Luận văn Ảnh hưởng của Nho giáo đến các quy định pháp luật Việt Nam về mối quan hệ giữa vợ và chồng

Nội dung text: Luận văn Ảnh hưởng của Nho giáo đến các quy định pháp luật Việt Nam về mối quan hệ giữa vợ và chồng

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT  ĐINH HẠNH NGA ẢNH HƯỞNG CỦA NHO GIÁO ĐẾN CÁC QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ MỐI QUAN HỆ GIỮA VỢ VÀ CHỒNG LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC HÀ NỘI, NĂM 2007
2. §¹i häc quèc gia hµ néi Khoa luËt §inh H¹nh Nga ¶nh h•ëng cña nho gi¸o ®Õn c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt viÖt nam vÒ mèi quan hÖ gi÷a vî vµ chång chuyªn ngµnh: LuËt d©n sù m· sè : 603830 luËn v¨n th¹c sü luËt häc Ng•êi h•íng dÉn khoa häc: pgs.ts. Hµ thÞ mai hiªn Hµ néi, 2007
3. MỤC LỤC Trang Mở đầu 1 Chương 1 Khái quát chung về Nho giáo và ảnh hưởng của Nho giáo 6 đến các quy định pháp luật Việt Nam về mối quan hệ giữa vợ và chồng 1.1 Khái quát chung về Nho giáo và quan niệm của Nho giáo về 6 mối quan hệ giữa vợ và chồng 1.1.1 Khái quát chung về Nho giáo 6 1.1.2 Quan niệm của Nho giáo về mối quan hệ giữa vợ và chồng 8 1.2 ảnh hưởng của Nho giáo đến các quy định pháp luật Việt 9 Nam về mối quan hệ giữa vợ và chồng Chương 2 Nội dung ảnh hưởng của Nho giáo đến các quy định 18 pháp luật Việt Nam về mối quan hệ giữa vợ và chồng 2.1 ảnh hưởng của Nho giáo đến các quy định pháp luật Việt 18 Nam về mối quan hệ giữa vợ và chồng giai đoạn trước Cách mạng Tháng 8 năm 1945 2.1.1 Pháp luật cổ Việt Nam 18 2.1.2 Pháp luật Việt Nam thời kỳ Pháp thuộc (1858 – 1945) 34 2.2 ảnh hưởng của Nho giáo đến các quy định pháp luật Việt 45 Nam về mối quan hệ giữa vợ và chồng giai đoạn sau Cách mạng Tháng 8 năm 1945 2.2.1 Giai đoạn từ năm 1945 đến năm 1954 45 2.2.2 Giai đoạn từ năm 1955 đến năm 1975 49 2.2.3 Giai đoạn từ năm 1976 đến nay 60 Chương 3 Thực trạng về mối quan hệ giữa vợ và chồng – Tiếp thu 79
4. các giá trị tiến bộ của Nho giáo trong xu hướng hoàn thiện pháp luật – Hướng tới củng cố mối quan hệ giữa vợ và chồng, xây dựng gia đình văn hoá mới trong điều kiện hiện nay 3.1 Thực trạng về mối quan hệ giữa vợ và chồng 79 3.2 Tiếp thu các giá trị tiến bộ của Nho giáo trong xu hướng 86 hoàn thiện pháp luật – Hướng tới củng cố mối quan hệ giữa vợ và chồng, xây dựng gia đình văn hoá mới trong điều kiện hiện nay Kết luận 94 Danh mục tài liệu tham khảo 95
5. LỜI MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Mỗi thời đại có một hệ tư tưởng thống trị. Thời kỳ xa xưa, Phật giáo, Đạo giáo và Nho giáo được du nhập vào Việt Nam và có vai trò đáng kể trong hoạt động tư tưởng và văn hoá của dân tộc. Chúng ta đang sống trong một thời đại mà trên lĩnh vực văn hoá, sự tiếp nối giữa quá khứ và hiện tại, sự giao lưu giữa Đông và Tây lại trở thành một vấn đề cấp thiết. Cũng vì thế mà việc đánh giá lại vai trò của Nho giáo trong lịch sử tư tưởng và ảnh hưởng của nó trong xã hội ngày nay mang một ý nghĩa đặc biệt. Cũng như ở một số nước Châu Á, Nho giáo đã từng bao đời là hệ tư tưởng thống trị của người Việt Nam. Nho giáo được coi như một công cụ tư tưởng hữu ích trong việc cai trị, xây dựng hệ thống các lễ giáo, các quy tắc đạo đức cũng như xây dựng hệ thống hành chính, quản lý xã hội và đào tạo con người một cách công phu về kiến thức, về cách ứng xử xã hội, về phẩm chất của kẻ làm quan Đi suốt hành trình lịch sử của thời kỳ hiện đại, từ thuở ban đầu đấu tranh giành độc lập cho đến cuộc cách mạng tháng Tám năm 1945 và hai cuộc kháng chiến gian khổ giành độc lập ở miền Bắc năm 1954 và thống nhất đất nước năm 1975, việc nhìn nhận vai trò của tư tưởng Nho giáo, với tính chất là di sản tư tưởng của dân tộc, trong việc xây dựng hệ thống chuẩn mực đạo đức xã hội, lễ giáo trong cộng đồng dân cư cũng như trong việc xây dựng và ban hành các văn bản pháp luật mỗi thời kỳ, mỗi giai đoạn phát triển của đất nước luôn là một vấn đề được lặp đi lặp lại và gây tranh cãi. 1
6. Hiện nay, nếp sống văn hoá của chế độ mới vẫn chưa được định hình trong gia đình và ngoài xã hội. Nhiều tiêu chuẩn tối thiểu của đạo đức chưa được khẳng định và tuân thủ. Thái độ và hành vi đối xử với cha mẹ, vợ chồng, con cái, anh chị em đang diễn ra một cách tuỳ tiện, ít nhiều mất đi tính thiêng liêng và tình nghĩa. Cử chỉ lễ phép, sự đúng mực trong giao tiếp hàng ngày giữa con người trong xã hội không còn được tôn trọng Chính những điều này đã gây ra không ít sự luyến tiếc về những giá trị truyền thống tốt đẹp xa xưa, khi những chuẩn mực mà Nho giáo xây dựng được tôn thờ trong xã hội. Thiết nghĩ, trên con đường phát triển và hướng tới một xã hội nhân bản, sự đóng góp và ảnh hưởng của Nho giáo là điều không thể phủ nhận, nhất là khi Nho giáo đã gắn bó với xã hội dân cư Việt Nam từ xa xưa. Qua mỗi thời kỳ phát triển của xã hội, dù ít dù nhiều nhưng bóng dáng của Nho giáo luôn tồn tại và không hề mất đi. Do đó, Nho giáo là một vấn đề lớn và phức tạp cần được nghiên cứu nghiêm túc, trên nhiều khía cạnh khác nhau của đời sống xã hội. Tuy nhiên, trong khuôn khổ của một luận văn thạc sỹ luật học, chuyên ngành Luật dân sự, chúng tôi chỉ nghiên cứu sự ảnh hưởng của Nho giáo đến các quy định pháp luật về mối quan hệ giữa vợ và chồng. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài dưới góc độ pháp lý hiện nay Có thể nhận thấy rằng nghiên cứu Nho giáo và sự ảnh hưởng của nó đến xã hội Việt Nam, từ truyền thống đến hiện tại, là một lĩnh vực tương đối mới lạ. Đặc biệt, nhìn nhận Nho giáo dưới góc độ pháp luật thì càng hiếm hoi hơn nữa. Cho đến thời điểm hiện tại, Nho giáo chủ yếu được nghiên cứu ở khía cạnh lịch sử học, văn hoá học, đạo đức học Do vậy, có thể nói rằng đề tài Luận văn Thạc sỹ Luật học “Sự ảnh hƣởng của Nho giáo đến các quy định 2
7. pháp luật về mối quan hệ giữa vợ và chồng” là một đề tài mang tính hệ thống, toàn diện đầu tiên về lĩnh vực này. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ của luận văn Luận văn tập trung nghiên cứu những quan niệm của Nho giáo về hôn nhân và gia đình, trong đó đi sâu vào mối quan hệ giữa vợ và chồng với tính chất là mối quan hệ nền tảng của lĩnh vực này. Đồng thời, nghiên cứu sự du nhập của quan niệm Nho giáo về mối quan hệ giữa vợ và chồng vào pháp luật hôn nhân và gia đình Việt Nam. Từ đó, đưa ra những đánh giá về sự ảnh hưởng của quan niệm Nho giáo đối với các quy định pháp luật Việt Nam về mối quan hệ giữa vợ và chồng. 4. Phạm vi nghiên cứu của luận văn Trong khuôn khổ một luận văn thạc sỹ luật học chuyên ngành Luật dân sự, tác giả chỉ giới hạn nghiên cứu sự ảnh hưởng của quan niệm Nho giáo đối với các quy định pháp luật hôn nhân và gia đình Việt Nam về mối quan hệ giữa vợ và chồng. Bao gồm các hướng nghiên cứu chính sau đây: Phân tích những nội dung cơ bản của Nho giáo và quan niệm của Nho giáo về mối quan hệ giữa vợ và chồng. Nội dung sự ảnh hưởng của Nho giáo đến các quy định pháp luật Việt Nam về mối quan hệ giữa vợ và chồng. Đánh giá các quy định của pháp luật hôn nhân và gia đình hiện hành về mối quan hệ giữa vợ và chồng dưới góc độ ảnh hưởng của các quan niệm Nho giáo. 5. Phương pháp nghiên cứu của luận văn 3
8. Khóa luận được trình bày trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin (chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử, phép biện chứng) và tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật, quan điểm của Đảng và Nhà nước về hệ tư tưởng, tôn giáo, các giá trị truyền thống, con người Nội dung của luận văn được nêu và phân tích dựa trên cơ sở các tư liệu lịch sử, các giá trị văn hoá truyền thống được lưu truyền trong dân gian, các văn bản pháp luật cổ và hiện đại, các báo cáo tổng kết và thực tiễn áp dụng pháp luật. Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học cụ thể như: phương pháp phân tích, phương pháp so sánh, phương pháp thống kê, phương pháp tổng hợp 6. Ý nghĩa và điểm mới của luận văn Qua quá trình nghiên cứu, luận văn đã: Phân tích một cách toàn diện và có hệ thống sự du nhập của các quan niệm Nho giáo vào Việt Nam cũng như cơ sở và nội dung sự ảnh hưởng của Nho giáo đến các quan hệ pháp luật về mối quan hệ giữa vợ và chồng. Đánh giá các quy định của pháp luật hôn nhân và gia đình hiện hành về mối quan hệ giữa vợ và chồng dưới góc độ ảnh hưởng các quan niệm Nho giáo. Trên cơ sở các luận cứ khoa học và thực tiễn, luận văn đã phân tích các giá trị tích cực và những mặt hạn chế của tư tưởng Nho giáo về mối quan hệ giữa vợ và chồng. Từ đó, chọn lọc để tiếp thu các giá trị tiến bộ của Nho giáo trong xu hướng hoàn thiện pháp luật, hướng tới 4
9. củng cố mối quan hệ giữa vợ và chồng, xây dựng gia đình văn hoá mới trong điều kiện hiện nay. 7. Kết cấu của luận văn Luận văn gồm có: Lời nói đầu Chƣơng 1 Khái quát chung về Nho giáo và ảnh hưởng của Nho giáo đến các quy định pháp luật Việt Nam về mối quan hệ giữa vợ và chồng Chƣơng 2 Nội dung ảnh hưởng của Nho giáo đến các quy định pháp luật Việt Nam về mối quan hệ giữa vợ và chồng Chƣơng 3 Thực trạng về mối quan hệ giữa vợ và chồng – Tiếp thu các giá trị tiến bộ của Nho giáo trong xu hướng hoàn thiện pháp luật, hướng tới củng cố mối quan hệ giữa vợ và chồng, xây dựng gia đình văn hoá mới trong điều kiện hiện nay Kết luận Danh mục tài liệu tham khảo 5
10. CHƢƠNG 1 KHÁI QUÁT CHUNG VỀ NHO GIÁO VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NHO GIÁO ĐẾN CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ MỐI QUAN HỆ GIỮA VỢ VÀ CHỒNG 1.1. Khái quát chung về Nho giáo và quan niệm của Nho giáo về mối quan hệ giữa vợ và chồng 1.1.1. Khái quát chung về Nho giáo Với vị trí địa lý là một quốc gia nằm giữa hai nền văn hoá lớn là Ấn Độ và Trung Quốc, Việt Nam quy tụ rất nhiều tôn giáo được du nhập từ nhiều vùng lãnh thổ trên thế giới. Có thể kể đến: Bàlamôn giáo, Ấn giáo, Phật giáo truyền từ Ấn Độ, Nho giáo, Đạo giáo truyền từ Trung Quốc, Công giáo truyền từ phương Tây, Tin lành truyền từ Bắc Mỹ Bên cạnh đó, ngay trong lòng xã hội Việt Nam cũng sản sinh ra một số tôn giáo khác như Cao Đài, Phật giáo Hoà Hảo Tuy nhiên, là một quốc gia đa tôn giáo nhưng có thể thấy rằng Nho giáo là một trong những nền tảng quan trọng hình thành nên tư tưởng của xã hội Việt Nam. Nho giáo hình thành trong lòng xã hội Trung Quốc, được phát triển và truyền bá rộng rãi không chỉ trong vùng lãnh thổ này mà còn được du nhập đến rất nhiều các quốc gia Châu Á khác, trong đó có Việt Nam. Cơ sở của Nho giáo được hình thành từ thời Tây Chu, đặc biệt với sự đóng góp của Chu Công Đán, còn gọi là Chu Công. Đến thời Xuân Thu, khi xã hội loạn lạc thì Khổng Tử (sinh năm 551 trước công nguyên) đã phát triển tư tưởng của Chu 6
11. Công. Ông đã hệ thống hoá và tích cực truyền bá các tư tưởng Nho giáo đó. Chính vì thế, có thể nói Khổng Tử chính là người sáng lập ra Nho giáo. Cốt lõi của Nho giáo là Nho gia. Đó là một học thuyết chính trị nhằm tổ chức xã hội. Để tổ chức xã hội có hiệu quả, điều quan trọng nhất là phải đào tạo cho được người cai trị, mà phải là người cai trị kiểu mẫu. Người cai trị kiểu mẫu này được gọi là quân tử (quân là cai trị, quân tử là người cai trị). Để trở thành người quân tử, con người trước hết phải tự đào tạo, phải tu thân. Sau khi tu thân, người quân tử phải có bổn phận phải hành đạo, tức là hành động theo đạo lý. Để tu thân, người quân tử phải đạt ba điều trong quá tình tu thân: Thứ nhất, đạt đạo. Đạo có nghĩa là con đường hay phương cách ứng xử mà người quân tử phải thực hiện trong cuộc sống. Đạt đạo trong thiên hạ có năm điều: đạo vua tôi, đạo cha con, đạo vợ chồng, đạo anh em, đạo bạn bè tương đương với quân thần, phụ tử, phu phụ, huynh đệ, bằng hữu. Đây chính là “ngũ luân”. Trong xã hội, cách cư xử tốt nhất là “trung dung”. Sau này, ngũ luân được tập trung lại chỉ còn ba mối quan hệ quan trọng nhất được gọi là “tam thường”, gồm quân thần, phụ tử và phu phụ. Các ứng xử không còn trung dung nữa mà là mối quan hệ một chiều, đó là: trung, hiếu, tiết, nghĩa. Tôi phải tuyệt đối phục tùng vua, con phải tuyệt đối phục tùng cha, vợ phải tuyệt đối phục tùng chồng. Ngoài ra, trách nhiệm của vợ đối với chồng còn được diễn đạt bằng ba công thức được gọi là tam tòng: ở nhà theo cha, lấy chồng theo chồng, chồng chết theo con trai (tại gia tòng phụ, xuất giá tòng phu, phu tử tòng tử). Thứ hai, đạt đức. Quân tử phải đạt được ba đức: nhân – trí – dũng. Khổng Tử nói “đức của người quân tử có ba mà ta chưa làm được. Người nhân không lo buồn, người trí không nghi ngại, người dũng không sợ hãi”. Về 7
12. sau, Mạnh Tử thay “dũng” bằng “lễ, nghĩa” nên ba đức trở thành bốn đức: nhân, nghĩa, lễ, trí. Hán nho thêm một đức là tín nên có tất cả năm đức là: nhân, nghĩa, lễ, trí, tín. Năm đức này còn gọi là ngũ thường. Thứ ba, biết Thi, Thƣ, Lễ, Nhạc. Tiêu chuẩn này nhấn mạnh, ngoài đạo và đức người quân tử còn phải biết Thi, Thư, Lễ, Nhạc. Nghĩa là người quân tử còn phải có một vốn văn hoá toàn diện. Sau khi tu thân, người quân tử còn phải hành đạo, tức là phải làm quan, làm chính trị hay còn gọi là “tề gia, trị quốc, bình thiên hạ”. Người quân tử phải hoàn thành những việc nhỏ – việc gia đình cho đến việc lớn – việc cai trị đất nước và đạt đến việc lớn nhất là bình thiên hạ (thống nhất thiên hạ). Đạo Nho nêu rõ, để làm được những việc này người quân tử phải thực hiện hai nguyên tắc. Đó là: Thứ nhất, nhân trị. Nhân là tình người, nhân trị là cai trị bằng tình người, bằng nhân ái, là coi người khác như bản thân mình. Khổng Tử đã từng nói “Điều gì mình không muốn thì đừng làm cho người khác”. Nhân được coi là điều cao nhất của luân lý, đạo đức. Thứ hai, chính danh. Chính danh nghĩa là mỗi sự vật phải được gọi đúng tên của nó, mỗi người phải làm đúng chức phận của mình. Danh không chính thì lời không thuận, lời không thuận tất việc không thành. Khổng Tử nói “Vua ra vua, tôi ra tôi, cha ra cha, con ra con”. Trên đây có thể coi là những điều cốt lõi nhất của Nho giáo. Chúng được tóm gọn lại gồm: tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ. Suy cho cùng, những điều này chỉ nhằm mục đích cai trị. Quân tử ban đầu có nghĩa là người cai trị, người có đạo đức và biết thi, thư, lễ, nhạc. 1.1.2. Quan niệm của Nho giáo về mối quan hệ giữa vợ và chồng 8
13. Nho giáo chủ trương “tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ”. Như vậy, một trong những nội dung cốt yếu của đạo Nho chính là “tề gia”, tức là gia đình và những chuẩn mực ứng xử, trách nhiệm, bổn phận giữa các thành viên trong gia đình. Đây là điều cốt lõi, là việc đầu tiên con người phải lo lắng cho chu toàn trước khi lo việc của xã hội. Gia đình bao gồm nhiều mối quan hệ giữa các thành viên trong gia đình như quan hệ giữa vợ và chồng, giữa cha và con, giữa anh và em Theo đó, các mối quan hệ này phải tuân theo những chuẩn mực nhất định. Con phải tuyệt đối phục tùng cha, vợ phải tuyệt đối phục tùng chồng, anh em phải có trách nhiệm với nhau. Trong các mối quan hệ gia đình, Nho giáo đặc biệt nhấn mạnh mối quan hệ giữa vợ và chồng. Mà ở đó, vai trò và quyền uy của người chồng là tuyệt đối. Người chồng có quyền quyết định tất cả những công việc liên quan đến gia đình. Trong khi đó, người vợ có vai trò hoàn toàn bị động. Người vợ phải phục tùng chồng và gần như không tham gia vào bất cứ công việc trọng đại nào của gia đình. Ngoài ra, trách nhiệm của vợ đối với chồng còn được diễn đạt bằng ba quy tắc gọi là tam tòng: ở nhà theo cha, lấy chồng theo chồng, chồng chết theo con trai (tại gia tòng phụ, xuất giá tòng phu, phu tử tòng tử). Như vậy, Nho giáo luôn đề cao vai trò đạo đức trong đời sống vợ chồng. Đạo vợ chồng đúng nghĩa theo Nho giáo trước hết phải chu toàn bổn phận và trách nhiệm của người chồng đối với vợ và của người vợ đối với chồng. 1.2. Ảnh hưởng của Nho giáo đến các quy định pháp luật Việt Nam về mối quan hệ giữa vợ và chồng Nho giáo được du nhập vào Việt Nam từ bên ngoài. Có thể khẳng định rằng các triều đại phong kiến trước đây đã đưa các chuẩn mực đạo đức Nho giáo vào xã hội Việt Nam. Vào thời Lý – Trần (từ thế kỷ XI đến thế kỷ XIV), 9
14. Nho giáo bắt đầu có ảnh hưởng đến xã hội Việt Nam nhưng không sâu đậm như các triều đại sau này. Trong suốt cả chiều dài phát triển của thời kỳ phong kiến Việt Nam, tư tưởng Nho giáo luôn được coi là công cụ tư tưởng chi phối xã hội, là công cụ cai trị đất nước. Cho đến cả giai đoạn sau này, ở thời kỳ hiện đại tư tưởng Nho giáo vẫn còn ảnh hưởng rất sâu đậm đến đời sống, tín ngưỡng, tinh thần của người Việt Nam và chi phối thói quen, cách hành xử của mọi người dân trong xã hội. Không chỉ dừng lại ở đây, tư tưởng Nho giáo còn ghi dấu ấn một cách sâu đậm trong pháp luật của người Việt Nam. Thời kỳ phong kiến Vượt qua khỏi thời kỳ Bắc thuộc, thời kỳ đầu của nền độc lập Nho giáo đã bắt đầu trở thành công cụ tinh thần của người Việt Nam. Giai cấp thống trị đã thấy được tầm quan trọng của việc phải xây dựng luật pháp của riêng mình để cai trị con người và quản lý xã hội. Nhưng tại thời điểm này, do ảnh hưởng của phong kiến phương Bắc, lệ vẫn còn được dùng thay luật. Người Việt ta chính thức có luật của riêng mình vào thời Lý. Đến nhà Trần, đạo Nho tiếp tục được truyền bá vào xã hội. Đạo Nho gần như mang đặc điểm nguyên sơ của nó. Vì thế, pháp luật của nhà Trần rất hà khắc, đặc biệt là hình luật. Đến thời Lê sơ, Nho giáo phát triển đến đỉnh cao, chiếm vị trí độc tôn trong hệ tư tưởng của dân tộc. Các triều đại nhà Lê đã dựa vào lý luận của Nho giáo để xây dựng nên thiết chế của triều đại mình, đồng thời xây dựng và ban hành pháp luật để củng cố và bảo vệ những thiết chế đó. Sự ra đời của Quốc triều hình luật đã cho thấy sự đầy đủ và tiến bộ hơn rất nhiều so với pháp luật của thời Lý và thời Trần. Quốc triều hình luật đề cập đến rất nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội như luật hộ, hôn, điền sản; luật về các tội cướp, gian dâm; luật về các việc đánh nhau, kiện cáo, gian dối; luật về bắt kẻ trốn tránh và xét xử không đúng 10
15. Thế kỷ thứ XVIII, với sự xuất hiện của nhà Nguyễn Nho giáo vẫn chiếm vị trí độc tôn như ở nhà Lê nhưng nội dung của Nho giáo có một số điểm khác biệt cơ bản. Nho giáo thời Nguyễn mang nhiều tính chất khắc nghiệt. Chính bởi đặc tính này mà bộ Hoàng Việt luật lệ của triều Nguyễn, mặc dù là bộ luật có quy mô đồ sộ nhất nhưng không được đánh giá cao về giá trị nội dung so với Quốc triều hình luật. Có thể thấy rằng, pháp luật dưới thời phong kiến dù được xây dựng bởi hệ tư tưởng nào cũng đều mang tính chất tàn khốc và khắc nghiệt. Phần lớn pháp luật giai đoạn này chỉ chú trọng đến hình luật còn những lĩnh vực khác của đời sống xã hội thì chỉ chiếm một phần rất nhỏ. Ngoài ra, pháp luật phong kiến có một đặc trưng là ở bất cứ một triều đại nào pháp luật cũng phải đảm bảo quyền uy tối thượng của nhà vua, của quan lại, tức là của bộ máy cai trị, đảm bảo sự bền vững của ngai vàng. Đó chính là lý do giải thích tại sao các quy định của pháp chủ yếu là các quy định về hình luật, có tính chất rất hà khắc và dã man. Không những thế, để thực hiện mục đích cai trị của mình các triều đại phong kiến rất chú trọng đến việc kiểm soát các mối quan hệ trong gia đình. Gia đình với tính chất là một tổ chức xã hội nhỏ nhất, gia đình có yên thì xã hội mới trật tự. Trong gia đình, các quy tắc, tôn ti, trật tự được quy định rõ ràng và hình phạt dành cho những việc làm sai trái cũng không kém phần nặng nề. Có thể thấy rằng, gia đình Việt Nam thời kỳ phong kiến được tổ chức theo chế độ phụ quyền. Đứng đầu gia đình là người gia trưởng (chủ gia đình). Gia đình được coi là một chủ sở hữu tài sản và việc thực hiện quyền sở hữu này là người gia trưởng. Người gia trưởng là người điều hành tất cả các công việc thuộc sinh hoạt của gia đình, bao gồm cả việc dựng vợ gả chồng cho con cháu. 11
16. Quan hệ hôn nhân lúc này được thiết lập trên những nguyên tắc cơ bản: bảo đảm tôn ti trật tự, đẳng cấp, thứ bậc của các mối quan hệ giữa các thành viên, trọng nam kinh nữ, khẳng định quyền tối cao của người gia trưởng trong gia đình. Quan hệ giữa vợ và chồng tồn tại sự bất bình đẳng rất rõ nét. Vai trò của người đàn ông được tôn vinh và vai trò của người phụ nữ bị hạ thấp. Người chồng được quyền có nhiều vợ nhưng người vợ phải có nghĩa vụ chung thuỷ với người chồng. Toàn bộ tài sản và quyền lực gia đình nằm trong tay người đàn ông – người chồng – người gia trưởng. Thời kỳ Pháp thuộc (1858 - 1945) Theo suốt hành trình lịch sử hàng nghìn năm của chế độ phong kiến tập quyền, dù rằng không còn ảnh hưởng sâu đậm và có giá trị độc tôn nữa nhưng tư tưởng Nho giáo vẫn để lại nhiều tác động đến đời sống xã hội và pháp luật của người Việt Nam thời kỳ thực dân phong kiến (từ năm 1858 đến trước năm 1945). Thực dân Pháp xâm lược nước ta, đánh dấu sự du nhập của nền văn minh phương Tây vào xã hội Việt Nam. Tuy nhiên, với hàng nghìn năm ảnh hưởng, tư tưởng Nho giáo vẫn còn thể hiện rất đậm nét trong đời sống, tư tưởng của người Việt Nam. Sau khi kiểm soát được toàn bộ lãnh thổ nước ta, chính quyền thực dân Pháp đã lần lượt ban hành những văn bản pháp luật mới. Dù rằng người Pháp đã cố gắng phản ánh các phong tục, tập quán, thói quen sinh hoạt cổ truyền của người Việt Nam nhưng pháp luật vẫn mang hơi hướng của văn hoá phương Tây. Pháp luật hôn nhân và gia đình, dù trong bất kỳ chế độ chính trị nào cũng là lĩnh vực thể hiện sâu sắc nhất đặc tính này. Thời kỳ này, thực dân Pháp chia cắt đất nước ta làm ba miền, mỗi miền áp dụng một bộ dân luật để điều chỉnh quan hệ hôn nhân và gia đình. Ở Bắc 12
17. kỳ áp dụng Bộ dân luật năm 1931. Ở Trung kỳ áp dụng Bộ dân luật năm 1936. Ở Nam kỳ áp dụng Bộ dân luật giản yếu năm 1883. Hầu hết các bộ luật này chỉ đề cập đến các vấn đề cơ bản về nhân thân, về quyền dân sự, hộ tịch, nơi cư trú, kết hôn, quan hệ vợ chồng, quan hệ cha mẹ – con, ly hôn Nội dung của các quy định này vẫn mang đậm tư tưởng phong kiến. Quan hệ giữa vợ và chồng vẫn được tổ chức theo chế độ gia trưởng, thừa nhận tình trạng bất bình đẳng giữa vợ và chồng, quy định nhiều nghĩa vụ của phụ nữ mà không đề cập đến nghĩa vụ của người chồng. Chế độ đa thê vẫn còn được duy trì. Thời kỳ cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân (1945 - 1954) Lịch sử phát triển của đất nước ta bước sang một thời kỳ mới với sự thành công của cuộc Cách mạng tháng Tám năm 1945. Cuộc cách mạng đã giải phóng dân tộc Việt Nam nói chung và phụ nữ Việt Nam nói riêng ra khỏi ách thống trị hết sức hà khắc và bị đối xử thậm tệ của chế độ thực dân nửa phong kiến, mở ra một thời kỳ mới trong lịch sử, không chỉ của pháp luật Việt Nam mà cho cả pháp luật về hôn nhân và gia đình. Tuy nhiên, bước ra khỏi thời kỳ đô hộ, tại thời điểm lịch sử này Nhà nước ta chưa ban hành các đạo luật cụ thể trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình mà chỉ tiến hành phong trào “vận động đời sống mới” nhằm tuyên truyền, giác ngộ người dân xoá bỏ những hủ tục phong kiến lạc hậu. Ngày 10 tháng 10 năm 1945, Chủ tịch nước Việt Nam dân chủ công hoà đã ban hành Sắc lệnh số 90-SL cho phép vận dụng những quy định của pháp luật cũ một cách có chọn lọc, theo nguyên tắc không đi ngược lại với lợi ích của nhân dân, của Nhà nước. Sự ra đời của Bản Hiến pháp đầu tiên năm 1946 của nước Việt Nam dân chủ cộng hoà có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong việc làm thay đổi căn bản quan hệ hôn nhân và gia đình của người Việt Nam. Ngay tại Điều thứ 9 đã 13
18. khẳng định “Đàn bà ngang quyền với đàn ông về mọi phương diện”. Đây chính là sự ghi nhận quyền bình đẳng của phụ nữ, là cơ sở pháp lý để xoá bỏ chế độ hôn nhân và gia đình phong kiến, xây dựng chế độ hôn nhân và gia đình mới. Từ những những nguyên tắc đầu tiên được thiết lập từ Hiến pháp năm 1946, pháp luật hôn nhân và gia đình Việt Nam thời kỳ hiện đại còn ghi đậm dấu ấn của mình trong lòng xã hội Việt Nam bằng một hệ thống văn bản đồ sộ và có hiệu lực pháp lý cao. Đầu tiên đó là sự ra đời của hai sắc lệnh, Sắc lệnh số 97-SL ngày 22 tháng 5 năm 1950 sửa đổi một số quy lệ và chế định trong dân luật và Sắc lệnh số 159-SL ngày 17 tháng 01 năm 1950 quy định về vấn đề ly hôn. Với những giá trị mang tính chất nền tảng như vậy nhưng hai sắc lệnh vẫn không phản ánh thực tế của thời kỳ lịch sử này, vẫn chưa xoá bỏ tận gốc chế độ hôn nhân và gia đình phong kiến, vẫn mang ảnh hưởng của tư tưởng Nho giáo nguyên bản về sự bất bình đẳng giữa vợ và chồng, vẫn chưa chấm dứt được hoàn toàn tình trạng tảo hôn, chế độ đa thê Thời kỳ đất nƣớc chƣa thống nhất (1955 - 1975) Năm 1954, sau chiến thắng của chiến dịch Điện Biên Phủ, đất nước ta tạm thời bị chia cắt thành hai miền Nam và Bắc. Lúc này Sắc lệnh số 97 và Sắc lệnh số 159 đã hoàn thành vai trò của mình, không còn phù hợp với thực tế tại thời điểm lúc bấy giờ. Sự ra đời của Luật hôn nhân và gia đình Việt Nam năm 1959, đạo luật đầu tiên về hôn nhân và gia đình trong lịch sử pháp luật thời kỳ hiện đại của Việt Nam như một bước tiến mới làm thay đổi hoàn toàn diện mạo của quan hệ hôn nhân và gia đình. Luật này thực hiện hai nhiệm vụ cơ bản: xoá bỏ những tàn tích của chế độ hôn nhân và gia đình phong kiến, lạc hậu, xây dựng chế độ hôn nhân và gia đình mới xã hội chủ nghĩa. 14
19. Tuy nhiên, ở miền Nam Việt Nam, sau năm 1959 đế quốc Mỹ đã thay chân thực dân Pháp nhảy vào tiếp tục thực hiện chính sách xâm lược của chủ nghĩa thực dân kiểu mới. Đế quốc Mỹ và ngụy quyền Sài Gòn đã ban hành một số văn bản về hôn nhân và gia đình, được áp dụng từ năm 1954 đến năm 1975, bao gồm: Bộ luật gia đình ngày 02 tháng 01 năm 1959 dưới chế độ Ngô Đình Diệm (gọi là Luật số 1 - 59). Sắc luật số 15/64 ngày 23 tháng 7 năm 1964 về giá thú, tử hệ và tài sản cộng đồng. Bộ dân luật ngày 20 tháng 12 năm 1972 của chính quyền ngụy Sài Gòn. Nội dung pháp luật thời kỳ này đã đưa ra nhiều quy định xa lạ với phong tục tập quán lưu truyền trong xã hội Việt Nam. Quy định nhiều điều cấm đoán, xử phạt khắt khe đối với việc vi phạm nghĩa vụ vợ chồng, giải quyết ly hôn dựa trên cơ sở lỗi, thậm chí Bộ luật gia đình còn cấm vợ chồng không được ly hôn Nhiều lĩnh vực của hôn nhân và gia đình bị bỏ khuyết như vấn đề thừa kế tài sản giữa vợ và chồng Cả ba bộ luật trên đã bãi bỏ chế độ đa thê song vẫn thừa nhận nguyên tắc bất bình đẳng giữa vợ và chồng, phân biệt đối xử giữa các con, quyền gia trưởng của người chồng vẫn tiếp tục được duy trì [41, tr. 30]. Thời kỳ thống nhất đất nƣớc và xây dựng CNXH trên phạm vi cả nƣớc (1976 - nay) Sau năm 1975, Việt Nam hoàn toàn thống nhất, cả nước đi lên chủ nghĩa xẫ hội. Chính yêu cầu của việc xây dựng chủ nghĩa xã hội trên phạm vi cả nước đòi hỏi phải có một hệ thống pháp luật áp dụng thống nhất trên toàn 15
20. quốc. Xuất phát từ yêu cầu này, Hội đồng Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 76/CP ngày 25 tháng 3 năm 1977 quy định việc thi hành thống nhất luật hôn nhân và gia đình trong phạm vi cả nước. Lúc này, Luật hôn nhân và gia đình năm 1959 được áp dụng trên toàn quốc và chính thức thay thế luật của chế độ Sài Gòn cũ, góp phần tích cực vào phong trào giải phóng phụ nữ và là cơ sở pháp lý để đấu tranh xoá bỏ những tục lệ hôn nhân gia đình phong kiến và thực dân kiểu mới của chế độ Sài Gòn cũ. Tuy nhiên, với gần 30 năm thi hành ở miền Bắc và hơn 10 năm thi hành ở miền Nam, bên cạnh những thành tựu đáng kể thì Luật hôn nhân và gia đình năm 1959 cũng không thể tránh khỏi một số hạn chế nhất định. Do những biến chuyển của tình hình chính trị – kinh tế – xã hội của đất nước, Luật này vẫn không thể giải quyết triệt để tình hình thực tế của xã hội. Tư tưởng trọng nam kinh nữ, tình trạng đa thê, ngược đãi vợ con vẫn còn tồn tại. Một số lĩnh vực vẫn chưa được pháp luật điều chỉnh như chế độ đỡ đầu, xác định cha mẹ cho con, quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài. Vấn đề chế độ tài sản vợ chồng, thừa kế trong gia đình, nuôi con nuôi chưa có những quy định cụ thể, rõ ràng gây khó khăn trong việc áp dụng. Kể từ thời điểm đó đến nay, do điều kiện kinh tế – xã hội trong từng giai đoạn mà pháp luật hôn nhân và gia đình còn được phát triển bằng sự ra đời của hai đạo luật nữa. Đó là Luật hôn nhân và gia đình năm 1986 và Luật hôn nhân và gia đình năm 2000. Cả hai đạo luật này thể hiện sự phát triển ngay trong lòng xã hội Việt Nam theo từng giai đoạn phát triển của lịch sử. Từ việc xoá bỏ tận gốc những tàn tích của chế độ hôn nhân và gia đình phong kiến và xây dựng chế độ hôn nhân gia đình mới xã hội chủ nghĩa cho đến việc xác lập nguyên tắc bình đẳng 16
21. giữa vợ và chồng, điều mà trước đây không thể tìm thấy trong pháp luật thời kỳ phong kiến. Tuy nhiên, có thể thấy rằng các nhà lập pháp Việt Nam đã nắm rất rõ các đặc điểm trong tâm lý, tư tưởng, tín ngưỡng, thói quen sinh hoạt cũng như những chuẩn mực trong cư xử của người dân trong xã hội. Ngay cả tâm lý trọng đạo đức truyền thống Nho giáo mà sự ảnh hưởng của nó đã kéo dài và sâu đậm trong tư tưởng của người dân Việt Nam suốt cả một chặng đường dài cũng được các nhà lập pháp Việt Nam quan tâm một cách thích đáng. Có thể thấy bóng dáng của tư tưởng Nho giáo trong một số quy định của pháp luật hôn nhân gia đình, không chỉ trong Luật hôn nhân và gia đình năm 1986 mà trong cả Luật hôn nhân gia đình năm 2000 hiện hành. Vẫn là sự đề cao vị trí và vai trò của các quan hệ nhân thân, với tính chất là quan hệ mang tính chất nền tảng và ở một mức độ nào còn chi phối nhất định đến các quan hệ tài sản. Tất cả các mối quan hệ trong gia đình đều được dựa trên những chuẩn mực đạo đức Nho giáo truyền thống đã được ghi nhận và lưu truyền trong nhân dân từ xa xưa. Lịch sử văn hoá Việt Nam đã cho thấy, xã hội Việt Nam coi hôn nhân như một sự ràng buộc về tinh thần. Những hành động của đời sống hôn nhân được coi như là một đạo lý sống, gọi là đạo vợ chồng. Hôn nhân theo quan niệm của Nho giáo nặng về bổn phận, trách nhiệm hôn nhân. Kể cả trong thời kỳ hiện đại, khi ảnh hưởng của trào lưu tư tưởng mới đang biến đổi đời sống hôn nhân, đôi khi thái quá đến trở thành biến dạng đời sống này tại nhiều quốc gia phát triển trên thế giới, thì đối với phần đông người Việt Nam hôn nhân vẫn được tôn trọng qua hình thức tôn giáo và truyền thống. Và để lý giải cho nhận định này, chúng ta sẽ đi tìm hiểu những quy định cụ thể của pháp luật hôn nhân và gia đình của từng thời kỳ về mối quan hệ 17
22. giữa vợ và chồng, một mối quan hệ được coi là nền tảng của quan hệ hôn nhân và gia đình. 18
23. CHƢƠNG 2 NỘI DUNG ẢNH HƯỞNG CỦA NHO GIÁO ĐẾN CÁC QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ MỐI QUAN HỆ GIỮA VỢ VÀ CHỒNG Pháp luật của người Việt Nam phản ánh tâm linh, tín ngưỡng tự nhiên, bản địa và tôn giáo của người Việt Nam. Pháp luật là một phần văn hoá, nó gắn chặt với những gì mà người Việt Nam tôn thờ, sợ hãi và căm ghét. Nếu như Thiên chúa giáo đã là một nền móng tạo nên văn minh pháp lý phương Tây thì thuyết âm dương ngũ hành, tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, triết lý nhân quả, tình yêu thương đồng loại của Đạo Phật và triết lý sống Nho giáo đã tạo nên nền móng của văn minh pháp lý Việt Nam. Thứ nền móng đó đã ăn sâu trong tâm thức của người Việt Nam. Luật pháp nếu xung đột với những giá trị nền tảng đó sẽ không được cộng đồng người Việt Nam chấp nhận, chúng sẽ tự khắc bị tiêu vong [30, tr. 12]. Pháp luật điều chỉnh mối quan hệ giữa vợ và chồng cũng không nằm ngoài quy luật này. Để được cộng đồng người Việt Nam chấp nhận thì nhất thiết phải thể hiện được những giá trị nền tảng đó. Tuy nhiên, để thấy rõ được bản chất cũng như nghiên cứu sự ảnh hưởng của tư tưởng Nho giáo đến mối quan hệ giữa vợ và chồng, chúng tôi xin khai thác vấn đề dưới hai khía cạnh cơ bản, đó là: quan hệ nhân thân và quan hệ tài sản trong thời kỳ hôn nhân và khi chấm dứt hôn nhân. 2.1. Ảnh hưởng của Nho giáo đến các quy định pháp luật Việt Nam về mối quan hệ giữa vợ và chồng giai đoạn trước Cách mạng Tháng 8 năm 1945 19