Luận văn Ảnh hưởng của khả năng ngôn ngữ lên việc giải bài toán có lời văn của học sinh lớp 4 một số trường tiểu học tại TP HCM

Nội dung text: Luận văn Ảnh hưởng của khả năng ngôn ngữ lên việc giải bài toán có lời văn của học sinh lớp 4 một số trường tiểu học tại TP HCM

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Huỳnh Thị Hoàng Oanh ẢNH HƯỞNG CỦA KHẢ NĂNG NGÔN NGỮ LÊN VIỆC GIẢI BÀI TOÁN CÓ LỜI VĂN CỦA HỌC SINH LỚP 4 MỘT SỐ TRƯỜNG TIỂU HỌC TẠI TP HCM LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2013
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Huỳnh Thị Hoàng Oanh ẢNH HƯỞNG CỦA KHẢ NĂNG NGÔN NGỮ LÊN VIỆC GIẢI BÀI TOÁN CÓ LỜI VĂN CỦA HỌC SINH LỚP 4 MỘT SỐ TRƯỜNG TIỂU HỌC TẠI TP HCM Chuyên ngành : Tâm lý học Mã số : 60 31 04 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. LÊ THỊ MINH HÀ Thành phố Hồ Chí Minh – 2013
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đề tài “Ảnh hưởng của khả năng ngôn ngữ lên việc giải toán có lời văn của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại TP. Hồ Chí Minh” do tôi thực hiện. Số liệu của đề tài là trung thực và chưa được công bố ở các nghiên cứu khác. Tôi xin chịu trách nhiệm về nghiên cứu của mình. Người cam đoan Huỳnh Thị Hoàng Oanh 1
4. LỜI CÁM ƠN Bằng tấm lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, tôi xin cảm ơn cô hướng dẫn khoa học – TS. Lê Thị Minh Hà - người đã rất tận tình và đầy trách nhiệm trong quá trình hướng dẫn tôi thực hiện luận văn. Tôi xin trân trọng và cảm ơn các Thầy Cô khoa Tâm lý – Giáo dục đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận văn. Xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Ban giám hiệu và học sinh trường tiểu học Trần Quang Diệu, quận 3 và trường tiểu học Phạm Ngũ Lão, quận Gò Vấp đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong quá trình khảo sát thực trạng. Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn những người trong gia đình, bạn bè đã hết lòng quan tâm, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Luận văn không tránh khỏi những sai sót. Kính mong các Thầy Cô giáo và các bạn cảm thông và đóng góp ý kiến để luận văn được hoàn thiện hơn. Trân trọng! TP. Hồ Chí Minh, tháng 9 năm 2013 Huỳnh Thị Hoàng Oanh 2
5. MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN 1 LỜI CÁM ƠN 2 MỤC LỤC 3 MỞ ĐẦU 5 1. Lí do chọn đề tài 5 2. Mục đích nghiên cứu 6 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 7 4. Giả thuyết nghiên cứu 7 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 7 6. Phương pháp nghiên cứu 7 7. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu 8 8. Đóng góp của đề tài 9 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ ẢNH HƯỞNG CỦA KHẢ NĂNG NGÔN NGỮ LÊN VIỆC GIẢI TOÁN LỜI VĂN CỦA HỌC SINH LỚP 4 10 1.1. Lịch sử nghiên cứu về ngôn ngữ và việc học toán nói chung, việc giải toán có lời văn nói riêng 10 1.1.1. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài 10 1.1.2. Các công trình nghiên cứu ở trong nước 12 1.2. Một số vấn đề lý luận cơ bản về khả năng ngôn ngữ và việc giải toán có lời văn của học sinh tiểu học 14 1.2.1. Ngôn ngữ 14 1.2.2. Khả năng ngôn ngữ 25 1.2.3. Khả năng ngôn ngữ của học sinh 27 1.2.4. Một số đặc điểm nhận thức của học sinh tiểu học 37 CHƯƠNG 2: TÌM HIỂU ẢNH HƯỞNG CỦA KHẢ NĂNG NGÔN NGỮ LÊN VIỆC GIẢI BÀI TOÁN CÓ LỜI VĂN CỦA HỌC SINH LỚP 4 Ở MỘT SỐ TRƯỜNG TIỂU HỌC TẠI TP HỒ CHÍ MINH 58 2.1. Tổ chức nghiên cứu 58 2.1.1. Thể thức nghiên cứu 58 2.1.2. Vài nét về khách thể nghiên cứu 67 2.2. Kết quả nghiên cứu 67 2.2.1. Kết quả nghiên cứu thực trạng về khả năng ngôn ngữ của học sinh lớp 4 ở hai trường tiểu học Phạm Ngũ Lão và Trần Quang Diệu 67 3
6. 2.2.2. Thực trạng việc giải bài toán có lời văn của học sinh lớp 4 87 2.2.3. Ảnh hưởng của khả năng ngôn ngữ lên việc giải bài toán có lời văn của học sinh lớp 4 94 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 104 TÀI LIỆU THAM KHẢO 107 PHỤ LỤC 112 4
7. MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Toán học là môn học bắt buộc trong trường phổ thông các cấp tại Việt Nam. Tuy nhiên để đạt được thành tích học toán khá, giỏi trong quá trình học tập không phải là việc dễ dàng. Ngôn ngữ là hiên tượng lịch sử xã hội nảy sinh trong hoạt động thực tiễn của con người. Nó có tác động làm thay đổi hoạt động tinh thần, hoạt động trí tuệ, hoạt động bên trong của con người. Nó hướng vào và làm trung gian hoá cho các hoạt động tâm lý cao cấp của con người như tri giác, trí nhớ, tư duy, tưởng tượng Ngôn ngữ do cá nhân tiến hành có thể có những xu hướng mục đích khác nhau nhằm truyền đạt một thông báo mới, những tri thức mới, giải quyết nhiệm vụ tư duy mới. Ngôn ngữ của mỗi cá nhân phát triển cùng với năng lực nhận thức của cá nhân đó và bao giờ cũng mang dấu ấn của những đặc điểm tâm lí riêng của từng cá nhân [38]. Chính vì vậy ngôn ngữ cũng mang tính cá thể khi tham gia vào quá trình học tập của con người nói chung, trong quá trình học tập toán nói riêng. Ở bậc Tiểu học, mỗi môn học đều hình thành và phát triển những cơ sở nền tảng trong nhân cách con người Việt Nam. Trong đó, môn Toán và Tiếng Việt có vị trí quan trọng. Thật vậy, theo điều 3 luật giáo dục Tiểu học 2005 quy định: “Giáo dục tiểu học phải bảo đảm cho học sinh nắm vững các kỹ năng nói, đọc, viết, tính toán” [41]. Trong đó, mục tiêu giảng dạy toán Tiểu học nhằm giúp học sinh bước đầu hình thành và phát triển năng lực trừu tượng hóa, khái quát hóa, kích thích trí tưởng tượng, gây hứng thú học tập toán, phát triển hợp lý khả năng suy luận và diễn đạt đúng (bằng lời, bằng viết các suy luận đơn giản), góp phần rèn luyện phương pháp học tập làm việc khoa học, linh hoạt, sáng tạo. Bên cạnh đó, mục tiêu giảng dạy môn tiếng Việt ở bậc Tiểu học nhằm giúp học sinh hình thành và phát triển kỹ năng sử dụng tiếng Việt để học tập các môn học khác và giao tiếp trong các môi trường hoạt động của lứa tuổi. Như vậy, ngôn ngữ vừa là công cụ vừa là nguyên liệu trong quá trình học tập nói chung và học toán nói riêng của học sinh. Giải bài tập toán không chỉ giúp học sinh hiểu khái niệm toán học, củng cố và vận dụng chúng một cách linh hoạt vào việc giải quyết vấn đề cụ thể bởi “chỉ có thông qua các bài tập ở hình thức này hay hình thức khác, mới tạo điều kiện cho học sinh vận dụng linh hoạt những kiến thức để tự học và giải quyết thành công những tình huống cụ thể khác nhau thì những kiến thức đó mới trở nên sâu sắc, hoàn thiện và biến thành vốn riêng của học sinh”[20]. Do vậy, việc giải bài tập toán, đặc biệt là việc giải bài toán có lời văn để đưa ra 5
8. một kết quả chính xác là một quá trình phức tạp bởi nó đòi hỏi học sinh phải nỗ lực ở nhiều mặt do yếu tố “ngôn ngữ” ẩn chứa trong bài toán là thành tố gây khó khăn trong quá trình nhận thức khi giải bài toán có lời văn ở học sinh [8]. Do vậy, việc giải bài tập toán luôn là vấn đề trung tâm trong việc dạy học toán ở nhà trường, đòi hỏi sự quan tâm và đầu tư nhiều mặt ở cả thầy và trò trong quá trình dạy học. Trong vai trò là một gia sư hỗ trợ cho những em học sinh yếu kém, tôi nhận thấy các em thường gặp khó khăn nhiều nhất khi học toán và văn học. Một trong số những đặc điểm nổi bật của các học sinh này là các em không thể diễn đạt trôi chảy, gãy gọn khi trả lời câu hỏi mà giáo viên đặt ra, câu trả lời thường là từ hoặc cụm từ mà các em thường phân vân, ấp úng, mất nhiều thời gian để suy nghĩ hơn những học sinh khác, nhất là khi giải các bài toán có lời văn. Lúc nào cùng vậy, bên cạnh vấn đề đạo đức của học sinh, kết quả học tập của học sinh là vấn đề các giáo viên quan tâm nhiều nhất. Tôi vẫn còn nhớ chia sẻ của các đồng nghiệp là giáo viên chủ nhiệm hoặc là giáo viên bô môn văn, toán về những ưu tư khi học sinh luôn là những đứa trẻ rất chăm học, không vi phạm nội quy kỷ luật của nhà trường, nhưng thành tích học tập rất kém, nhất là ở 2 môn chính, môn văn và môn toán. Bản thân các em cũng không chủ động chia sẻ những khó khăn trong việc học của mình với giáo viên và chuyên viên tham vấn học đường. Hiện nay, nhiệm vụ của nhà trường là đào tạo những “con người lao động, tự chủ, năng động, sáng tạo” và “có năng lực giải quyết vấn đề” [11] cho nên dù tỉ lệ học sinh yếu kém trong nhà trường rất thấp nhưng các thầy cô vẫn dành mối quan tâm đặc biệt cho nhóm học sinh này để tìm giải pháp nâng cao kết quả học tập của các em cũng là nâng cao hiệu quả giảng dạy của nhà trường. Ở góc độ nhà tham vấn tâm lý tôi nhận thấy, bản thân các em có học lực yếu kém do khả năng hạn chế của mình thường chịu thiệt thòi nhiều nhất, bởi so với mặt bằng chung của lớp học hiện nay đã ít nhiều quá tải, các em sẽ chịu áp lực từ nhiều phía (gia đình, thầy cô, bạn bè ) về kết quả học tập dẫn đến sự tự ti, mặc cảm, thậm chí bỏ học. Chính vì vậy việc tìm hiểu khả năng của các em để có sự nhìn nhận và đánh giá các em phù hợp trong quá trình học tập là cần thiết. Với những lý do xuất phát từ thực tiễn nêu trên, chúng tôi chọn đề tài “Ảnh hưởng của khả năng ngôn ngữ lên việc giải bài toán có lời văn của học sinh lớp 4 một số trường tiểu học tại TP HCM” để nghiên cứu. 2. Mục đích nghiên cứu 6
9. Tìm hiểu ảnh hưởng của khả năng ngôn ngữ lên việc giải bài toán có lời văn của học sinh lớp 4 ở một số trường Tiểu học tại TP HCM. Từ đó đề xuất một số biện pháp tâm lý – sư phạm phù hợp với khả năng ngôn ngữ của từng trẻ để giúp trẻ học toán tốt hơn. 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Ảnh hưởng của khả năng ngôn ngữ lên việc giải bài toán có lời văn của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại TP HCM. 3.2. Khách thể nghiên cứu Khách thể chính gồm 249 học sinh lớp 4 ở một số trường Tiểu học tại TP Hồ Chí Minh. 4. Giả thuyết nghiên cứu - Khả năng ngôn ngữ của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại TP Hồ Chí Minh ở mức khá cao. - Có sự khác biệt khi so sánh mức độ của khả năng ngôn ngữ lên việc giải bài toán có lời văn giữa các nhóm học sinh khác nhau về giới tính. - Mức độ ảnh hưởng của khả năng tiếp nhận ngôn ngữ lên việc giải bài toán có lời văn của học sinh lớp 4 ở một số trường tiểu học tại TP HCM ở mức cao. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu một số vấn đề lý luận về: khả năng tiếp nhận ngôn ngữ và khả năng diễn đạt ngôn ngữ, việc giải bài toán có lời văn của học sinh lớp 4, đặc điểm tâm lý của học sinh tiểu học, mối liên hệ giữa khả năng ngôn ngữ và việc giải bài toán có lời văn của học sinh tiểu học. - Khảo sát và phân tích ảnh hưởng của khả năng ngôn ngữ lên việc giải bài toán có lời văn của học sinh lớp 4 một số trường tiểu học tại TP HCM. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp luận nghiên cứu: dựa trên quan điểm triết học Mác – Lênin, nguyên tắc tiếp cận hệ thống, quan điểm hoạt động – nhân cách 6.2. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể 7
10. 6.2.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận: đọc sách và tài liệu, văn bản, tạp chí, thông tin khoa học; phân tích và tổng hợp lý thuyết, phân loại hệ thống hoá lý thuyết về khả năng ngôn ngữ và việc giải bài toán có lời văn của học sinh lớp 4. Mục đích: Thực hiện phương pháp này nhằm tìm hiểu các vấn đề lý luận của đề tài 6.2.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn 6.2.2.1. Phương pháp đo nghiệm bằng hệ thống bài tập Mục đích: Đây là phương pháp chính của đề tài. Chúng tôi sử dụng hệ thống bài tập nhằm thu thập thông tin về khả năng ngôn ngữ và việc giải bài toán có lời văn của học sinh lớp 4. Hệ thống bài tập gồm hai phần: Phần 1: Các bài tập đo khả năng ngôn ngữ của học sinh lớp 4 - Khả năng đọc hiểu: bài tập trắc nghiệm lựa chọn từ điền vào chỗ trống và bài tập chọn đúng hoặc sai - Khả năng nghe hiểu : bài tập nghe câu chọn hình - Khả năng đọc: bài tập đọc lưu loát - Khả năng viết: bài tập nghe viết Phần 2: Các bài tập giải bài toán có lời văn của học sinh lớp 4 (bài tập tóm tắt, giải toán, đặt câu hỏi cho tóm tắt, tái hiện đề toán có lời văn) 6.2.2.2. Phương pháp trò chuyện với học sinh, phỏng vấn giáo viên. Mục đích: Phương pháp này dùng để hổ trợ cho phương pháp điều tra nhằm tìm hiểu những vấn đề nghiên cứu một cách sâu sắc hơn, những giải thích rõ ràng hơn mà trong các phiếu điều tra không thể hiện rõ. 6.2.2.3. Phương pháp mô tả chân dung tâm lý Mục đích: Để mô tả chi tiết khả năng ngôn ngữ của một số em học sinh và thành tích giải toán có lời văn tương ứng để có bức tranh thực trạng sâu sắc hơn. 6.3. Phương pháp thống kê toán học: xử lý số liệu bằng phần mềm thống kê SPSS với các thông số: điểm trung bình, tỉ lệ %, các kiểm nghiệm về sự khác biệt, hệ số tương quan. 7. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu 7.1. Về nội dung - Đề tài chỉ nghiên cứu mức độ của khả năng diễn đạt ngôn ngữ (khả năng viết, khả năng đọc) và khả năng tiếp nhận ngôn ngữ (khả năng nghe hiểu, khả năng đọc hiểu) của học sinh lớp 4 theo các dạng bài tập nhất định. 8
11. - Đề tài chỉ nghiên cứu ảnh hưởng của khả năng ngôn ngữ đến việc giải bài toán có lời văn của học sinh lớp. Các dạng toán có lời văn được giới hạn ở các dạng toán tìm hai số khi biết tổng và hiệu của hai số, tìm hai số khi biết tổng và tỉ của hai số đó, tìm hai số khi biết hiệu và tỉ của hai số đó. 7.2. Về khách thể - Đề tài chỉ nghiên cứu 249 học sinh lớp 4 ở trường Tiểu học Trần Quang Diệu và trường tiểu học Phạm Ngũ Lão tại TP HCM và đi sâu phân tích chân dung tâm lý của 2 học sinh để mô tả chi tiết khả năng ngôn ngữ và việc học toán có lời văn của các em nhằm làm rõ thực trạng. 8. Đóng góp của đề tài - Hệ thống hóa cơ sở lý luận về ngôn ngữ, đặc biệt là ngôn ngữ bên trong và làm rõ vai trò ngôn ngữ là công cụ của tư duy - Góp phần làm rõ thực trạng ảnh hưởng của khả năng ngôn ngữ, nhất là khả năng tiếp nhận ngôn ngữ đến việc giải bài toán có lời văn của học sinh tiểu học. 9
12. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ ẢNH HƯỞNG CỦA KHẢ NĂNG NGÔN NGỮ LÊN VIỆC GIẢI TOÁN LỜI VĂN CỦA HỌC SINH LỚP 4 1.1. Lịch sử nghiên cứu về ngôn ngữ và việc học toán nói chung, việc giải toán có lời văn nói riêng 1.1.1. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài Mối quan hệ giữa ngôn ngữ và tư duy đã được nghiên cứu từ lâu và nhiều ngành khoa học khác nhau đã nghiên cứu mối quan hệ này như: triết học, logic học, ký hiệu học, thần kinh học, tâm lý học và ngôn ngữ học. Về mặt logic học và nhận thức luận, những nhà nghiên cứu đứng trên lập trường của chủ nghĩa Mác đã xem xét mối quan hệ giữa ngôn ngữ và tư duy là một sự thống nhất biện chứng. Các phạm trù của tư duy và ngôn ngữ là sản phẩm của quá trình lịch sử lâu dài. Còn những người theo trường phái ký hiệu học thì đề cao quá mức vai trò của ngôn ngữ, coi ngôn ngữ như là mô hình của thế giới quy định sự nhận thức của con người và khẳng định rằng các lý thuyết khoa học và tri thức của con người chỉ là một hệ thống ký hiệu. Các nhà tâm lý học và ngôn ngữ học đã có những đóng góp quan trọng vào việc nghiên cứu mối quan hệ giữa ngôn ngữ và tư duy theo nhiều hướng tiếp cận khác nhau. Các công trình nghiên cứu tâm lý học thần kinh đã đi sâu tìm hiểu hoạt động của các dạng ngôn ngữ trong cấu trúc não bộ. Năm 1861, Broca cho rằng ngôn ngữ vận động được khu trú ở các phần sau của hồi trán thứ ba của bán cầu não trái. Đến năm 1873, Vecnike đã gắn một phần ba hồi thái dương phía trên của bán cầu não trái với chức năng của ngôn ngữ giác quan. Những phát hiện này đã kéo theo một số lượng đáng kể các thử nghiệm nghiên cứu tiếp thử xem những vùng nào của vỏ não tham gia vào tổ chức của ngôn ngữ và những rối loạn nào của hoạt động ngôn ngữ sẽ nảy sinh khi có những tổn thương khác nhau về khu trú của não.[43, tr 429] Các nhà tâm lý theo học thuyết học tập xã hội, lý thuyết hành vi chủ nghĩa (B.F.Skinner, Bandura, Whitehurst, Vasta) đã nhấn mạnh vai trò của quá trình bắt chước và củng cố trong sự phát triển ngôn ngữ của trẻ em. Bandura phát biểu rằng trẻ em thu nhận phần lớn kiến thức ngôn ngữ là do chúng học theo ngôn ngữ của người lớn. B.F.Skinner cho rằng trẻ em học được cách nói đúng vì chúng được củng cố khi nói đúng ngữ pháp. Có thể 10
13. nói, các lý thuyết này chưa đề cập đến mối liên hệ giữa ngôn ngữ và tư duy, không thấy sự trưởng thành của ngôn ngữ chính là sự trưởng thành của tư duy [29]. Đại diện lý thuyết tự nhiên chủ nghĩa, trong cuốn Cấu trúc ngữ nghĩa, Noam Chomsky (1957) đã phân tích có phê phán lý thuyết hành vi chủ nghĩa. Ông nêu lên quan điểm, ngôn ngữ chỉ có ở con người do cơ quan sản sinh ngôn ngữ ở não bộ điều hành. Và ông cũng cho rằng, sự phát triển ngôn ngữ ở trẻ em mang tính di truyền, không cần sự dạy dỗ có chủ định của cha mẹ; suy nghĩ dường như có sẵn, được tập hợp theo mô hình tách biệt, sẽ bùng nổ khi có kích thích phù hợp. Kiến thức ngữ pháp của trẻ có tử lúc trẻ mới sinh ra, trẻ có kho ngữ pháp toàn cầu, chỉ cần sử dụng đúng lúc là trẻ có thể giải mã được tiếng mẹ đẻ của chúng [37]. Lý thuyết này không có tính thuyết phục bởi vì các quy luật ngữ pháp là do con người đặt ra không thể tự nhiên mà có kho ngữ pháp toàn cầu. Jean Piaget – nhà tâm lý học thực nghiệm nổi tiếng của Thụy Sỹ - đã quan tâm nghiên cứu vấn để tư duy và ngôn ngữ trong sự phát triển nhận thức của trẻ. Trong tác phẩm “Ngôn ngữ và tư duy của trẻ” (1923), ông cho rằng tư duy phát triển là nhờ trẻ được hành động trực tiếp với vật thể vật chất còn ngôn ngữ không quan trọng lắm đối với sự phát triển của tư duy [18]. Trong công trình “Ngôn ngữ và tư duy theo quan điểm nguồn cội”, ông đã phân tích mối quan hệ giữa ngôn ngữ và tư duy trong các giai đoạn phát triển khác nhau của đứa trẻ, J. Piaget đã khẳng định ngôn ngữ cần thiết cho sự rèn luyện của tư duy, “thuật ngữ này cần thiết dựa vào thuật ngữ kia trong sự hình thành phối hợp và không ngừng tác động lẫn nhau, nhưng cả hai cùng phụ thuộc chặt chẽ vào trí năng là cái có trước ngôn ngữ và không phụ thuộc vào ngôn ngữ.” [44]. Như vậy, giữa ngôn ngữ và tư duy có cùng phạm vi nguồn gốc với nhau. Quan điểm này của J. Piaget trái ngược với các luồn ý kiến trước đó đã cho rằng: tư duy là nguồn gốc sinh ra ngôn ngữ hoặc tư duy và ngôn ngữ không cùng một nguồn gốc, tư duy và ngôn ngữ có nguồn gốc phát sinh khác nhau. Sở dĩ khi bàn về mối quan hệ giữa tư duy và ngôn ngữ xét về mặt nguồn gốc lại có những tranh luận trái chiều như vậy là do mối liên hệ quá chặt chẽ, khó có thể tách rời nhau giữa tư duy và ngôn ngữ. Các nhà tâm lý ngôn ngữ học Xô Viết như L.X. Vưgotxky, A.A. Leonchep, Luria đã xem xét sự hình thành và phát triển của tư duy và ngôn ngữ trên cơ sở giao tiếp xã hội. Trong công trình nghiên cứu năm 1929 “Nguồn gốc phát sinh của tư duy và ngôn ngữ”; cuốn sách “Tư duy và ngôn ngữ” (1933 – 1934), Vưigotxki cho rằng ngôn ngữ là kết quả của sự chuyển dịch vào bình diện bên trong những hành động của cá thể mà thoạt đầu được thực hiện với các vật của thế giới bên ngoài; tư duy và ngôn ngữ có quan hệ qua lại, tác 11
14. động lẫn nhau, nhưng chúng không đồng nhất và chúng có tính độc lập tương đối, “một phần nhất định của quá trình lời nói và tư duy là không trùng hợp nhau”[48]. Ngôn ngữ như nền tảng của quá trình tâm lý bậc cao như tri giác, chú ý, ghi nhớ, tưởng tượng và đặc biệt là tư duy. Mỗi trẻ em đều có khả năng sử dụng ngôn ngữ cá nhân (ngôn ngữ trẻ tự nói với chính mình) mỗi khi gặp các nhiệm vụ khó. Ngôn ngữ cá nhân giúp trẻ giải quyết vấn đề tốt hơn những đứa trẻ ít nói. Như vậy, ngôn ngữ cá nhân có ảnh hưởng lớn đến nhận thức của trẻ. Khẳng định này của Vưgotxky đã được nhiều nhà nghiên cứu đồng tình. Bên cạnh các tác giả L.X. Vưgotxky; J. Piage, một số tác giả khác như E.I. Tikheva, Ph.A. Sokhina và V.X. Mulkhina đều có hướng nghiên cứu chung là ngôn ngữ là công cụ nhận thức thế giới xung quanh, là phương tiện giao tiếp, phương tiện giúp trẻ tiếp nhận giá trị đạo đức chuẩn mực xã hội. Các tác giả này nhấn mạnh vai trò của ngôn ngữ trong sự phát triển tư duy của trẻ. Ngôn ngữ là cần thiết cho sự phát triển trí tuệ, không thể có sự phát triển tư duy thoát ly hoàn toàn, tách rời khỏi công cụ ngôn ngữ. [18] Đến thế kỷ 20, các nhà tâm lý ứng dụng đã bắt đầu nghiên cứu chuyên sâu về mối liên hệ của ngôn ngữ đến các quá trình tâm lý khác nhau. Đối với việc học tập toán, tác giả Fayol, Michel (1990) khi nghiên cứu khả năng ngôn ngữ nói và việc đọc các chuỗi số của trẻ em đã cho thấy khả năng ngôn ngữ nói có liên quan mạnh mẽ đến thành tích học toán. Các tác giả trên đã chứng minh rằng những trẻ kém hiểu biết về từ vựng và cú pháp, sẽ gặp khó khăn trong việc giải quyết vấn đề số học bằng lời nói. [50]. Tiếp theo, trong nghiên cứu của Marcee Steele các em gặp khó khăn trong học toán có nhiều trường hợp, trong đó có nguyên nhân do khả năng nói hay ngôn ngữ bộc phát trở ngại [49, tr 231]. Theo số liệu thống kê của Riley, Greeno&Hellen (1983) cho rằng cấu trúc ngữ nghĩa của các câu trong bài toán đố ảnh hưởng đến tỉ lệ thành công trong việc giải toán của học sinh tiểu học [51]. Có thể nói, các công trình nghiên cứu về ngôn ngữ và mối quan hệ của nó với tư duy đã có những đóng góp giá trị, phát huy được vai trò ngôn ngữ như là một công cụ của tư duy vào việc dạy học cho học sinh nói chung và dạy học toán cho học sinh nói riêng 1.1.2. Các công trình nghiên cứu ở trong nước Ở Việt Nam, các nhà giáo dục, nhà ngôn ngữ học, tâm lý ngôn ngữ học và tâm lý học (Nguyễn Xuân Khoa, Nguyễn Thị Oanh, Nguyễn Huy Cẩn, Nguyễn Ánh Tuyết ) quan tâm nghiên cứu vấn đề phát triển ngôn ngữ cho trẻ em mầm non ở các khía cạnh: phát triển vốn từ, đặc điểm phát âm, đặc điểm lĩnh hội ngữ pháp, sự tích cực hóa vốn từ ở trẻ Tiêu biểu 12
15. là đề tài nghiên cứu về quá trình hình thành khả năng nói đúng ngữ pháp của trẻ mẫu giáo 3- 4 tuổi của tác giả Nguyễn Huy Cẩn [4] và đề tài “Biện pháp nâng cao khả năng nói đúng ngữ pháp cho trẻ mẫu giáo 3-4 tuổi” [18]. Các công trình này cho thấy trẻ không thể diễn đạt được mạch lạc, rõ ràng suy nghĩ, điều trẻ muốn thể hiện nếu cấu trúc câu nói của trẻ không đúng quy tắc ngữ pháp của tiếng mẹ đẻ. Điều này làm ảnh hưởng đến sự phát triển ngôn ngữ mạch lạc của trẻ- là công cụ giao tiếp và kết nối trẻ với thế giới xung quanh. Một hướng nghiên cứu chuyên sâu hơn về mối quan hệ giữa ngôn ngữ và tư duy việc học tập toán ở trường học, năm 2007, PGS.TS Nguyễn Văn Lộc đã chỉ ra học sinh gặp khó khăn trong việc học toán cũng có liên quan đến ngôn ngữ khi iểu sai đề toán, không nắm vững ngôn ngữ toán [22, tr 256]. Và trong kết luận về kết quả nghiên cứu một số khó khăn trong việc học môn toán của học sinh lớp 5 của TS Trương Công Thanh đã cho thấy những khó khăn trong việc học toán của học sinh là khó khăn trong việc định hướng trong các quan hệ giữa các dữ kiện của bài toán, khó nhận biết các điều kiện và các cách giải được áp dụng cho điều liện của bài toán, cho thấy khả năng phân tích tài liệu toán ở học sinh lớp 5 còn nhiều hạn chế [33,tr 275]. Các nghiên cứu trên cho thấy mối quan tâm của các nhà tâm lý học về yếu tố ngôn ngữ ảnh hưởng đến thành tích học toán của học sinh như thế nào nhưng tập trung chủ yếu vào đối tượng là học sinh tiểu học vì sự phát triển ngôn ngữ là một nét đặc trưng của lứa tuổi này. Toán có lời văn là một dạng toán khó trong chương trình tiểu học- đòi hỏi học sinh vận dụng cả khả năng ngôn ngữ và tư duy từ ngữ - logic để giải toán. Để nâng cao hiệu quả của việc dạy – học toán có lời văn, các nhà chuyên môn, chuyên viên, giáo viên cũng đã bước đầu nghiên cứu lĩnh vực này. Luận văn thạc sĩ tâm lý học “Tìm hiểu tính tích cực nhận thức trong việc giải bài toán có lời văn của học sinh lớp 5 một số trường tiểu học tại TP Hồ Chí Minh”, tác giả Nguyễn Thị Trang Nhung, đã nghiên cứu vấn đề lý luận và khảo sát thực trạng tính tích cực nhận thức của học sinh lớp 5 trong việc giải bài toán có lời văn từ đó đề xuất và thử nghiệm một số biện pháp tâm lý sư phạm nâng cao tính tích cực nhận thức khi giải bài toán có lời văn của học sinh lớp 5 [27]. Luận văn thạc sĩ Giáo dục thuộc chuyên ngành phương pháp giảng dạy môn Toán của tác giả Nguyễn Thị Thanh Thủy “Một số biện pháp sư phạm góp phần nâng cao năng lực giải toán có lời văn của học sinh lớp 5” đã nghiên cứu khá kỹ về năng lực giải toán, tìm ra những khó khăn, những sai lầm và cả về nguyên nhân của học sinh trong quá trình giải toán từ đó đề ra những biện pháp sư phạm thích hợp để giúp giáo viên và học sinh dạy học tốt môn toán. Trong vai trò là người trực 13
16. tiếp truyền đạt kiến thức, kinh nghiệm cho học sinh qua các môn học, các giáo viên cũng tích cực tìm hiểu thực trạng và biện pháp cải thiện kết quả học tập của học sinh. Việc dạy và học môn toán có lời văn ở bậc tiểu học cũng nhận được sự quan tâm của nhiều giáo viên thông qua các đề tài, sáng kiến kinh nghiệm ở cấp cơ sở. Trong báo cáo sáng kiến kinh nghiệm “Một số giải pháp khắc phục tình trạng học sinh học yếu môn toán” của cô Mai Thị Dung, trường THCS Na Sang – Mường Chà, đã chỉ ra nguyên nhân do diễn đạt thiếu mạch lạc, lập luận thiếu căn cứ, sử dụng thuật ngữ toán học thiếu chính xác cũng ảnh hưởng đến thành tích học toán của các em học sinh [16].Tập trung vào nghiên cứu các biện pháp nhằm nâng cao chất lượng giải bài toán có lời văn nơi học sinh là vấn đề được khá nhiều giáo viên quan tâm. Có thể kể tên một vài tác giả như Trịnh Thị Thu Hà (giáo viên trường tiểu học Hòa Sơn A, Hòa Bình) “Tìm hiểu về một số biện pháp nâng cao chất lượng giải bài toán có lời văn cho học sinh lớp 5” (2006); tác giả Chung Thị Quyên (giáo viên trường tiểu học Kiên Lương, Kiên Giang) với đề tài “Hướng dẫn học sinh thực hiện tốt cách giải bài toán có lời văn của học sinh lớp 5” (2008). Nội dung của những nghiên cứu này chủ yếu phân tích những nguyên nhân dẫn đến việc học toán chưa hiệu quả ở học sinh lớp 5 từ đó đề ra những biện pháp tâm lý sư phạm nhăm nâng cao chất lượng giải bài toán có lời văn nơi học sinh. Nhìn chung, các nghiên cứu ở Việt Nam chỉ theo hướng nghiên cứu chức năng, vai trò của ngôn ngữ trong sự phát triển và giáo dục trẻ trước tuổi học. Còn các nghiên cứu liên quan đến việc học toán có lời văn của học sinh còn rất ít, thiếu tính khái quát và lý luận chặt chẽ. Chủ yếu là những nghiên cứu mang tính sáng kiến của giáo viên dạy bộ môn. Các đề tài này chưa thực sự mang tính hệ thống mà chỉ mới đề cập đến thực trạng chất lượng giải bài toán có lời văn và đề xuất các biện pháp giải quyết thực trạng. 1.2. Một số vấn đề lý luận cơ bản về khả năng ngôn ngữ và việc giải toán có lời văn của học sinh tiểu học 1.2.1. Ngôn ngữ a. Khái niệm ngôn ngữ Theo đại từ điển Tiếng Việt, “ngôn ngữ” được hiểu theo 3 lớp nghĩa sau đây [40]: • “Ngôn ngữ” là hệ thống ký hiệu làm phương tiện diễn đạt, thông báo. Ví dụ: ngôn ngữ điện ảnh, ngôn ngữ hội họa 14
17. • “Ngôn ngữ” là cách, lối sử dụng ngôn ngữ có tính chất cá biệt, riêng lẻ. Ví dụ: ngôn ngữ truyện Kiều • “Ngôn ngữ” là hệ thống các âm thanh, các từ ngữ và các quy tắc kết hợp chúng làm phương tiện giao tiếp chung cho một cộng đồng. Như vậy, “ngôn ngữ” trong những hoàn cảnh khác nhau thì có ý nghĩa khác nhau. Thông thường, “ngôn ngữ” được hiểu theo mức nghĩa thứ 3, là một hệ thống âm thanh, từ ngữ dùng để giao tiếp giữa con người với con người Theo triết học, ngôn ngữ là hệ thống ký hiệu thực hiện các chức năng nhận thức và giao tiếp trong quá trình hoạt động của con người. Ngôn ngữ cũng có thể mang tính chất tự nhiên cũng như tính chất nhân tạo. Ngôn ngữ tự nhiên được hiểu như là ngôn ngữ của cuộc sống hàng ngày, là hình thức biểu thị tư tưởng và là phương tiện tiếp xúc giữa người với người. Còn ngôn ngữ nhân tạo là ngôn ngữ do con người tạo ra phục vụ những nhu cầu hẹp nào đó (ngôn ngữ ký hiệu toán, các hệ thống báo tín hiệu khác nhau ) [42, tr 386] Dưới góc độ ngôn ngữ học, Ferdinand de Saussure (1857- 1913) cho rằng ngôn ngữ là một hợp thể gồm những quy ước tất yếu được tập thể xã hội chấp nhận. Đó là một kho tàng được thực tiễn nói năng của những người thuộc cùng một cộng đồng ngôn ngữ lưu lại, một hệ thống tín hiệu, một hệ thống ngữ pháp tồn tại dưới dạng tiềm năng trong một bộ óc, hay, nói cho đúng hơn trong các bộ óc của một tập thể. Những tín hiệu và quy tắc trừu tượng đó tồn tại ở cả mặt ngữ âm, từ vựng và ngữ pháp. Hay nói khác đi, ngôn ngữ là một hệ thống kí hiệu tồn tại như một cái mã chung cho cả một cộng đồng ngôn ngữ dưới dạng tiềm năng để họ sử dụng chung trong nói năng. Trong cuốn Hệ tư tưởng Ðức, Mác và Ăng ghen đã viết: Ngôn ngữ là ý thức thực tại, thực tiễn; ngôn ngữ cũng tồn tại cho cả những người khác nữa, như vậy là cũng tồn tại lần đầu tiên cho bản thân tôi nữa. Và cũng như ý thức, ngôn ngữ chỉ sinh ra do nhu cầu, do cần thiết phải giao dịch với người khác. Hay nói cách khác, ngôn ngữ là một hiện tượng xã hội vì nó phục vụ xã hội với tư cách là phương tiện giao tiếp, nó góp phần thể hiện ý thức xã hội. Mỗi tập thể khác nhau có một phong tục, tập quán, một cách thức cộng cư khác nhau, và theo đó các từ ngữ để gọi tên các khái niệm tương ứng cũng khác nhau. Thoát khỏi tập thể ấy, những từ ngữ ấy sẽ không được sử dụng và thậm chí không còn tồn tại nữa. Người ta đã bàn đến những nhân tố dân tộc, nhân tố văn hóa, nhân tố truyền thống trong ngôn ngữ. Chúng xuất phát chính từ điểm này. Chẳng thế mà thông qua ngôn ngữ, người ta có thể hiểu được ý thức của tập thể xã hội ấy. 15
18. Dưới góc độ tâm lý học, ngôn ngữ được hiểu là hệ thống ký hiệu từ ngữ đặc biệt dùng làm phương tiện giao tiếp và làm công cụ của tư duy. Đây là một hiện tượng khách quan trong đời sống tinh thần của con người, một hiện tượng văn hóa tinh thần của loài người [36]. Ngôn ngữ do cá nhân tiến hành có thể có những xu hướng, mục đích khác nhau nhằm truyền đạt một thông báo mới, những tri thức mới, giải quyết một nhiệm vụ tư duy mới. Đồng tình với quan điểm trên, các nhà tâm lý giao tiếp cho rằng ngôn ngữ là hệ thống ký hiệu (âm thanh hoặc chữ viết) dưới dạng từ ngữ chứa đựng ý nghĩ nhất định (tượng trưng cho sự vật, hiện tượng cũng như thuộc tính và các mối quan hệ của chúng) được con người quy ước và sử dụng trong quá trình giao tiếp [10]. Như vậy, ngôn ngữ là công cụ quan trọng của nghệ thuật văn hóa và giáo dục, nó không chỉ thực hiện nhiệm vụ liên lạc thông tin giữa con người với con người, mà còn giúp con người làm quen với các sự vật của thế giới. Dù được giải thích ở nhiều góc độ khác nhau, ngôn ngữ vẫn có những đặc điểm cơ bản là một hệ thống kí hiệu đặc biệt có tính khái quát và bền vững, có bản chất xã hội đặc biệt, là phương tiện giao tiếp quan trọng nhất của loài người và là công cụ của tư duy. Tuy nhiên trong phạm vi nghiên cứu của đề tài, chúng tôi cho rằng ngôn ngữ là một hệ thống ký hiệu đặc biệt giúp con người mới truyền đạt và lĩnh hội kinh nghiệm xã hội lịch sử của loài người và kế hoạch hóa hoạt động của mình trong quá trình học tập nói riêng và trong nhận thức thế giới xung quanh nói chung. b. Các lĩnh vực cơ bản của ngôn ngữ Ngôn ngữ là một hệ thống tín hiệu. Trong ngôn ngữ cũng có đơn vị hai mặt âm thanh và ý nghĩa. Hai phương diện âm thanh và ý nghĩa kết hợp được với nhau nhờ tính quy ước. Giá trị của tín hiệu ngôn ngữ cũng phụ thuộc vào mối quan hệ giữa các tín hiệu với nhau, tức là giá trị của các tín hiệu ngôn ngữ cũng được xác định ở trong hệ thống, nhờ vào mối quan hệ giữa các tín hiệu khác. Các nhà tâm lý học đã khái quát các lĩnh vực cơ bản của hệ thống tín hiệu theo nhiều cách khác nhau: Theo A. R. Luria (1973): “Tâm lý học hiện đại xem ngôn ngữ như là một phương tiện giao tiếp có tổ chức, nghĩa là như một hình thức phức tạp, có tổ chức đặc trưng của hoạt động có ý thức mà chủ thể tham gia vào đó là người biểu đạt ý kiến bằng ngôn ngữ, một mặt, và là người lĩnh hội nó, mặt khác.” [43]. Ngôn ngữ của người biểu đạt ý kiến gọi là ngôn ngữ biểu cảm, ngôn ngữ của người lĩnh hội gọi là ngôn ngữ ấn tượng.Theo ông, khi phân tích cấu trúc của hoạt động ngôn ngữ, ta chú ý đến các khâu sau: 16