Luận văn Anh em nhà Karamazov dưới góc nhìn phân tâm học

Nội dung text: Luận văn Anh em nhà Karamazov dưới góc nhìn phân tâm học

1. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 2 1. Lý do chọn đề tài 2 2. Lịch sử vấn đề 5 3. Đối tƣợng, phạm vi và mục đích nghiên cứu 7 4. Phƣơng pháp nghiên cứu 8 5. Cấu trúc khóa luận 8 CHƢƠNG 1: DOSTOYEVSKY VÀ CUỐN TIỂU THUYẾT VĨ ĐẠI ANH EM NHÀ KARAMAZOV 9 1.1. Dostoyevsky – từ dấu ấn cuộc đời 10 1.2. đến mô hình tiểu thuyết – Anh em nhà Karamazov 15 1.3. Kết cấu đa dạng và phức tạp của tiểu thuyết. 23 1.3.1. Kết cấu bên ngoài 24 1.3.2. Kết cấu bên trong 26 CHƢƠNG 2: NHỮNG NHÂN CÁCH “DỊ BIÊT” 33 2.1. Căn nguyên và biểu hiện của những nhân cách “dị biệt” 33 2.1.1. Sự ức chế về diện xuất thân 33 2.1.2. Tính dục dị biệt 45 2.2. Cuộc đụng độ của những tâm tính “dị biệt” 50 2.2.1. Fedor – Dmitri: Sự gặp gỡ của những kẻ đam mê dục tình. 50 2.2.2. Ivan – Smerdiakov: Sự song trùng của một bản thể 55 2.2.3. Ivan – Dmitri: Cuộc chiến giữa thiện và ác. 60 CHƢƠNG 3: NHỮNG DIỄN NGÔN “DỊ BIỆT” 64 3.1. Diễn ngôn của một “vĩ nhân” – Ivan Karamazov 64 3.2. Lời sám hối muộn màng của một căn tính thiện - Dmitri Karamazov 76 KẾT LUẬN 86 TÀI LIỆU THAM KHẢO 89 1
2. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Văn học Nga thế kỉ XIX có những cống hiến to lớn và ảnh hƣởng sâu rộng đối với nền văn học thế giới. Những tác phẩm trong nền văn học này đã đƣợc dịch ra rất nhiều thứ tiếng nhƣ Anh, Pháp, Mĩ, Trung Quốc, Nhật Bản, Việt Nam , có mặt ở hầu hết các tủ sách gia đình, các thƣ viện lớn nhỏ và làm rung động hàng triệu trái tim con ngƣời trên toàn thế giới. Những cống hiến của văn học Nga thế kỉ XIX về tiểu thuyết, văn xuôi, phƣơng pháp sáng tác, nghệ thuật miêu tả phân tích tâm lí nhân vật, xây dựng những nhân vật tích cực, đã góp phần làm phong phú thêm nền văn học thế giới cả về sáng tác lẫn lí luận phê bình. Trong đó, chúng ta không thể không kể đến các sáng tác của F.Dostoyevsky . Dostoyevsky không những là một nghệ sĩ lớn, mà còn là một tƣ tƣởng gia lớn. Những sáng tác của ông mang đậm chiều sâu tƣ tƣởng, nhận thức cao, đƣợc đúc kết bằng cả trái tim khối óc và cuộc đời đầy giông bão của nhà văn. Tất cả những vấn đề đó khiến cho việc nghiên cứu giá trị của những tác phẩm của Dostoyevsky không còn là một khuynh hƣớng nữa mà đã trở thành những yêu cầu tất yếu trong quá trình phát triển của văn học hiện đại Nga nói riêng và nền văn học thế giới nói chung. Dostoyevsky đƣợc xem là một trong những nhà cách tân vĩ đại nhất trong hình thức nghệ thuật tiểu thuyết, đặc biệt là việc sáng tạo ra một phƣơng thức viết tiểu thuyết mới, mà sau này khi nghiên cứu các sáng tác của ông, M.Bakhtin gọi là “đa thanh” (hay “phức điệu”). Dostoyevsky không chỉ là nhà nghệ sĩ mà còn là nhà tƣ tƣởng, nhà đạo đức, cho nên tác phẩm của ông luôn luôn đặt vấn đề đạo đức và vấn đề nhân cách con ngƣời lên hàng đầu. Nhân vật của ông vì thế luôn là những nhân vật tự ý thức, luôn trải qua một quá trình tự mổ xẻ, tự nhận thức bản 2
3. thân, trong đó nhà văn đi sâu vào mọi ngóc ngách của đời sống nội tâm nhân vật, vào chiều sâu ý thức của con ngƣời để xem xét, phanh phui cái bản chất ngƣời trong mỗi con ngƣời, mà theo nhƣ ông nói là đi tìm “con người trong con người”. Dostoyevsky đặt luôn đặt nhân vật trong guồng quay bề bộn, ngổn ngang và ngầu đục của xã hội để làm rõ sự chao đảo, nghiêng ngả của nhân cách con ngƣời dƣới tác động nhiều chiều và mạnh mẽ của những dòng tƣ tƣởng khác nhau đang cùng tồn tại trong đó. Chính vì thế, nhân vật chính trong sáng tác của ông thƣờng là những con ngƣời có đời sống nội tâm cũng nhƣ tính cách phức tạp, luôn trong trạng thái giằng co, mâu thuẫn giữa thiện-ác, tốt- xấu, đam mê dục vọng thấp hèn và nhân cách cao thƣợng. Nhân vật của ông thƣờng ở ngƣỡng của đƣờng ranh giới, đứng trƣớc đƣờng biên của sự sa ngã, băng hoại đạo đức tâm hồn, họ luôn phải đấu tranh để kìm hãm, vƣợt lên trên bản năng của phần con để tiến đến phần ngƣời. Có thể nói hầu hết các nhân vật của Dostoyevsky là những nhân vật đang chới với về mặt nhân cách, họ đại diện cho những tƣ tƣởng hoặc phản tƣ tƣởng của nhà văn, đứng trƣớc hoàn cảnh xã hội đầy rẫy cái ác, họ rơi vào trạng thái bi kịch, không sao thoát ra đƣợc. F.Dostoyevsky đƣợc xem nhƣ là ngƣời đầu tiên phác thảo rất thành công chân dung tinh thần con ngƣời, khám phá những chiều sâu tâm lí của thế giới tƣ tƣởng, đƣa đến cho ngƣời đọc cách nhìn nhận mới về vấn đề con ngƣời. Vấn đề con ngƣời đƣợc nhà văn đặt ra trong mối quan hệ với vấn đề xã hội giàu tính hiện thực. Từ đó, nhà văn khái quát lên thành những vấn đề có ý nghĩa hết sức sâu sắc đối với cái gọi là “con ngƣời”. Dostoyevsky đã có những phát kiến lớn lao về vấn đề con ngƣời trong thời đại và để làm đƣợc điều đó ông đã thông qua hình tƣợng nhân vật của mình. Bởi vì, mỗi tác phẩm văn học không thể không có nhân vật và nhân vật trong tác phẩm văn học đều thể hiện tâm tƣ, tình cảm, nhân sinh quan, thế giới quan của nhà văn. Trong những năm cuối đời, sự nghiệp sáng tác của Dostoyevsky một lần 3
4. nữa toả sáng và đƣợc khẳng định bởi kiệt tác Anh em nhà Karamazov. Tác phẩm tổng kết cả cuộc đời viết văn của ông, ở đây hội tụ tất cả những ý tƣởng chủ đạo mà nhà văn ấp ủ suốt đời, là sự kết tinh kinh nghiệm sống đầy sóng gió đau khổ của nhà văn và vô vàn quan sát trong thực tế, thể hiện tay nghề điêu luyện sau bốn chục năm lao động văn học. Thông qua tấm thảm kịch của một gia đình, Dostoyevsky đã cho thấy những bi kịch tinh thần đang nổi lên dữ dội trong lòng ngƣời Nga khi mà vẫn chƣa thể tìm thấy con đƣờng đáng tin cậy đƣa xã hội Nga, con ngƣời Nga ra khỏi cơn các mộng, cuồng loạn lúc bấy giờ. Cũng giống nhƣ những thiên tiểu thuyết khác của Dostoyevsky, Anh em nhà Karamazov là thiên tiểu thuyết kép, tác phẩm một mặt phản ánh hiện thực xã hội, một mặt thể hiện tƣ tƣởng triết học, đao đức của tác giả. Chính vì thế nên nó vừa chứa đựng một dung lƣợng nội dung lớn, vừa truyền tải những thông điệp, những suy tƣ có tính chất tƣ tƣởng từ tác giả, cho nên khi tiếp nhận tác phẩm, ngƣời đọc không những phải kiên nhẫn đọc hết tác phẩm (nhƣ cách nói của tác giả trong lời đề từ), mà còn phải có một tầm đón nhận đủ để khám phá, giải mã đầy đủ ý nghĩa tiềm ẩn của tác phẩm có tầm vóc vĩ đại này. Nhà văn đã khẳng định đƣợc tài năng khái quát và khả năng tƣ duy nghệ thuật của mình - một tƣ duy nghệ thuật hoàn toàn mới: tƣ duy đa thanh. Trong tác phẩm này, chúng ta có thể tìm thấy đƣợc nhiều vấn đề đƣợc đề cập nhƣ chất triết lí, tôn giáo, tự do, luân lí. Vì vậy, để tìm hiểu và làm rõ nhiều vấn đề trong tác phẩm Anh em nhà Karamazov thì trƣớc hết, chúng ta phải tìm hiểu về tâm lý của các nhân vật trong tác phẩm để từ đó khái quát lên ý nghĩa tƣ tƣởng của tác phẩm này. Đây là vấn đề quan trọng nhất, bởi vì tâm lý nhân vật là phƣơng tiện khái quát các tính cách, số phận con ngƣời và các quan niệm nghệ thuật về con ngƣời của nhà văn. Với các lí do trên chúng tôi quyết định chọn đề tài: “Anh em nhà Karamazov của Dostoyevsky dƣới góc nhìn phân tâm học” để đƣợc tìm hiểu sâu 4
5. vào tác phẩm đƣợc xem là một phát kiến vĩ đại của Dostoyevsky và cũng nhƣ muốn khai thác thêm về vấn đề tƣ tƣởng của nhà văn. Phân tâm học Freud sẽ giúp nhìn nhận Anh em nhà Karamazov một cách sâu sắc và toàn diện hơn, đƣa ra những định nghĩa về cấu trúc nhân cách con ngƣời, qua việc phân tích những giấc mơ của nhân vật, ta có thể tìm ra những ám ảnh vô thức, những rối nhiễu tâm trí và hiểu hơn về vấn đề tính dục dị biệt tồn tại ở các nhân vật trong tác phẩm. 2. Lịch sử vấn đề Anh em nhà Karamazov là một tác phẩm hiện thực theo nghĩa cao cả nhất có sức tố cáo hết sức lớn đồng thời là tác phẩm rất lôi cuốn khiến ngƣời đọc hồi hộp với sự phát triển căng thẳng của cốt truyện hình sự đƣợc bố trí rất mực khéo léo nhƣng bao trùm tất cả nó là cuốn tiểu thuyết mà tuyến triết lý chiếm địa vị thống trị. Nghiên cứu về tiểu thuyết Anh em nhà Karamazov trên thế giới chắc chắn có rất nhiều công trình, tuy nhiên, do hạn chế về ngôn ngữ nên ngƣời viết luận văn không thể bao quát hết toàn bộ những công trình hay tài liệu đó. Chúng tôi xin đƣợc giới thiệu qua một số vấn đề liên quan đến tác phẩm qua những tài liệu tiếp cận đƣợc. Nhà nghiên cứu văn học lỗi lạc M. Bakhtin trong công trình Những vấn đề thi pháp Dostoyevsky đã nghiên cứu các vấn đề sáng tác của Dostoyevsky ở góc độ thi pháp nhƣ hình thức nghệ thuật, tƣ duy nghệ thuật, khám phá nhà nghệ sĩ Dostoyevsky trong sáng tác của Dostoyevsky. Đặc sắc trong trong công trình này là đem lại một cái nhìn mới mẻ không chỉ đối với sáng tác của nhà văn hiện thực kiệt xuất, mà còn đối với văn học nghệ thuật nói chung. L.Gôxman trong công trình Dostoyevsky - cuộc đời và sự nghiệp đã nghiên cứu cuộc đời của nhà văn một cách trọn vẹn. Tác giả đã xem xét từng hoàn cảnh cụ thể các sáng tác của Dostoyevsky. Qua công trình này chúng ta sẽ có cái nhìn khác hơn về 5
6. Dostoyevsky, nhận thức đúng đắn hơn tƣ tƣởng nghệ thuật của ông. Tuy nhiên, tác giả cũng chƣa đi sâu vào phân tích tiểu thuyết Anh em nhà Karamazov. Stefan Sweig trong tập Ba bậc thầy Dostoyevsky, Balzac, Dicken của nhà xuất bản Giáo Dục năm 1988, đã nghiên cứu trên quan điểm triết học sáng tác và đóng góp của Dostoyevsky. Stefan Sweig đã dựa vào cơ sở đó mà khẳng định vị trí, vai trò và tầm quan trọng của Dostoyevsky trên văn đàn thế giới. Ông nhận ra các phƣơng diện quan trọng về tinh thần con ngƣời trong tình yêu và trong tín ngƣỡng, trong đó, vấn đề con ngƣời trong Anh em nhà Karamazov đƣợc tìm hiểu. Tác phẩm Anh em nhà Karamazov của Dostoyevsky xuất bản và nhận đƣợc quan tâm của một số độc giả ở miền Nam Việt Nam vào khoảng trƣớc năm 1975. Vào thời gian này, tình hình dịch, biên thảo, giới thiệu tác phẩm diễn ra sôi nổi do nhiều nguyên nhân nhƣ hoàn cảnh xã hội miền Nam đặt ra nhiều vấn đề tìm thấy trong sáng tác của Dostoyevsky, sự phát triển của một số trào lƣu văn học cùng với cách đổi mới trong các phong cách viết của giới văn nghệ sĩ ở miền Nam cũng có một số điểm tƣơng đồng với Dostoyevsky. Cho đến nay, đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về tác phẩm này trên cơ sở khảo sát toàn bộ sáng tác của nhà văn, chứng tỏ Dostoyevsky đƣợc chú ý nhiều ở Việt Nam. Nhiều nhà nghiên cứu, phê bình đã có những chuyên luận, bài viết về tác phẩm này. Trong nhiều tạp chí nghiên cứu khoa học, đặc biệt là tạp chí nghiên cứu văn học, có nhiều bài viết sâu sắc đề cập đến nghệ thuật viết tiểu thuyết của Dostoyevsky, đặc biệt là vận dụng lí thuyết về tiểu thuyết đa thanh mà M.Bakhtin đề xuất để đi sâu vào phân tích, làm rõ những giá trị nghệ thuật và tƣ tƣởng trong các thiên tiểu thuyết của ông. Phạm Vĩnh Cƣ trong công trình nghiên cứu Dostoyevsky – Sự nghiệp và di sản đã dành nhiều trang cho Anh em nhà Karamazov. Tác giả có nhiều nhận định mới và khách quan về tác phẩm cuối cùng này nhƣ nói đến đề tài tự do và phân tích nó trên một số nhân vật. Cái hay 6
7. của Phạm Vĩnh Cƣ là phân tích vấn đề dựa vào cuộc đời tác giả Dostoyevsky. Vì thế có thể nói công trình nghiên cứu của ông là rất khoa học và có giá trị cao. Phạm Mạnh Hùng trong lời giới thiệu về tác phẩm Anh em nhà Karamazov của Dostoyevsky đã dành khoảng 25 trang để nói về toàn bộ tác phẩm sâu sắc và đậm triết lí này. Trong bài nghiên cứu này, nhiều khía cạnh đƣợc đƣa ra làm rõ nhƣ triết lí, đánh giá nghệ thuật mà không đề cập đến từng nhân vật cụ thể. Trong cuốn Văn học phương Tây của NXB Giáo dục phát hành năm 2005 do Đặng Anh Đào chủ biên cũng có hẳn một phần nói về Dostoyevsky và Anh em nhà Karamazov. Nhiều tác giả có một số đánh giá rất sâu sắc về tác phẩm. Lê Mạnh Hùng nhận xét “tiểu thuyết là một bằng chứng hùng hồn về phép màu của sự thể hiện nghệ thuật sống, vốn sống đƣợc dùng để tạo nên hình tƣợng có thể rộng hơn quan niệm chủ quan của tác giả” [5]. Còn Hezman Hesse nhà văn Đức thì đánh giá: “Một con ngƣời đơn độc nhƣ Doxtoiepxki mà viết lên Anh em nhà Caramazov thì đó là một phép màu”. Trong luận văn thạc sĩ Văn học Nga tại các thành thị miền Nam giai đoạn 1954 - 1975 (trường hợp Dostoyevsky), Phạm Thị Phƣơng đã dành nhiều trang nói về vấn đề này. Phạm Thị Phƣơng có nhiều nhận định sâu sắc về tác phẩm và nhân vật tập trung chủ yếu ở chƣơng ba nhƣng chỉ mới đề cập đến sự giải thoát và suy nghĩ theo hƣớng của Phật giáo mà chƣa đề cập từng hình tƣợng con ngƣời trong công trình nghiên cứu của mình. Tóm lại, đến nay có rất nhiều công trình nghiên cứu về nhà văn Dostoyevsky cũng nhƣ tiểu thuyết Anh em nhà Karamazov và mỗi công trình có những cách tiếp cận phân tích khác nhau ở nhiều phƣơng diện. Nhìn chung, những công trình nghiên cứu đó đều đề cập về thân thế sự nghiệp, tôn giáo, triết học về lịch sử, triết lí Điểm qua những công trình nghiên cứu, những bài báo khoa học, chúng tôi nhận thấy ở Việt Nam gần nhƣ chƣa có đề tài hay công trình nào chuyên biệt nghiên cứu về tiểu thuyết Anh em nhà Karamazov từ góc nhìn của phân tâm học. 3. Đối tượng, phạm vi và mục đích nghiên cứu 7
8. Luận văn thống nhất sử dụng bản dịch Anh em nhà Karamazov do dịch giả Phạm Mạnh Hùng chuyển ngữ, NXB Văn học, 2013. Từ cơ sở lý thuyết phân tâm học, luận văn tập trung làm rõ hai vấn đề cơ bản là phân tâm học tác giả và phân tâm học tác phẩm, đi vào khám phá thế giới tâm lý, thử diễn giải những ẩn ức, ám ảnh trong tâm lý nhân vật, từ đó tìm hiểu các diễn ngôn dị biệt của nhân vật để thấy rõ đƣợc tài năng thiên bẩm của Dostoyevsky. Mục đích nghiên cứu của luận văn là đề xuất một cách diễn giải tác phẩm vĩ đại nhất của Dostoyevsky, tác phẩm khiến ông linh cảm thấy mình nắm bắt đƣợc một đề tài xứng đáng với tầm vóc của mình. Ông viết: “Cuốn tiểu thuyết tôi đang viết hiện thời nuốt hết mọi sức lực và thời giờ của tôi Tôi viết không hối hả, không vội làm cho xong việc, sửa đi sửa lại, gọt tỉa, tôi muốn tận tâm hoàn tất tác phẩm, bởi vì chƣa hề có tác phẩm nào mà tôi nhìn nhận một cách nghiêm túc hơn tác phẩm này”. 4. Phương pháp nghiên cứu Luận văn chủ yếu áp dụng các phƣơng pháp nghiên cứu về lý thuyết phân tâm học của Freud trong việc lý giải các hành vi vô thức của nhân vật, lý thuyết phân tâm học của Jung để tìm hiểu về các motif đƣợc sử dụng trong tác phẩm, và lý thuyết phân tâm học của Lacan để diễn giải những diễn ngôn dị biệt của nhân vật. Đồng thời sử dụng các thao tác thống kê, so sánh để làm rõ một số vấn đề trong tác phẩm. 5. Cấu trúc khóa luận Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chƣơng chính: Chƣơng 1: Dostoyevsky và cuốn tiểu thuyết vĩ đại Anh em nhà Karamazov Chƣơng 2: Nhân cách “dị biệt” trong Anh em nhà Karamazov Chƣơng 3: Diễn ngôn “dị biệt” trong Anh em nhà Karamazov 8
9. CHƯƠNG 1 DOSTOYEVSKY VÀ CUỐN TIỂU THUYẾT VĨ ĐẠI ANH EM NHÀ KARAMAZOV Sinh thời, Dostoyevsky đã khá nổi tiếng, nhƣng phải sau khi ông mất, thế giới nhƣ đột nhiên phát hiện ra một thiên tài. Hàng loạt danh nhân Nga và châu Âu, đại diện cho những trào lƣu tƣ tƣởng – nghệ thuật đua nhau phát biểu về Dostoyevsky. Làn sóng hâm mộ Dostoyevsky lan tỏa khắp châu Âu từ đầu thế kỉ XX. Các thế hệ độc giả nối tiếp đã nỗ lực chuyển dịch tác phẩm của Dostoyevsky sang hàng chục thứ tiếng, thành hàng trăm, hàng ngàn công trình nghiên cứu cuộc đời, nhân cách và sáng tác của ông. Dostoyevsky mau chóng phát huy ảnh hƣởng tới văn học thế giới, tới những khu vực tƣởng chừng nhƣ xa lạ với nền văn hóa Nga và châu Âu. Không chỉ trong văn học nghệ thuật mà còn trong nhiều lĩnh vực khác, ngƣời ta thấy sự hiện diện giàu hiệu ứng của Dostoyevsky nhƣ triết học, thần học, đạo đức học, tâm lí học, chính trị học, luật học Triết gia nổi tiếng của Nga thế kỉ XIX Vladimir Soloviev đã ca ngợi Dostoyevsky là “vị tiên tri của Thiên Chúa” bởi dƣờng nhƣ trƣớc mặc ông có cuốn sách mở về những số phận khác nhau của con ngƣời Từ những khám phá về cuộc đời của Dostoyevsky, chúng ta thấy đƣợc mối liên hệ rõ nét giữa những biến cố trong cuộc đời ông với tác phẩm vĩ đại nhất của nền văn học thế giới – Anh em nhà Karamazov. Tác phẩm khởi nguồn từ chính những ám ảnh trong tuổi thơ cũng nhƣ cả cuộc đời phiêu dạt của Dostoyevsky. Nó chứa đựng những khám phá to lớn của ông về con ngƣời, những ý tƣởng sâu sắc về lẽ sống và những tiên đoán, cảnh lúc phát ra tƣởng là huyễn hoặc nhƣng lại vô cùng thâm sâu. Đồng thời phải kể đến tài năng thiên bẩm của Dostoyevsky khi ông đã xây dựng nên một hệ thống kết cấu tác phẩm đạt đến độ logic tuyệt 9
10. đối, gắn liền với những nhiễu loạn trong tâm hồn, nhân cách của chính các nhân vật của ông. 1.1. Dostoyevsky – từ dấu ấn cuộc đời Dostoyevsky có một cuộc đời đầy khổ đau nhƣng cũng với những khổ đau đó mà ông đã trang bị cho mình ý chí mạnh mẽ và đi theo con đƣờng mà mình đã chọn. Ông đã trở thành một trong những nhà văn tiêu biểu cho văn học hiện thực Nga giai đoạn nửa sau thế kỉ XIX. Fyodor Dostoyevsky sinh ngày 30 tháng 10 năm 1821 tại thành phố Moskva. Cha ông là Mikhail, một bác sĩ quân y. Ông Mikhail là một con ngƣời cứng rắn trong khi mẹ ông lại hoàn toàn trái ngƣợc, hiền lành, tử tế và vô cùng rộng lƣợng. Các sự kiện của gia đình quý tộc xa xƣa này với một vùng đất cùng hơn một trăm nông nô đã là hình ảnh của các nhân vật với các bản tính thái cực trong các cuốn tiểu thuyết của Dostoyevsky sau này. Sau khi học xong bậc trung học, ông đƣợc gửi theo học trƣờng kĩ sƣ quân đội tại St. Petersburg. Mặc dù khá chăm chỉ và gây đƣợc ấn tƣợng tốt với các giáo sƣ và bạn bè trong trƣờng, những ông vẫn cảm thấy đời sống sinh viên quá buồn tẻ, không có chút hấp dẫn. Ông dành nhiều thời gian để đọc văn chƣơng, ông đọc rất nhiều tác phẩm của các tác giả danh giá. Nhƣng đồng thời với đó ông bắt đầu ăn chơi tiêu xài nên luôn trong tình trạng thiếu thốn tiền bạc. Sau mỗi lần xin đƣợc tiền của gia đình, ông lại thiết đãi bạn bè bằng những buổi tiệc rƣợu hay đánh bài. Ông quá rộng rãi với ngƣời khác và sống buông thả với chính mình. Dostoyevsky sở hữu khí chất mạnh mẽ của ngƣời cha nhƣng cũng là hiện thân của con ngƣời cô đơn tuyệt đối. Năm 1844, sau khi tốt nghiệp, ông nhận thức rằng cái nghề nghiệp quân sự thật vô cùng nhàm chán. Dostoyevky từ bỏ hẳn chức vụ sĩ quan để thả mình vào văn chƣơng mà không nghĩ rằng đó là điều dẫn cuộc đời ông đến chỗ vô định và nghèo khó cùng cực. 10
11. Bắt đầu sự nghiệp văn chƣơng, Dostoyevsky đã phải gặp rất nhiều gian truân. Dostoyevsky trải qua những ngày cùng quẫn, túng thiếu, phải đi vay mƣợn, cầm cố đồ đạc để kiếm sống qua ngày. Ông nếm trải cuộc sống đầy khó khăn của những ngƣời dân nghèo thành thị, của những viên chức thân phận hèn kém. Hoàn cảnh bắt buộc ông phải tích cực lao động bằng chính ngòi bút của mình. Cũng chính sự nghèo đói là chủ đề cho tác phẩm đầu tay của ông Những kẻ tủi nhục xuất hiện năm 1846. Khi đó, ông đƣợc ca ngợi nhƣ một thiên tài và trở thành một trong những gƣơng mặt sáng giá của văn chƣơng St. Petersburg thời bấy giờ. Nhƣng tác phẩm thứ hai Kẻ song trùng với những khảo sát của một kiểu tâm lý hoang tƣởng lại không đƣợc đón chào một cách nhiệt tình. Trong bài bình luận và đánh giá những tác phẩm đầu tiên của Dostoyevsky, Belinsky cho rằng: tài năng của cây bút này tuy đặc sắc nhƣng dẫu sao vẫn là mới mẻ nên chƣa có thể bộc lộ hết, chƣa thể định hình rõ, và trong thực tiễn sáng tác của Dostoyevsky đã chứng minh điều đó Âm hƣởng của những cuộc cách mạng ở châu Âu cùng với những cuộc nổi dậy của nông dân ở Nga đã tác động mạnh mẽ đến tƣ tƣởng của những trí thức tiến bộ đƣơng thời. Họ bị thu hút bởi nhịp điệu văn chƣơng lãng mạn và những tƣ tƣởng tự do đến từ phƣơng Tây đồng thời với đó là con đƣờng vận động chuyển biến của xã hội Nga. Thời gian này, ông giao thiệp với một nhóm ngƣời trẻ có tinh thần cấp tiến, say mê tƣ tƣởng xã hội Châu Âu đƣợc gọi là nhóm Petrashevski. Năm 1849, cả nhóm bị bắt giam, trong các cuộc thẩm cung, Dostoyevsky chỉ phát biểu những lời bênh vực chủ nghĩa tự do, sự bãi bỏ kiểm duyệt báo chí, sự giải phóng nông nô Sáng sớm một ngày tháng 12 rét căm, ngay phút cận kề cái chết nơi pháp trƣờng, văn chƣơng vẫn đeo đuổi ông. Nhà văn nhớ đến câu chuyện Ngày cuối cùng của kẻ tử tội của Victor Hugo và quay sang kể vài lời với ngƣời bạn bị trói bên cạnh. Chỉ ít phút trƣớc giờ hành quyết, họ nhận lệnh xá tội chết đƣợc ban xuống. Hai ngày sau, Dostoyevsky cùng một 11
12. vài ngƣời bạn là những ngƣời đầu tiên trong nhóm bị đeo cùm sắt nặng chừng 10kg vào chân và lên đƣờng đi đày. Kể từ đây, cuộc đời ông rẽ sang một khúc ngoặt quan trọng và biến cố kinh khủng này cũng là bƣớc đầu thành hình cho tất cả các tác phẩm vĩ đại về sau của ông. Giây phút bị đặt trƣớc ngƣỡng cửa cái chết, sự suy đồi giá trị của một ngƣời tri thức trẻ tuổi, sự đau khổ tột cùng trong thời gian lƣu đày đều là những ấn tƣợng đậm nét trong tâm trí Dostoyevsky, chế ngự ngòi bút và trí tƣởng tƣợng của ông. Kinh nghiệm trong thời gian đi đày trở thành chủ đề cho Ghi chép từ Ngôi nhà chết, sự nhạo báng của Hoàng đế qua cuộc hành quyết giả tạo là nguồn cảm hứng cho Thằng ngốc, kinh nghiệm tù tội trong Tội ác và hình phạt cũng là đƣợc rút ra từ kinh nghiệm của chính nhà văn khi bản thân ông cũng từng bị chia cách khỏi những tù nhân khác do cái khí chất cô đơn của ông, để rồi ông tự thấy mình bị khinh thƣờng, nghi ngờ và tấn công bởi những kẻ cùng chung cảnh ngộ. Ông bắt đầu nhận định bản chất của tội ác và bản chất của kẻ sát nhân, những ngƣời thƣờng xuyên phạm tội từ ý muốn nhiều hơn bản năng. Thời gian đi đày đã khiến ông hoàn toàn thay đổi, từ suy nghĩ tới cơ thể. Cái đam mê chủ nghĩa tự do của thời tuổi trẻ cũng biến mất mà thế vào đó là nỗi đau khổ khi tuân theo những quan điểm phức tạp và cay đắng của xã hội con ngƣời. Năm 1859, ông đƣợc phóng thích và cho phép trở về thủ đô, trở lại với những suy tƣ trĩu nặng về xã hội Nga, cõi đời Nga, con ngƣời Nga. Lúc này, dƣới sự cai trị của tân Hoàng đế, không khí đời sống trí thức cũng thay đổi với luồng gió mới của chủ nghĩa vô thần cũng nhƣ chủ nghĩa dân tộc Nga. Sự khắc nghiệt, cái nghèo đói cũng nhƣ cuộc sống ồn ào tại St. Petersburg đã nhấn chìm nhà văn sâu hơn trong cái hố nghĩ ngợi và bế tắc. Điều suy tƣởng này cũng là chủ đề chính của văn chƣơng ông. Quả nhiên, Dostoyevsky lúc này trở thành linh hồn của giới nông dân Nga, trở thành một trong những nhà văn vĩ đại nhất của cuộc sống thành phố hiện đại, chồng chất, thúc bách và bị đàn áp. 12
13. Trong cuộc sống đó, khó khăn của ông lại ngày càng chồng chất khi tờ tạp chí ông đồng xuất bản đang bán rất chạy bỗng dƣng bị buộc phải ngừng xuất bản. Với một loạt biến cố trong cuộc đời mình thời gian này, Dostoyevsky hoàn toàn rơi vào tình trạng phá sản và viết lách là một lối giải thoát duy nhất. Qua văn chƣơng, cái gánh nặng của những tháng năm này đƣợc nhà văn phơi bày rõ rệt. Ông bắt đầu mô tả sự rút lui khỏi giới trí thức lãng mạn thời bấy giờ, khởi nguồn của một tƣ tƣởng mới về văn chƣơng tự thú một cách châm biếm. Nó biểu thị cái cay đắng và đau khổ trong điều tƣởng tƣợng rằng nhà văn “đang đi xuống lòng đất, tự rút sâu vào bên dƣới bề mặt phẳng của đời sống và tâm lý xã hội loài ngƣời”. Nó cũng nói lên sự phân chia giữa ý thức mỉa mai trong nội tâm một con ngƣời với cảm nghĩ trách nhiệm cho đám đông đau khổ đang tràn đầy thành phố. Trong thời gian Dostoyevsky đi học xa nhà, cha ông – Mikhail đã bị giết chết bởi các nông nô trong vùng nổi loạn. Sự kiện này luôn ám ảnh Dostoyevsky, khiến cho các tác phẩm của ông thƣờng đề tài là tội ác. Và vào cuối cuộc đời mình, cái chết của ngƣời cha đã trở thành nỗi ám ảnh khiến ông viết nên tác phẩm danh tiếng Anh em nhà Karamazov Fyodor Dostoyevsky mắc chứng động kinh từ năm lên 9 tuổi. Ông trải qua hơn 100 cơn co giật trong suốt 20 năm cuối đời. Trài nghiệm của bản thân đã trở thành cơ sở cho việc mô tả cơn động kinh của các nhân vật nhƣ Hoàng thân Myshkin trong Thằng ngốc hay Smerdiakov trong tiểu thuyết Anh em nhà Karamazov . Dostoyevsky đã nói về các cơn động kinh của mình: “Tôi trải qua niềm hoan lạc không thể có lúc bình thƣờng. Sự hài hòa trong tôi và toàn thể cõi đời thật ngọt ngào và mạnh mẽ, vài giây có thể đánh đổi mƣời năm sống hay cả cuộc đời”. Việc xuất bản các bản viết sau khi Dostoyevsky qua đời và nhật ký của vợ ông đã soi sáng rõ ràng một giai đoạn trong cuộc đời của ông, cụ thể là thời kỳ mà Dostoyevsky ở Đức, ông bị chứng nghiện cờ bạc ám ảnh. Ngƣời ta không thể 13
14. nhận thấy ở đó một điều gì khác hơn là cái dục vọng bệnh hoạn không thể chối cãi. Nhƣ vẫn thƣờng xảy ra đối với ngƣời bệnh thần kinh, ý thức phạm tội của Dostoyevsky cũng có dạng hữu hình nhƣ là gánh nặng nợ nần và Dostoyevsky có thể vin vào cái cớ đó để cho rằng ông tìm cách trờ về nƣớc Nga bằng tiền thắng cƣợc để thoát khỏi các chủ nợ nhƣng đó chỉ là cái cớ. Dostoyevsky khá tỉnh táo khi nhận ra điều đó và khá thành thật khi thú nhận nó. Tất cả những nét đặc trƣng trong cách ứng xử phi lý, đƣợc đánh dấu bởi sự chi phối của các xung năng đã chứng tỏ điều đó, ngoài ra: ông không dừng lại đƣợc trƣớc khi bị thua nhẵn túi. Đối với ông, cờ bạc cũng là con đƣờng hƣớng tới sự tự trừng phạt. Theo lời vợ ông kể, mỗi lần ông ta hứa danh dự với vợ là không cờ bạc nữa, thì hầu nhƣ bao giờ ông cũng thất hứa. Khi thua bạc đến mức hai ông bà lâm vào cảnh thống khổ, ông rút vào một trạng thái thoả mãn bệnh hoạn thứ hai. Ông tự chửi rủa rồi quỵ luỵ trƣớc mặt bà, van xin bà hãy khinh bỉ ông, hãy tiếc nuối vì đã lấy một tên tội đồ già nua nhƣ ông; rồi, khi ý thức đã đƣợc an ủi phần nào, ngày hôm sau ông lại tiếp tục cờ bạc. Bà vợ trẻ phải làm quen với cái chu kỳ ấy, vì bà nhận thấy rằng điều duy nhất đem lại bất cứ hy vọng cứu giúp nào, tức sự nghiệp viết lách văn chƣơng không bao giờ tốt hơn khi ngƣời ta đã đánh mất tất cả, phải cầm cố tài sản cuối cùng của mình. Tất nhiên, bà không nắm đƣợc mối tƣơng quan đó. Khi những dằn vặt tội lỗi của Dostoyevsky đã đƣợc giải tỏa nhờ vào những trừng phạt mà ông tự gánh chịu, thì sự ức chế làm việc lai nổi lên và ông tự cho phép mình dấn bƣớc trên con đƣờng thành công. Ngay từ khi Dostoyevsky còn sống, đã có nhiều câu chuyện thêu dệt về đời sống ái tình của thiên tài này trong giới văn nghệ sĩ Nga cuối thế kỉ XIX. Trong các tác phẩm của ông có rất nhiều mâu thuẫn, xung đột và những mối quan hệ phức tạp giữa đàn ông và những ngƣời phụ nữ. Mọi sự có thể cho rằng khởi nguồn từ thƣở thiếu thời, Dostoyevsky sớm nhận ra cái bản chất gia trƣởng ngự trị trong gia đình mình. Cha ông có tính đa nghi đến mức bệnh hoạn, nghiện rƣợu 14
15. nặng và cũng qua lại với đủ hạng phụ nữ, từ quý tộc đến đám dân đen bần hàn. Tất cả những chuyện này đều xảy ra trƣớc mặt ngƣời mẹ mà Dostoyevsky tôn sùng nhƣ thần thánh. Chính điều đó đã khiến Dostoyevsky luôn cảm thấy căm ghét cha mình và từ trong vô thức, phần nào ông mong chờ cái chết của ngƣời cha. Và sau khi cha ông bị giết hại một cách dã man mà không để lại bất cứ một chứng cớ nào, Dostoyevsky cũng đã bị chấn động một cách nặng nề. Với ông, thảm kịch này chứa đựng bạo lực, sự đồi trụy và phần nào cả cái mong ƣớc trong vô thức của ông. Cái chết của ngƣời cha trở thành một sự ám ảnh nặng nề trong tiềm thức của Dostoyevsky và cũng trở thành nguyên mẫu cho tác phẩm của ông sau này. Dostoyevsky có một ý thức khá rạch ròi. Ông viết nhƣ một tuyên ngôn. Qua tác phẩm của ông chúng ta thấy đƣợc vị trí của những con ngƣời nhỏ bé trong xã hội, thấy đƣợc vẻ đẹp bên trong của họ cùng với việc bóc trần mọi thứ xấu xa của xã hội, tố cáo thế lực đồng tiền đã chà đạp lên đạo đức con ngƣời trong xã hội. Ngày 28 tháng 01 nnăm 1881, trái tim của F.Dostoyevsky ngừng đập, kết thúc đoạn đƣờng đời mới đƣợc hơn 59 năm. Con đƣờng lao động nghệ thuật của tác giả mới tròn ba thập kỉ rƣỡi, trong đó có không ít những năm túng thiếu gian khổ, những năm tù đày đen tối, nghe những lời phê phán, bài xích dữ dội và những ngày đẹp đẽ vinh quang, những lời khen ngợi náo nức trong thành công sáng tạo nghệ thuật. 1.2. đến mô hình tiểu thuyết – Anh em nhà Karamazov Tiểu thuyết Anh em nhà Karamazov đƣợc xem là một trong những thành tựu lớn nhất của văn học Nga và thế giới thế kỷ XIX ảnh hƣởng mạnh mẽ đối với văn học thế giới trong cả thế kỷ XX. Đây là tác phẩm cuối cùng của F.Dostoyevsky, ông viết tác phẩm này từ năm 1878 đến năm 1880. Ông thuộc loại thiên tài hiếm hoi mà càng về cuối đời thì sự nghiệp sáng tác càng lên tới 15
16. đỉnh cao hơn. Anh em nhà Karamazov là tác phẩm vĩ đại nhất, là tác phẩm tổng kết cả cuộc đời viết văn của ông, hội tụ tất cả những ý tƣởng chủ đạo mà nhà văn ấp ủ suốt đời và đã giãi bày một phần trong tác phẩm trƣớc đó. Đây là sự kết tinh kinh nghiệm sóng gió đầy đau khổ của nhà văn và vô vàn quan sát trong thực tế, tay nghề điêu luyện sau gần 40 năm lao động văn học. Lúc F.Dostoyevvsky viết Anh em nhà Karamazov là lúc cuộc đời ông tƣơng đối êm đềm, hạnh phúc. Vinh quang của ông lên tới tột đỉnh, ông đƣợc bầu vào Viện Hàn lâm cuối tháng 7 năm 1877 và bài diễn văn về Puskin ông đọc vào tháng 6 năm 1880 đã gây chấn động trong toàn nƣớc Nga, làm cho uy tín của ông càng thêm lẫy lừng. Cảnh túng bấn thƣờng xuyên trƣớc đây đã chấm dứt, ông có thể làm việc bình tĩnh hơn, không bị những “eo xèo” về cơm áo bám riết nữa. Hoàn cảnh nƣớc Nga những năm 70 hết sức phức tạp và đau thƣơng. Sau cuộc cải cách nông nô năm 1861, quan hệ tƣ bản phát triển mãnh liệt ở Nga, nông dân phá sản, bần cùng hóa, kéo ra thành thị để làm thuê cho các chủ xƣởng máy. Đồng thời, đây cũng là thời kì mâu thuẫn xã hội trở nên gay gắt, ý thức cách mạng của quần chúng lao động phát triển sâu sắc thêm, phong trào phản đối nổi lên trong nông dân, trí thức nằm chống lại sự bóc lột chuyên chế của chế độ Sa hoàng. Trong hoàn cảnh ấy, trƣớc sự rạn nứt của nền móng xã hội và bóng dáng của cuộc các mạng xã hội đã hiện rõ, Dostoyevsky luôn đau đớn khi nhìn thấy những đau khổ tột cùng của nhân dân. Vì thế, ông viết tác phẩm lớn nhất của cuộc đời mình về tình trạng hỗn loạn xã hội khúc xạ qua sự tan rã gia đình, về sự tìm kiếm “ý nghĩa của tồn tại” ở những con ngƣời đại diện cho các thế hệ thuộc quá khứ, hiện tại và tƣơng lai của nƣớc Nga, về những đau khổ vô lƣợng của nhân dân và những con đƣờng có thể đi đến cải cách xã hội. F.Dostoyevsky đã ấp ủ ý định cho bộ tiểu thuyết này từ nhiều năm trƣớc, ông đã linh cảm thấy mình nắm bắt đƣợc một đề tài xứng đáng với tầm vóc của mình. Ông viết “Ít khi tôi gặp trƣờng hợp nói lên đƣợc những điều mới mẻ, đầy 16