước nói chung luôn được nhắc đến trong các bản tổng kết hoạt động hàng quý, năm như một thiếu sót cần được thường xuyên khắc phục. Điều này cho thấy sự biến dạng trong xử sự của các chủ thể này là một yếu tố có tính chất chủ quan tác động đến hiệu quả hoạt động của bộ máy nhà nước nói chung (cho dù đó là lập pháp, hành pháp hay tư pháp). - Cơ chế hoạt động thực tiễn của Tòa án và mối quan hệ thực tế giữa các cơ quan tố tụng trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Nói đến cơ chế, thực chất nói đến yếu tố con người vì sự liên kết hành động của con người cũng một phần tạo thành cơ chế vận hành. Nhưng ở đây, đề cập đến hoạt động áp dụng án treo là một hoạt động của áp dụng pháp luật hình sự, đây là một cơ chế đặc thù trong cả cơ chế rộng hơn thể hiện ở sự điều chỉnh của pháp luật nhà nước mà trong đó PLHS là một bộ phận. Điều này vừa có tính khách quan vừa có tính chủ quan. Tuy nhiên, nếu đề cập đến vấn đề con người thì đó mang tính chủ quan nhiều hơn. Từ những điều phân tích trên đây có thể thấy có rất nhiều yếu tố tác động 14
21. và có tính quyết định đối với hiệu quả của việc áp dụng án treo, trong đó có những yếu tố mang tính khách quan, mang tính chủ quan và những yếu tố mang tính khách quan - chủ quan. Nói cụ thể hơn, có những yếu tố thuộc về điều kiện kinh tế - xã hội, thuộc về chính trị - tư tưởng, thuộc về tâm lý của người áp dụng và của người được áp dụng án treo, thuộc về chất lượng của các quy phạm pháp luật hình sự về án treo. Đặc biệt, hiệu quả của áp dụng án treo tùy thuộc rất nhiều những hoạt động của xã hội, gia đình, cơ quan, tổ chức, nơi người được hưởng án treo được gửi đến thử thách, giáo dục, cải tạo. 1.2. Quy định của pháp luật hình sự về áp dụng án treo 1.2.1. Quy định về điều kiện áp dụng án treo Theo quy định tại của Bộ luật hình sự năm 2015 thì: “1. Khi xử phạt tù không quá 03 năm, căn cứ vào nhân thân của người phạm tội và các tình tiết giảm nhẹ, nếu xét thấy không cần phải bắt chấp hành hình phạt tù, thì Tòa án cho hưởng án treo và ấn định thời gian thử thách từ 01 năm đến 05 năm và thực hiện các nghĩa vụ trong thời gian thử thách theo quy định của Luật thi hành án hình sự.”[35, tr. 49]. Như vậy, về cơ bản quy định này không có gì thay đổi so với quy định của Bộ luật hình sự hiện hành: “Khi xử phạt tù không quá ba năm, căn cứ vào nhân thân người phạm tội và các tình tiết giảm nhẹ, nếu xét thấy không cần thiết phải bắt chấp hành hình phạt tù, thì Toà án cho hưởng án treo và ấn định thời gian thử thách từ một năm đến năm năm”[31, tr. 80].Do đó, căn cứ hướng dẫn tại Nghị quyết số 01/2013/NQ-HĐTP ngày 06/11/2013 của Hội đồng thẩm phán Toà án nhân dân tối cao hướng dẫn áp dụng điều 60 của Bộ luật hình sự về án treo thì chỉ xem xét cho người bị xử phạt tù hưởng án treo khi có đủ các điều kiện sau đây: Về mức hình phạt tù: Mức hình phạt tù là căn cứ đầu tiên để Toà án xem xét cho người bị kết 15
22. án tù có được hưởng án treo hay không. Những người bị Toà án phạt tù không quá ba năm về tội ít nghiêm trọng, tội nghiêm trọng, tội rất nghiêm trọng theo phân loại tội phạm quy định tại khoản 3 Điều 8 của Bộ luật hình sự, đều có thể được xem xét cho hưởng án treo. Nghị quyết số 01/2013/NQ-HĐTP ngày 06/11/2013 của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn áp dụng điều 60 của Bộ luật hình sự về án treo hướng dẫn như sau: “1. Chỉ xem xét cho người bị xử phạt tù hưởng án treo khi có đủ các điều kiện sau đây: a) Bị xử phạt tù không quá 3 năm về tội ít nghiêm trọng, tội nghiêm trọng, tội rất nghiêm trọng theo phân loại tội phạm quy định tại khoản 3 Điều 8 của Bộ luật hình sự;”[23, tr. 1]. Theo hướng dẫn này có nghĩa là khi quyết định hình phạt, Toà án phải quyết định hình phạt đúng với tính chất mức độ hành vi phạm tội của người bị kết án, không được quan niệm rằng hình phạt tù cho hưởng án treo là một loại hình phạt nhẹ hơn hình phạt tù (vì án treo không phải là hình phạt được quy định trong hệ thống hình phạt được quy định trong BLHS, mà nó chỉ là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện), nên khi cho hưởng án treo đã tăng mức hình phạt lên cao hơn, ngược lại cũng không được tuỳ tiện hạ thấp mức hình phạt không có cơ sở xuống mức không quá ba năm tù để cho hưởng án treo. Việc quyết định hình phạt phải tuân thủ theo quy định tại điều 3 và căn cứ quyết định hình phạt theo quy định tại điều 45 BLHS hiện hành cần tránh khuynh hướng do có ý định cho hưởng án treo, nên quyết định mức hình phạt ba năm tù trở xuống mặc dù tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội không cho phép quyết định mức hình phạt như vậy. Cũng tránh khuynh hướng không muốn cho hưởng án treo từ trước, lại áp dụng mức hình phạt tù quá cao. 16