Luận văn Án phí dân sự trong pháp luật Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Án phí dân sự trong pháp luật Việt Nam

1. ®¹i häc quèc gia hµ néi khoa luËt nguyÔn thÞ lan ÁN PHÍ DÂN SỰ TRONG PHÁP LUẬT VIỆT NAM luËn v¨n th¹c sÜ luËt häc Hµ néi - 2014 1
2. ®¹i häc quèc gia hµ néi khoa luËt nguyÔn thÞ lan ÁN PHÍ DÂN SỰ TRONG PHÁP LUẬT VIỆT NAM Chuyªn ngµnh : LuËt d©n sù vµ tè tông d©n sù M· sè : 60 38 01 03 luËn v¨n th¹c sÜ luËt häc Ng•êi h•íng dÉn khoa häc: TS. Bïi ThÞ HuyÒn Hµ néi - 2014 2
3. Lêi cam ®oan T«i xin cam ®oan ®©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc cña riªng t«i. C¸c sè liÖu, vÝ dô vµ trÝch dÉn trong luËn v¨n ®¶m b¶o ®é tin cËy, chÝnh x¸c vµ trung thùc. Nh÷ng kÕt luËn khoa häc cña luËn v¨n ch•a tõng ®•îc ai c«ng bè trong bÊt kú c«ng tr×nh nµo kh¸c. T¸c gi¶ luËn v¨n NguyÔn ThÞ Lan 3
4. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các bảng MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ÁN PHÍ DÂN SỰ 5 1.1. Khái niệm và ý nghĩa của án phí dân sự 5 1.1.1. Khái niệm án phí dân sự 5 1.1.2. Ý nghĩa của án phí dân sự 8 1.2. Cơ sở của các quy định về án phí dân sự 9 1.2.1. Cơ sở chung của các quy định về án phí dân sự 9 1.2.2. Cơ sở của quy định về mức án phí dân sự, mức tạm ứng án 14 phí dân sự 1.2.3. Cơ sở của quy định về chủ thể phải chịu án phí và nộp tạm 17 ứng án phí 1.2.4. Cơ sở của quy định về các trường hợp không phải nộp hoặc 18 được miễn án phí, tạm ứng án phí 1.3. Lược sử hình thành và phát triển các quy định của pháp luật 19 Việt Nam Về án phí dân sự 1.3.1. Giai đoạn từ năm 1946 đến năm 1976 19 1.3.2. Giai đoạn từ năm 1976 đến năm 2005 21 1.3.3. Giai đoạn từ năm 2005 đến nay 25 Chương 2: NỘI DUNG CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT TỐ 29 TỤNG VIỆT NAM HIỆN HÀNH VỀ ÁN PHÍ DÂN SỰ 2.1. Án phí dân sự sơ thẩm 29 2.1.1. Mức án phí và tạm ứng án phí 29 2.1.2. Chủ thể có nghĩa vụ nộp án phí dân sự, tạm ứng án phí dân sự 35 4
5. sơ thẩm 2.1.3. Cách thức tính tiền tạm ứng án phí dân sự sơ thẩm 47 2.2. Án phí dân sự phúc thẩm 49 2.2.1. Mức án phí dân sự phúc thẩm 49 2.2.2. Chủ thể có nghĩa vụ nộp án phí dân sự phúc thẩm 49 2.3. Trình tự thủ tục nộp án phí dân sự 51 2.4. Các trường hợp không phải nộp hoặc miễn nộp án phí dân sự 53 và các thủ tục liên quan 2.4.1. Trường hợp không phải nộp tiền tạm ứng án phí dân sự 53 2.4.2. Trường hợp miễn nộp tiền tạm ứng án phí dân sự 55 2.4.3. Thủ tục xét miễn tiền tạm ứng án phí dân sự 56 2.4.4. Xử lý tiền tạm ứng án phí dân sự 57 Chương 3: THỰC TIỄN ÁP DỤNG VÀ KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN 61 CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT TỐ TỤNG DÂN SỰ VIỆT NAM VỀ ÁN PHÍ DÂN SỰ 3.1. Thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật tố tụng hiện hành 61 về án phí dân sự 3.1.1. Về mức án phí dân sự sơ thẩm 61 3.1.2. Về chủ thể phải nộp án phí, tạm ứng án phí 62 3.1.3. Về nghĩa vụ nộp án phí trong các trường hợp cụ thể 64 3.1.4. Về các trường hợp được miễn án phí 74 3.2. Kiến nghị hoàn thiện các quy định pháp luật tố tụng hiện 75 hành về án phí dân sự 3.2.1. Về mức án phí dân sự 75 3.2.2. Về miễn, giảm án phí 76 3.2.3. Về thủ tục nộp tiền tạm ứng án phí dân sự 77 3.2.4. Về xử lý tiền tạm ứng án phí dân sự 77 3.2.5. Về nghĩa vụ nộp án phí dân sự 78 KẾT LUẬN 81 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 82 5
6. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang bảng 2.1 Mức án phí sơ thẩm đối với các vụ án về tranh chấp dân 32 sự có giá ngạch 2.2 Mức án phí sơ thẩm đối với các vụ án về tranh chấp kinh 32 doanh, thương mại có giá ngạch 2.3 Mức án phí sơ thẩm đối với các vụ án về tranh chấp lao 33 động có giá ngạch 6
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong pháp luật tố tụng dân sự hiện hành, án phí dân sự được quy định tại các điều từ Điều 127 đến Điều 134 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2004 và Pháp lệnh án phí, lệ phí Tòa án năm 2009 và được hướng dẫn bởi Nghị quyết số 01/2012 ngày 13 tháng 6 năm 2012 của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao. Bên cạnh đó, án phí dân sự cũng là một trong những nội dung cần giải quyết trong một bản án. Những điều trên phần nào nói lên vai trò quan trọng của án phí dân sự đối với pháp luật Việt Nam nói chung và quá trình tố tụng dân sự nói riêng. Nhưng trên thực tế việc thực hiện các quy định của pháp luật hiện hành về án phí dân sự còn nhiều vướng mắc, chưa thống nhất như: việc xác định tiền tạm ứng án phí dân sự, người phải chịu án phí dân sự, đối tượng được miễn giảm án phí dân sự, v.v Do đó các Tòa án còn đưa ra các quyết định trái ngược nhau, không phù hợp dẫn đến việc phải hủy bản án, hay xét xử lại hoặc kéo dài quá trình tố tụng làm lãng phí thời gian và tiền bạc của đương sự cũng như của Nhà nước. Bộ luật Tố tụng dân sự sửa đổi năm 2011 cũng đã trải qua gần 3 năm thi hành và cần có những tổng kết thực tiễn để tìm ra những điểm vướng mắc, bất cập và không phù hợp để tiếp tục nghiên cứu chỉnh sửa, bổ sung cho phù hợp với thực tiễn. Trước tình trạng này, tác giả lựa chọn đề tài: "Án phí dân sự trong pháp luật Việt Nam" làm luận văn thạc sĩ của mình để nghiên cứu một cách toàn diện những vấn đề về án phí và đưa ra những biện pháp khắc phục, hạn chế những vấn đề bất cập của án phí dân sự góp phần giải quyết phần nào yêu cầu cấp thiết của thực tế. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Sau quá trình nghiên cứu và sưu tầm các tài liệu cho thấy một số công trình nghiên cứu liên quan đến án phí dân sự như sau: Về đề tài luận văn thạc 7
8. sĩ luật học, có đề tài: "Án phí dân sự sơ thẩm" của tác giả Phan Văn Thể, năm 2012. Luận văn đã nghiên cứu làm rõ các vấn đề lý luận về án phí dân sự sơ thẩm; các quy định pháp luật tố tụng Việt Nam hiện hành về án phí dân sự ở cấp sơ thẩm và các kiến nghị hoàn thiện pháp luật hiện hành về án phí dân sự ở cấp sơ thẩm. Tuy nhiên, luận văn chưa luận giải rõ cơ sở khoa học của việc xây dựng các quy định về mức án phí, người phải chịu án phí, các trường hợp miễn, giảm án phí Về các bài viết trên tạp chí pháp lý có bài: "Một số vấn đề về án phí dân sự sơ thẩm và thực tiễn" của tác giả Đỗ Văn Chỉnh, Tạp chí Tòa án nhân dân, kỳ I, tháng 9/2013; "Đôi điều về pháp lệnh án phí, lệ phí Tòa án" của tác giả Thái Nguyên Toàn, Tạp chí Kiểm sát, số 13, tháng 7/2011; "Tìm hiểu một số quy định trong pháp lệnh án phí, lệ phí Tòa án" của tác giả Đỗ Văn Chỉnh, Tạp chí nhân dân, số 03/2010; "Các bất hợp lý cơ bản từ những quy định về phí, lệ phí, chi phí thi hành án dân sự" của tác giả Lê Thu Hà, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 6, tháng 5/2008; "Một số vấn đề cần lưu ý khi soạn thảo về án phí" của tác giả Lê Văn Luật, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 04/2008; "Một số khó khăn, vướng mắc qua thực tiễn áp dụng các quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự về giám định, chi phí giám định, định giá, án phí cùng một số kiến nghị" của tác giả Phạm Minh Tuyên, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 15, năm 2008; Nhìn chung, việc nghiên cứu pháp luật về vấn đề trên đến nay còn chưa có một công trình nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện và đầy đủ, còn thiếu những công trình nghiên cứu thấu đáo về vấn đề này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn Tác giả sẽ nghiên cứu một cách có hệ thống về vấn đề "Án phí dân sự trong pháp luật Việt Nam". Luận văn sẽ tập trung làm rõ các vấn đề lý luận về án phí dân sự, luận giải rõ cơ sở khoa học của việc xây dựng các quy định về mức án phí, người phải chịu án phí, các trường hợp miễn, không phải nộp án 8
9. phí, các quy định pháp luật hiện hành về án phí dân sự và thực tiễn áp dụng các quy định về án phí dân sự. Thông qua việc nghiên cứu, đưa ra được những nhận định đánh giá, tìm ra những điểm còn hạn chế trên thực tế. Từ đó nêu ra nguyên nhân và tìm những biện pháp khắc phục có hiệu quả. Với mục đích như vậy, luận văn có nhiệm vụ nghiên cứu các vấn đề lý luận về án phí dân sự, các quy định của pháp luật về vấn đề này và tìm hiểu thực tiễn áp dụng pháp luật tại các Tòa án nhân dân cấp huyện và cấp tỉnh. 4. Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi Đối tượng nghiên cứu là những vấn đề lý luận về án phí dân sự, các quy định của pháp luật Việt Nam về án phí dân sự và thực tiễn áp dụng tại các Tòa án. Án phí dân sự là một đề tài nghiên cứu rộng, tuy nhiên trong giới hạn của một luận văn thạc sĩ nên tác giả chỉ nghiên cứu pháp luật về án phí dân sự và thực tiễn áp dụng tại các Tòa án Việt Nam, không nghiên cứu về lệ phí. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn được hoàn thành trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật; quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về cải cách tư pháp và xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Bên cạnh đó, khóa luận sử dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học như: phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp so sánh để thực hiện đề tài. 6. Kết quả nghiên cứu và ý nghĩa của luận văn Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ góp phần cung cấp những tri thức cơ bản về án phí dân sự, đồng thời góp phần tiếp tục hoàn thiện chế định pháp luật này trong Bộ luật Tố tụng dân sự hiện nay, cũng như hoàn thiện hệ thống pháp luật nói chung. 9
10. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về án phí dân sự. Chương 2: Nội dung các quy định của pháp luật tố tụng Việt Nam hiện hành về án phí dân sự. Chương 3: Thực tiễn áp dụng và một số kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam về án phí dân sự. 10
11. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ÁN PHÍ DÂN SỰ 1.1. KHÁI NIỆM VÀ Ý NGHĨA CỦA ÁN PHÍ DÂN SỰ 1.1.1. Khái niệm án phí dân sự Theo Đại từ điển tiếng Việt do nhà xuất bản văn hóa thông tin năm 1998 thì: "Án phí là số tiền chi phí cho việc xét xử một vụ án" [36]. Nếu định nghĩa án phí dân sự theo Đại Từ điển tiếng Việt thì không thể hiện được bản chất của việc thu án phí dân sự. Mục đích của án phí dân sự là để đương sự có trách nhiệm đóng góp một khoản tiền nhất định, hợp lý cho Nhà nước khi Tòa án tiến hành giải quyết các vụ án dân sự, chứ không phải buộc đương sự trả toàn bộ chi phí cho việc Tòa án giải quyết một vụ án dân sự. Tùy theo tính chất của mỗi loại vụ án, hay thời điểm nhất định, pháp luật quy định đương sự nộp tiền án phí dân sự cho phù hợp. Hơn nữa nếu hiểu đơn thuần án phí "là số tiền chi phí cho việc xét xử một vụ án" thì án phí dân sự của các vụ án dân sự phải thu khác nhau theo từng vụ án. Theo Từ điển Luật học thì án phí được hiểu như sau: "Án phí là khoản chi phí về xét xử một vụ án mà đương sự phải nộp trong mỗi vụ án do cơ quan có thẩm quyền quy định" [34, tr. 13]. Như vậy, theo định nghĩa này thì án phí là khoản tiền chi phí về xét xử một vụ án mà đương sự phải nộp vào ngân sách nhà nước do cơ quan có thẩm quyền quy định. Căn cứ vào tính chất của mỗi loại vụ án mà cơ quan có thẩm quyền quy định số tiền án phí dân sự đương sự phải nộp mà không căn cứ vào chi phí thực cho việc giải quyết một vụ án dân sự cụ thể. Trên cơ sở các quy định này của cơ quan có thẩm quyền mà Tòa án quyết định số tiền án phí đương sự trong mỗi vụ án dân sự cụ thể phải nộp. Tuy nhiên, nếu án phí là một khoản chi phí về xét xử do cơ quan có thẩm quyền quy định thì ở mỗi vụ án sẽ có một quyết định về án phí khác nhau, như vậy, xét về mặt thực tiễn thực hiện 11
12. là rất khó khăn vì sẽ không thể có một định mức án phí dân sự thống nhất để áp dụng khi Tòa án giải quyết các vụ án. Theo quy định tại Điều 1 Bộ luật Tố tụng dân sự thì vụ việc dân sự bao gồm: Vụ án dân sự và việc dân sự. Án phí dân sự là khoản tiền mà đương sự phải nộp khi Tòa án giải quyết vụ án dân sự. Còn đối với việc dân sự thì khoản tiền đương sự nộp được gọi là lệ phí. Vụ án dân sự được hiểu là các tranh chấp về dân sự phát sinh từ các quan hệ pháp luật dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động được Tòa án thụ lý giải quyết theo trình tự, thủ tục do Bộ luật Tố tụng dân sự quy định. Việc dân sự là việc cá nhân, cơ quan, tổ chức không có tranh chấp, nhưng có yêu cầu Tòa án công nhận một sự kiện pháp lý là căn cứ làm phát sinh quyền, nghĩa vụ dân sự, hôn nhân và gia đình kinh doanh, thương mại, lao động của mình hoặc của cá nhân, cơ quan, tổ chức khác; yêu cầu Tòa án công nhận cho mình quyền về dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động. Về nguyên tắc, án phí dân sự là một khoản tiền cụ thể mà đương sự trong vụ án dân sự phải nộp theo quy định pháp luật, do Tòa án áp dụng và cơ quan thi hành án thi hành. Như vậy, chủ thể phải nộp án phí dân sự chính là các đương sự và chỉ phát sinh nghĩa vụ nộp án phí khi bản án, quyết định của Tòa án giải quyết vụ án dân sự đó có hiệu lực pháp luật và được cơ quan thi hành án thi hành. Chủ thể phải nộp án phí được xác định theo các trường hợp như sau: khi có tranh chấp thì ai là người thua kiện người đó phải nộp án phí; đối với trường hợp yêu cầu chia tài sản chung thì người nào được chia tài sản người đó phải nộp án phí tương ứng với phần tài sản được phân chia; còn trong trường hợp yêu cầu ly hôn thì ai là người khởi kiện vụ án ly hôn thì người đó sẽ phải nộp án phí. Án phí dân sự bao gồm có án phí dân sự sơ thẩm và án phí dân sự phúc thẩm. Sở dĩ có sự phân chia như vậy là bởi vì pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam thực hiện theo nguyên tắc chế độ hai cấp xét xử bao gồm có xét xử ở cấp sơ thẩm thực hiện đối với tất cả các vụ án 12
13. dân sự và xét xử phúc thẩm khi bản án, quyết định sơ thẩm chưa có hiệu lực pháp luật bị kháng cáo, kháng nghị theo quy định. Xét xử sơ thẩm là xét xử lần đầu vụ án dân sự, đồng thời giải quyết tất cả các vấn đề của vụ án, nên có thể nói rằng trình tự sơ thẩm là "thước đo" của quy định về mức án phí và nghĩa vụ chịu án phí. Xét xử phúc thẩm là xem xét những nội dung có kháng cáo, kháng nghị, nên việc xem xét án phí chỉ đặt ra đối với chủ thể có kháng cáo và cũng chỉ thu theo một số tiền nhất định. Đối với việc xét lại bản án, quyết định theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm thì vấn đề án phí dân sự không được đặt ra bởi lẽ: Thứ nhất, khi một bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật mà phát hiện có sự vi phạm pháp luật hoặc tình tiết mới làm thay đổi căn bản nội dung của vụ án thì cần phải có một trình tự tố tụng để khắc phục các sai sót hoặc tình hình mới như trên. Thứ hai, khi tiến hành thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm thì Hội đồng giám đốc thẩm, tái thẩm có thể ra các loại phán quyết đó là: (1) "Không chấp nhận kháng nghị và giữ nguyên bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật". Trong trường hợp này thì án phí dân sự được giữ nguyên như trong bản án sơ thẩm, bản án phúc thẩm đã có hiệu lực pháp luật. (2) "Hủy toàn bộ hoặc một phần bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật để xét xử sơ thẩm lại, phúc thẩm lại". Trong trường hợp này thì án phí dân sự sơ thẩm, phúc thẩm được tính lại theo kết quả xét xử sơ thẩm, phúc thẩm mới. (3) "Hủy bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật và giữ nguyên bản án, quyết định của Tòa án cấp dưới đã bị hủy hoặc bị sửa". Trường hợp này thì án phí sẽ được thực hiện theo bản án, quyết định của Tòa án cấp dưới được khôi phục lại hiệu lực theo quyết định giám đốc thẩm, tái thẩm. (4) "Hủy bản án, quyết định của Tòa án đã xét xử vụ án và đình chỉ giải quyết vụ án". Như vậy, giám đốc thẩm, tái thẩm một vụ án không phải là một cấp xét xử và việc không đặt ra vấn đề án phí khi tiến hành trình tự tố tụng giám đốc thẩm, tái thẩm một vụ án là hoàn toàn hợp lý. Mặc dù như vậy nhưng án phí dân sự sơ 13
14. thẩm, án phí dân sự phúc thẩm có thể được quyết định lại tùy theo kết quả xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm. Từ các phân tích ở trên, chúng ta có thể đưa ra định nghĩa về án phí dân sự như sau: Án phí dân sự là khoản tiền mà đương sự phải nộp vào ngân sách nhà nước khi Tòa án giải quyết vụ án dân sự và được thi hành khi bản án, quyết định của Tòa án có hiệu lực pháp luật. 1.1.2. Ý nghĩa của án phí dân sự Án phí nói chung và án phí dân sự nói riêng có ý nghĩa hết sức to lớn trong đời sống xã hội. Đó là bởi Nhà nước ta là Nhà nước của dân, do dân và vì dân. Nhà nước ta với chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, ngay từ khi mới độc lập thống nhất cả nước, ngày 01 tháng 6 năm 1976 khi ban hành Thông tư số 40-TATC quy định về việc thu án phí, lệ phí; Tòa án nhân dân tối cao cũng đã nhận định: Công tác xét xử và thi hành án trong những năm gần đây cho thấy là nhiều việc kiện vô căn cứ xảy ra ở nhiều nơi; trong nhiều viện kiện dân sự, nguyên đơn được triệu tập nhiều lần đến Tòa án để hòa giải hoặc điều tra nhưng nếu vắng mặt không có lý do chính đáng, Tòa án phải ra quyết định tạm xếp việc kiện; việc thi hành một số án dân sự hoặc án hình sự về khoản tiền phạt hay bồi thường thiệt hại cũng thường gặp nhiều khó khăn, gây phí tổn không cần thiết cho Tòa án và cho các đương sự khác. Tình hình nói trên sẽ được hạn chế nếu chúng ta có một chế độ án phí, lệ phí hợp lý [18, tr. 1]. Nói như vậy để khẳng định ý nghĩa, vai trò của các quy định về án phí Tòa án hiện nay. Thứ nhất, Tòa án thực hiện chức năng xét xử một mặt là để bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, lợi ích của Nhà nước, nhưng mặt khác là để bảo vệ 14
15. các quyền và lợi ích hợp pháp của nhân dân. Trong điều kiện nước ta còn gặp nhiều khó khăn về kinh tế, việc pháp luật quy định đương sự phải chịu án phí là sự hỗ trợ chính đáng và quan trọng trong việc tăng nguồn thu cho ngân sách Nhà nước. Qua nguồn thu này, Nhà nước cũng có thể đầu tư nhiều hơn cho các cơ quan Nhà nước trong đó có Tòa án, góp phần nâng cao hiệu quả làm việc để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các đương sự, qua đó cũng nâng cao được hiệu quả hoạt động của bộ máy nhà nước. Thứ hai, trong điều kiện kinh tế thị trường, hội nhập kinh tế quốc tế của nước ta, thực tế hiện nay các vi phạm pháp luật dân sự xâm phạm đến quyền và lợi ích của các chủ thể ngày càng nhiều, việc khởi kiện có căn cứ sẽ góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự, bảo vệ được pháp chế xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, việc khởi kiện vô căn cứ, tràn lan hoặc việc vắng mặt không lí do làm trì hoãn quá trình xét xử xảy ra khá nhiều. Điều này gây mất thời gian, tốn kém tiền bạc của đương sự và của Nhà nước; các Tòa án cũng phải gánh chịu thêm áp lực không đáng có trong công việc. Chính vì vậy, việc thu án phí dân sự có tác dụng làm các đương sự phải suy nghĩ chín chắn, cân nhắc trước khi khởi kiện và phải thực hiện đúng các nghĩa vụ của mình, góp phần ngăn ngừa tình trạng kiện vô căn cứ, cố tình kéo dài tố tụng hoặc không thi hành nghiêm túc những quyết định của Tòa án. Qua đó, góp phần giúp Tòa án giảm bớt áp lực, giải quyết nhanh chóng và đúng đắn các vụ việc dân sự. 1.2. CƠ SỞ CỦA CÁC QUY ĐỊNH VỀ ÁN PHÍ DÂN SỰ 1.2.1. Cơ sở chung của các quy định về án phí dân sự Pháp luật tố tụng nước ta đã có các quy định khá chi tiết và đầy đủ về án phí nói chung và án phí dân sự nói riêng là xuất phát từ các cơ sở sau: Xuất phát từ bản chất của vụ án dân sự: Việc thu án phí dân sự xuất phát từ nhiều yếu tố nhưng trước hết là xuất phát từ bản chất của vụ án dân sự. Vụ án dân sự được khởi động chính là từ yêu cầu của các đương sự. Trong 15
16. các vụ án dân sự, Tòa án đều giải quyết các yêu cầu của đương sự về nhân thân, tài sản hoặc có liên quan đến tài sản. Vì vậy, đương sự là người có quyền, lợi ích liên quan đến vụ án và được hưởng lợi từ việc Tòa án giải quyết vụ án dân sự. Việc Tòa án giải quyết vụ án dân sự, suy cho cùng là vì lợi ích "tư" của đương sự là chủ yếu. Do đó, việc pháp luật buộc các đương sự phải chịu một phần các chi phí cho việc giải quyết vụ án dân sự là hoàn toàn hợp lý. Xuất phát từ yêu cầu bảo đảm hoạt động của bộ máy nhà nước và Tòa án: Nhà nước thông qua pháp luật để bảo vệ giai cấp công nhân và đông đảo nhân dân lao động, duy trì trật tự xã hội; xây dựng xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Nhà nước có những quyền năng đặc biệt. Các quyền năng này được trao cho các cơ quan, tổ chức, cá nhân trong bộ máy nhà nước trên cơ sở sự phân công lao động quyền lực. Đội ngũ cán bộ, công chức của bộ máy nhà nước là lớp người đặc biệt, tách ra khỏi khu vực sản xuất, kinh doanh trực tiếp để tạo ra của cải vật chất cho xã hội mà làm việc gián tiếp, làm việc theo nhiệm vụ, quyền hạn và chức trách được phân công cụ thể trong Bộ máy nhà nước. Cũng chính vì việc không trực tiếp tạo ra của cải vật chất nên Nhà nước muốn tồn tại và hoạt động thì phải ban hành các quy định về thuế, phí và lệ phí. Tòa án là một bộ phận cấu thành của bộ máy nhà nước, là cơ quan thực hiện quyền năng đặc biệt là xét xử (Quyền tư pháp). Vì không trực tiếp tạo ra của cải nhưng để tồn tại và duy trì hoạt động thì Tòa án cũng cần phải có kinh phí. Do đó, việc pháp luật quy định chế độ án phí là một đòi hỏi tất yếu khách quan, là sự bổ sung cần thiết cho Ngân sách nhà nước, qua đó đảm bảo cho hoạt động của các cơ quan Nhà nước nói chung và Tòa án nói riêng. Trên thực tế, hoạt động tố tụng cũng cần phải có chi phí. Trong khi đó, quá trình giải quyết một vụ việc tố tụng từ khi phát sinh đến khi kết thúc, Nhà nước phải chi phí cho các hoạt động tố tụng và hoạt động nghiệp vụ của Tòa án luôn là một khoản tiền rất lớn không chỉ tại Việt Nam mà với tất cả 16
17. các quốc gia trên thế giới. Vì vậy, pháp luật tố tụng của nhiều quốc gia trên thế giới đều quy định về vấn đề án phí đương sự phải nộp cho ngân sách nhà nước để bù đắp lại một phần chi phí cho hoạt động của Tòa án. Pháp luật tố tụng dân sự nước ta, với mục đích là bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các cá nhân, cơ quan, tổ chức đưa ra yêu cầu khởi kiện, quyền và lợi ích hợp pháp của Nhà nước. Tuy vậy hoạt động tố tụng của Tòa án trên thực tế thường xuyên được khởi động không phải vì mục đích này gây lãng phí thời gian, tiền bạc của xã hội và ngân sách nhà nước không thể bao cấp toàn bộ. Vì vậy, pháp luật tố tụng quy định về án phí đương sự phải nộp để bù đắp lại phần nào những chi phí dành cho hoạt động của Tòa án. Theo Báo cáo tổng kết năm 2010 của Tòa án nhân dân tối cao thì: Tính từ ngày 01/10/2009 đến ngày 30/09/2010, toàn ngành Tòa án nhân dân đã giải quyết được 264.353 vụ án các loại trong tổng số 289.285 vụ án đã thụ lý (đạt 91,4%); Về giải quyết, xét xử các vụ việc dân sự: Tòa án nhân dân các cấp đã thụ lý 215.741 vụ việc; đã giải quyết, xét xử được 194.372 vụ việc (đạt 90%). Trong đó, giải quyết, xét xử theo thủ tục sơ thẩm 180.022 vụ việc; theo thủ tục phúc thẩm 13.032 vụ việc và theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm 1.318 vụ việc [24, tr. 1-3]. Theo Báo cáo tổng kết năm 2011 của Tòa án nhân dân tối cao thì: toàn ngành Tòa án nhân dân đã giải quyết được 299.309 vụ án các loại trong tổng số 326.268 vụ án đã thụ lý (đạt 92%). So với cùng kỳ năm trước, số vụ án đã thụ lý tăng 36.983 vụ; đã giải quyết tăng 34.956 vụ Về giải quyết, xét xử các vụ việc dân sự, Tòa án nhân dân các cấp đã giải quyết, xét xử được 222.386 vụ việc (đạt 90%); tăng hơn năm cùng kỳ năm trước 28.014 vụ việc. Trong đó, giải quyết, xét xử theo thủ tục sơ thẩm 207.230 vụ việc; theo thủ tục phúc thẩm 13.730 vụ việc và theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm 1.426 vụ việc [25, tr. 3]. Theo Báo cáo tổng kết năm 2012 của Tòa án nhân dân tối cao thì: toàn 17
18. ngành Tòa án nhân dân đã giải quyết 332.868 vụ án các loại trong tổng số 360.941 vụ án đã thụ lý (đạt 92%). So với cùng kỳ năm trước, số vụ án đã thụ lý tăng 34.673 vụ; đã giải quyết tăng 33.559 vụ". Về công tác giải quyết, xét xử các vụ việc dân sự: "Tòa án nhân dân các cấp đã thụ lý 271.306 vụ, tăng 24.391 vụ so với cùng kỳ năm trước, đã giải quyết, xét xử được 246.215 vụ việc (đạt 90%), tăng 23.829 vụ việc. Trong đó, giải quyết, xét xử theo thủ tục sơ thẩm 231.546 vụ việc; theo thủ tục phúc thẩm 13.484 vụ việc và theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm 1.185 vụ việc [28, tr. 2-4]. Theo Báo cáo tổng kết năm 2013 của Tòa án nhân dân tối cao thì: Tòa án các cấp đã giải quyết được 364.819 vụ án các loại trong tổng số 395.415 vụ án đã thụ lý (đạt tỉ lệ 92,3%). So với năm 2012, số vụ án đã thụ lý tăng 34.474 vụ; đã giải quyết tăng 31.951 vụ". Về công tác giải quyết, xét xử các vụ việc dân sự: Tòa án nhân nhân các cấp đã thụ lý 301.912 vụ, tăng 30.606 vụ; đã giải quyết, xét xử 274.303 vụ việc (bằng 91%, vượt 1% sơ với chỉ tiêu đề ra), tăng 28.088 vụ việc so với cùng kỳ năm trước; trong đó, giải quyết, xét xử theo thủ tục sơ thẩm 259.636/285.794 vụ việc; theo thủ tục phúc thẩm 13.509/14.845 vụ việc và theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm 1.158/1273 vụ việc [29, tr. 1-3]. Như vậy, thông qua việc nghiên cứu số liệu về việc xét xử của Tòa án trong giai đoạn 2010 - 2013 vừa qua đã cho thấy mỗi năm Tòa án đã thụ lý giải quyết một số lượng vụ việc dân sự nói chung và vụ án dân sự nói riêng rất lớn và năm sau đều cao hơn năm trước, đồng thời mức độ tính chất của các vụ án cũng ngày càng phức tạp. Tình hình đó cũng thể hiện áp lực rất lớn cho ngành Tòa án và buộc Nhà nước phải chi cho quá trình tác nghiệp, hoạt động của Tòa án một khoản kinh phí là rất lớn. Xuất phát từ nghĩa vụ của công dân: Tòa án là cơ quan thực hiện "Quyền tư pháp", thông qua việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ xét xử của mình Tòa án góp phần bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, lợi ích của Nhà nước, 18
19. các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Vì vậy, công dân khi bị xâm phạm quyền và lợi ích hợp pháp có quyền khởi kiện yêu cầu Tòa án bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Tuy nhiên quyền lợi và nghĩa vụ của công dân luôn được tiến hành đồng thời với nhau. Theo Điều 15, Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013 có quy định: "1. Quyền công dân không tách rời nghĩa vụ công dân; 3. Công dân có trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ đối với Nhà nước và xã hội" [15]. Trong tố tụng dân sự, công dân có quyền khởi kiện yêu cầu Tòa án bảo vệ lợi ích của mình, đồng thời công dân (với tư cách là đương sự) cũng phải thực hiện nghĩa vụ của mình là nộp án phí dân sự. Theo quy định tại điểm u, khoản 2, Điều 58 Bộ luật Tố tụng dân sự đã được sửa đổi, bổ sung theo Luật sửa đổi bổ sung một số điều của Bộ luật Tố tụng dân sự thì đương sự có nghĩa vụ "Nộp tiền tạm ứng án phí, tạm ứng lệ phí, án phí, lệ phí và chi phí theo quy định của pháp luật" [14]. Từ những phân tích ở trên có thể thấy rằng, việc đương sự trong vụ án dân sự có nghĩa vụ chi trả án phí theo quy định là hoàn toàn phù hợp với Hiến pháp và pháp luật xuất phát từ nghĩa vụ của công dân đối với Nhà nước. Thực tế cũng cho thấy hầu hết các đương sự đều có khả năng chi trả tiền tạm ứng án phí dân sự sơ thẩm và án phí dân sự sơ thẩm, chỉ ngoại trừ rất ít đương sự gặp khó khăn về điều kiện kinh tế mà không nộp được khoản phí này. Vì vậy việc quy định đương sự có nghĩa vụ nộp tiền tạm ứng án phí, án phí dân sự là phù hợp với thực tế. Điều này cũng tạo nên hiệu ứng tích cực, làm cho đương sự cũng cẩn trọng hơn, cân nhắc kỹ hơn trong việc khởi kiện hay thực hiện các quyền và nghĩa vụ tố tụng của họ vì số tiền án phí này được thu trên cơ sở mức độ lỗi và lợi ích của họ trong vụ án dân sự. Tổng kết lại từ những vấn đề lý luận và thực tiễn đều cho thấy việc pháp luật quy định việc thu án phí nói chung và án phí dân sự nói riêng là hoàn toàn hợp lý. Từ đó bổ sung nguồn ngân sách cho Nhà nước để cung cấp 19
20. kinh phí cho các hoạt động của các cơ quan Nhà nước, trong đó bao gồm Tòa án; tạo điều kiện để Tòa án thực hiện tốt hơn nhiệm vụ bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự. 1.2.2. Cơ sở của quy định về mức án phí dân sự, mức tạm ứng án phí dân sự Theo chiều dài lịch sử, ngay khi đất nước thống nhất, Nhà nước ta đã ban hành những quy định về án phí mà điển hình là Thông tư số 40/TATC ngày 01 tháng 6 năm 1976 của Tòa án nhân dân tối cao. Tại Thông tư này đã quy định phân ra làm 2 loại mức án phí là mức có giá ngạch và mức không có giá ngạch, tuy nhiên theo hướng mặc nhiên thừa nhận vụ kiện về tài sản là vụ kiện có giá ngạch: "Đối với vụ kiện về tài sản (tức có giá ngạch), nếu giá ngạch việc kiện dưới 500 đồng, là 10 đồng; nếu giá ngạch việc kiện từ 500 đến 1000 đồng, là 15 đồng; nếu giá ngạch việc kiện trên 1000 đồng thì thu 1,5% của giá ngạch" [18]; Tiếp đó, ngày 12 tháng 6 năm 1997 Chính phủ đã ban hành Nghị định số 70/NĐ-CP về án phí lệ phí thay thế cho Thông tư số 40/TATC, tại Nghị định này cũng phân mức án phí làm hai mức có giá ngạch và mức không có giá ngạch, nhưng chưa quy định rõ thế nào là có giá ngạch và thế nào là không có giá ngạch làm các Tòa án đã gặp rất nhiều lúng túng khi xác định vụ án là có giá ngạch hay không có giá ngạch để làm cơ sở tính án phí. Kế thừa các quy định trên, đồng thời khắc phục những hạn chế, bất cập còn tồn tại, ngày 27 tháng 02 năm 2009, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã ban hành Pháp lệnh số 10/2009/UBTVQH12 quy định về án phí Tòa án. Như vậy, vấn đề được đặt ra là tại sao phải phân biệt án phí trong vụ án dân sự thành có giá ngạch và vụ án dân sự không có giá ngạch? Hay nói cách khác là căn cứ vào cơ sở nào mà pháp luật lại quy định phân biệt mức án phí thành án phí có giá ngạch, án phí không có giá ngạch? Căn cứ trên cơ sở tính chất của vụ án dân sự khác nhau thì quy định 20
21. mức án phí cũng khác nhau. Theo quy định tại khoản 2, 3 Điều 24 Pháp lệnh án phí, lệ phí Tòa án thì: Vụ án dân sự không có giá ngạch là vụ án mà trong đó yêu cầu của đương sự không phải là một số tiền hoặc không thể xác định được giá trị bằng một số tiền cụ thể Vụ án dân sự có giá ngạch là vụ án mà trong đó yêu cầu của đương sự là một số tiền hoặc là tài sản có thể xác định được bằng một số tiền cụ thể [33]. Như đã phân tích, việc pháp luật quy định đương sự phải nộp án phí là hoàn toàn hợp lý vì Tòa án bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự. Nhưng rõ ràng trong thực tế, mức độ lợi ích hoặc lỗi của mỗi đương sự là khác nhau trong các vụ án khác nhau. Nếu pháp luật chỉ quy định một mức án phí chung cho tất cả các vụ việc sẽ là bất hợp lý, cũng có thể nói là một sự bất công đối với các đương sự. Do đó, án phí phải xác định dựa trên giá trị tài sản tranh chấp, vì giá trị tài sản tranh chấp là đối tượng rất logic để xác định mức độ lợi ích của đương sự trong vụ án dân sự. Tuy nhiên, trong một số trường hợp yêu cầu của đương sự không phải là một số tiền hay không thể xác định được bằng tiền thì cũng đồng nghĩa với việc không thể đong đếm được mức độ quyền lợi của đương sự trong vụ án dân sự. Những trường hợp này pháp luật cần phải quy định mức án phí chung đối với những vụ án dân sự không có giá ngạch. Như vậy, việc pháp luật tố tụng Việt Nam hiện hành quy định mức án phí trong vụ án dân sự có giá ngạch và không có giá ngạch là khác nhau là điều hợp lý. Bên cạnh đó, pháp luật còn quy định mức án phí khởi điểm đối với các tranh chấp dân sự không có giá ngạch là 200.000 đồng. Đối với vụ án có giá ngạch thì mức án phí được tính là 5% và các mức sau thì theo "lũy giảm". Sở dĩ quy định như vậy là dựa trên căn cứ vào bản chất của từng loại vụ án và 21