Luận án Mối quan hệ giữa thâm hụt ngân sách và thâm hụt thương mại Việt Nam

Nội dung text: Luận án Mối quan hệ giữa thâm hụt ngân sách và thâm hụt thương mại Việt Nam

1. BỘ GIÁO D ỤC VÀ ĐÀO T ẠO TR ƯỜNG ĐẠI H ỌC KINH T Ế QU ỐC DÂN  NGUY ỄN PH ƯƠ NG MAI MỐI QUAN H Ệ GI ỮA THÂM H ỤT NGÂN SÁCH VÀ THÂM H ỤT TH ƯƠ NG M ẠI VI ỆT NAM LU ẬN ÁN TI ẾN S Ĩ NGÀNH KINH T Ế PHÁT TRI ỂN HÀ N ỘI - 2022
2. BỘ GIÁO D ỤC VÀ ĐÀO T ẠO TR ƯỜNG ĐẠI H ỌC KINH T Ế QU ỐC DÂN  NGUY ỄN PH ƯƠ NG MAI MỐI QUAN H Ệ GI ỮA THÂM H ỤT NGÂN SÁCH VÀ THÂM HỤT TH ƯƠ NG M ẠI VI ỆT NAM Chuyên ngành: KINH T Ế PHÁT TRI ỂN Mã s ố: 9310105 LU ẬN ÁN TI ẾN S Ĩ Ng ười h ướng d ẫn khoa h ọc: 1. PGS.TS. V Ũ C ƯƠ NG 2. TS. TR ẦN ĐÌNH TOÀN HÀ N ỘI - 2022
3. i LỜI CAM ĐOAN Tôi cam k ết b ằng danh d ự cá nhân r ằng nghiên c ứu này do tôi t ự th ực hi ện và không vi ph ạm qui định liêm chính h ọc thu ật trong nghiên c ứu khoa h ọc c ủa Tr ường Đại h ọc Kinh t ế Qu ốc dân. Hà N ội, ngày 16 tháng 01 năm 2022 Nghiên c ứu sinh Nguy ễn Ph ươ ng Mai
4. ii LỜI C ẢM ƠN Tr ước tiên, tác gi ả xin g ửi l ời c ảm ơn sâu s ắc nh ất t ới PGS.TS V ũ C ươ ng và TS Tr ần Đình Toàn đã t ận tình h ướng d ẫn và giúp đỡ tác gi ả trong quá trình nghiên c ứu lu ận án. Tác gi ả xin trân tr ọng g ửi l ời c ảm ơn t ới các th ầy cô đã tham gia gi ảng d ạy ch ươ ng trình đào t ạo Ti ến s ĩ c ủa tr ường Đại h ọc Kinh t ế Qu ốc dân, nh ững ng ười đã giúp hoàn thi ện h ơn nh ững ki ến th ức n ền t ảng quý báu, phục v ụ cho ho ạt động nghiên c ứu và th ực hi ện lu ận án c ủa tác gi ả. Tác gi ả cũng xin bày t ỏ lòng bi ết ơn t ới các th ầy cô giáo B ộ môn Kinh t ế phát tri ển, khoa K ế ho ạch và Phát tri ển, tr ường Đại h ọc Kinh t ế Qu ốc dân đã có nh ững đóng góp r ất có giá tr ị về mặt khoa h ọc để giúp lu ận án có ch ất l ượng t ốt h ơn. Đặc bi ệt, tác gi ả xin g ửi l ời cám ơn chân thành đến các nhà khoa h ọc gi ữ vai trò là ph ản bi ện và ng ười nh ận xét khoa h ọc cho Lu ận án trong các ho ạt động sinh ho ạt chuyên môn t ại B ộ môn và Khoa, H ội đồng b ảo v ệ cơ s ở, ph ản bi ện độc l ập đã có nhi ều nh ận xét chi ti ết, xác đáng để tác gi ả không ng ừng nâng cao ch ất l ượng c ủa Lu ận án. Tác gi ả xin c ảm ơn ban lãnh đạo và các đồng nghi ệp t ại tr ường Đại h ọc Th ăng Long, n ơi tác gi ả đang công tác, nhi ều n ăm qua đã t ạo điều ki ện thu ận l ợi, h ỗ tr ợ và b ố trí công vi ệc h ợp lý trong quá trình tác gi ả làm Luận án. Cu ối cùng, tác gi ả xin g ửi l ời c ảm ơn t ới nh ững thành viên trong gia đình, b ạn bè đã luôn chia s ẻ và động viên tinh th ần, t ạo động l ực cho tác gi ả vượt qua khó kh ăn, hoàn thành công trình nghiên c ứu. Hà N ội, ngày 16 tháng 01 năm 2022 Nghiên c ứu sinh Nguy ễn Ph ươ ng Mai
5. iii MỤC L ỤC LỜI CAM ĐOAN i LỜI C ẢM ƠN ii MỤC L ỤC iii DANH M ỤC CÁC T Ừ VI ẾT T ẮT vi DANH M ỤC B ẢNG viii DANH M ỤC HÌNH x MỞ ĐẦU 1 1. S ự cần thi ết c ủa nghiên c ứu 1 2. M ục tiêu và câu h ỏi nghiên c ứu 3 3. Ph ươ ng pháp nghiên c ứu 4 4. Đối t ượng và ph ạm vi nghiên c ứu 5 5. Nh ững điểm m ới c ủa nghiên c ứu 6 6. B ố cục của lu ận án 7 CH ƯƠ NG 1 T ỔNG QUAN VÀ C Ơ S Ở LÝ THUY ẾT C ỦA NGHIÊN C ỨU 8 1.1. T ổng quan nghiên c ứu 8 1.1.1. Các nghiên c ứu v ề nước ngoài 8 1.1.2. Các nghiên c ứu v ề Vi ệt Nam 18 1.1.3. K ết lu ận t ừ tổng quan nghiên c ứu và xác định “kho ảng tr ống” nghiên c ứu 22 1.2. C ơ s ở lý thuy ết v ề mối quan h ệ gi ữa THNS và THTM 23 1.2.1. C ơ s ở lý thuy ết v ề ngân sách và thâm h ụt ngân sách 23 1.2.2. C ơ s ở lý thuy ết v ề thâm h ụt th ươ ng m ại 34 1.2.3. C ơ s ở lý thuy ết v ề mối quan h ệ gi ữa thâm h ụt ngân sách và thâm h ụt th ươ ng m ại 38 TÓM T ẮT CH ƯƠ NG 1 45 CH ƯƠ NG 2 PH ƯƠ NG PHÁP NGHIÊN C ỨU 46 2.1. Khái quát v ề ph ươ ng pháp nghiên c ứu 46 2.1.1. Ph ươ ng pháp phân tích định tính 46 2.1.2. Ph ươ ng pháp định l ượng 47
6. iv 2.2. Khung phân tích c ủa Lu ận án 48 2.3. Mô hình nghiên c ứu c ủa Lu ận án 48 2.3.1. C ơ s ở lựa ch ọn mô hình nghiên c ứu 48 2.3.2. Ngu ồn s ố li ệu 51 2.3.3. Bi ến nghiên c ứu và thang đo 52 2.3.3.2. Các bi ến s ố và thang đo 53 2.3.4. Mô hình th ực nghi ệm 54 TÓM T ẮT CH ƯƠ NG 2 62 CH ƯƠ NG 3 M ỐI QUAN H Ệ GI ỮA THÂM H ỤT NGÂN SÁCH VÀ THÂM HỤT TH ƯƠ NG M ẠI Ở VI ỆT NAM GIAI ĐOẠN 2005-2017 63 3.1. B ối c ảnh kinh t ế vĩ mô c ủa th ế gi ới và Vi ệt Nam giai đoạn 2005-2017 63 3.1.1. B ối c ảnh th ế gi ới và Vi ệt Nam giai đoạn 2001-2010 63 3.1.2. B ối c ảnh th ế gi ới và Vi ệt Nam giai đoạn 2011-2020 67 3.2. Di ễn bi ến cán cân th ươ ng m ại hàng hóa và cán cân ngân sách Vi ệt Nam giai đoạn 2005-2017 70 3.2.1. Di ễn bi ến c ủa cán cân th ươ ng m ại hàng hóa 70 3.2.2. Di ễn bi ến thâm h ụt ngân sách 75 3.2.3. Di ễn bi ến c ủa các bi ến v ĩ mô có liên quan 81 3.3. M ột s ố đánh giá v ề ph ản ứng chính sách th ươ ng m ại và tài khóa trong giai đoạn 2005-2017 86 3.3.1. V ề th ươ ng m ại 86 3.3.2. V ề chính sách tài khóa và c ải cách qu ản lý tài chính công 89 3.3.3. V ề sự ph ối h ợp gi ữa các chính sách tài khóa, th ươ ng m ại và nh ững chính sách v ĩ mô khác có liên quan 91 3.4. M ối quan h ệ gi ữa thâm h ụt ngân sách và thâm h ụt th ươ ng m ại c ủa Vi ệt Nam giai đoạn 2005-2017 93 3.4.1. Phân tích định tính v ề các m ối quan h ệ 93 3.4.2. Phân tích định l ượng v ề các m ối quan h ệ 99 TÓM T ẮT CH ƯƠ NG 3 123
7. v CH ƯƠ NG 4 M ỘT S Ố GI ẢI PHÁP NH ẰM KI ỂM SOÁT THÂM H ỤT NGÂN SÁCH VÀ THÂM H ỤT TH ƯƠ NG M ẠI GIAI ĐOẠN 2018-2030 124 4.1. T ổng h ợp nh ận định v ề tình hình kinh t ế vĩ mô c ủa th ế gi ới và Vi ệt Nam giai đoạn 2018-2030 124 4.1.1. T ổng h ợp nh ận định v ề tình hình kinh t ế vĩ mô c ủa th ế gi ới 124 4.1.2. T ổng h ợp nh ận định v ề nh ững thu ận l ợi và khó kh ăn đối v ới Vi ệt Nam 126 4.1.3. Các m ục tiêu chính sách kinh t ế cơ b ản c ủa Chính ph ủ 130 4.1.4. M ột s ố kịch b ản cho gi ải pháp v ề ki ểm soát thâm h ụt ngân sách và th ươ ng mại trong giai đoạn 2018 -2030 c ủa Vi ệt Nam 130 4.2. M ột s ố đề xu ất nh ằm qu ản lý thâm h ụt ngân sách và thâm h ụt th ươ ng m ại tại Vi ệt Nam giai đoạn 2018-2030 132 4.2.1. Nhóm gi ải pháp trong ng ắn và trung h ạn 132 4.2.2. Nhóm gi ải pháp dài h ạn 134 TÓM T ẮT CH ƯƠ NG 4 141 KẾT LU ẬN 142 DANH M ỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GI Ả ĐÃ CÔNG B Ố LIÊN QUAN ĐẾN LU ẬN ÁN 145 DANH M ỤC TÀI LI ỆU THAM KH ẢO 146 PH Ụ LỤC 156
8. vi DANH M ỤC CÁC T Ừ VI ẾT T ẮT ADB Ngân hàng phát tri ển Châu Á ARDL Phân ph ối tr ễ tự tươ ng quan ASEAN Hi ệp h ội các n ước Đông Nam Á COVID Bệnh viêm đường hô h ấp c ấp CPI Ch ỉ số giá tiêu dùng CPTPP Hi ệp định đối tác xuyên Thái Bình D ươ ng DOLS Bình ph ươ ng nh ỏ nh ất động FDI Đầu t ư tr ực ti ếp n ước ngoài FTA Hi ệp định th ươ ng m ại t ự do GDP Tổng s ản ph ẩm qu ốc n ội GSO Tổng c ục th ống kê ICOR Hệ số hi ệu qu ả sử dụng v ốn IMF Qu ỹ ti ền t ệ qu ốc t ế IRF Hàm ph ản ứng NARDL Phân ph ối tr ễ tự tươ ng quan phi tuy ến NHNN Ngân hàng nhà n ước NHTM Ngân hàng th ươ ng m ại NSNN Ngân sách nhà n ước ODA Vi ện tr ợ phát tri ển chính th ức OECD Tổ ch ức h ợp tác và phát tri ển kinh t ế QARDL Phân ph ối tr ễ tự tươ ng quan t ứ phân v ị REER Tỷ giá h ối đoái th ực h ữu hi ệu REH Thuy ết cân b ằng Ricardo SVAR Véc t ơ t ự hồi qui c ấu trúc TFP Năng su ất yếu t ố tổng h ợp THNS Thâm h ụt ngân sách
9. vii THTM Thâm h ụt th ươ ng m ại THVL Thâm h ụt vãng lai TM Th ươ ng m ại UNCTAD Hội ngh ị Liên hi ệp qu ốc v ề th ươ ng m ại và phát tri ển USD Đô la M ỹ VAR Véc t ơ t ự hồi qui VECM Mô hình véc t ơ t ự hồi qui hi ệu ch ỉnh sai s ố VND Vi ệt Nam đồng WB Ngân hàng th ế gi ới
10. viii DANH M ỤC B ẢNG Bảng 1.1: B ảng t ổng k ết các nghiên c ứu tuân theo quan điểm 1 12 Bảng 1.2: B ảng t ổng k ết các nghiên c ứu tuân theo quan điểm 2 16 Bảng 1.3: B ảng t ổng k ết các nghiên c ứu tuân theo quan điểm 3 17 Bảng 1.4: B ảng t ổng k ết các nghiên c ứu tuân theo quan điểm 4 18 Bảng 1.5: B ảng t ổng k ết các nghiên c ứu v ề Vi ệt Nam 21 Bảng 2.1 Các c ặp gi ả thuy ết c ần ki ểm định đối v ới VAR 55 Bảng 2.2. Các c ặp gi ả thuy ết c ần ki ểm định đối v ới NARDL 58 Bảng 3.1: T ỷ tr ọng đóng góp c ủa các ngành trong GDP giai đoạn 2001-2010 66 Bảng 3.2: GDP bình quân đầu ng ười c ủa Vi ệt Nam và m ột s ố nước trong khu v ực năm 2017 68 Bảng 3.3: C ơ c ấu xu ất kh ẩu hàng hóa theo khu v ực ( đv:%) 72 Bảng 3.5: Mô t ả dữ li ệu c ủa các bi ến nghiên c ứu 100 Bảng 3.6: H ệ số ước l ượng c ủa mô hình VAR t ổng th ể 101 Bảng 3.7: K ết qu ả ki ểm định t ự tươ ng quan c ủa VAR 102 Với P-value = 0,1961 > 0,05 (ph ụ lục A-2e), không có c ơ s ở để bác b ỏ gi ả thuy ết H0. Điều này ch ứng t ỏ ph ần d ư c ủa mô hình không có ph ươ ng sai sai s ố thay đổi. . 103 Bảng 3.8: K ết qu ả ki ểm định tác động dài h ạn c ủa các bi ến s ố 103 Bảng 3.9: K ết qu ả ki ểm định tác động ng ắn h ạn c ủa các bi ến s ố 104 Bảng 3.10: K ết lu ận c ủa VAR v ề quan h ệ gi ữa cán cân th ươ ng m ại và ngân sách 105 Bảng 3.11a: Giá tr ị hệ số ước l ượng c ủa mô hình tác động t ổng th ể tới TM và NS (d ạng t ổng quát) 106 Bảng 3.11b: Tóm t ắt mô hình tác động t ổng th ể tới TM và NS (d ạng ARDL dài h ạn) 108 Bảng 3.11c: Giá tr ị hệ số ước l ượng t ừ các mô hình tác động lên LS, TG và GDP 110 Bảng 3.12: Các kênh tác động lên ngân sách và th ươ ng m ại trong dài h ạn (theo NARDL) 111 Bảng 3.13: T ổng h ợp h ệ số tác động ng ắn h ạn c ủa các bi ến (theo NARDL) 112 Bảng 3.14: Ki ểm định tác động ng ắn h ạn gi ữa các bi ến (theo NARDL) 114 Bảng 3.15: Các kênh tác động lên ngân sách và th ươ ng m ại trong ng ắn h ạn (theo NARDL) 115 Bảng 3.16: Phân tích phân rã ph ươ ng sai c ủa TM và NS (theo NARDL) 118
11. ix Bảng 3.17: T ổng h ợp tác động gi ữa các bi ến trong ng ắn h ạn và dài h ạn (theo NARDL) 120 Bảng 3.18: K ết qu ả ki ểm định tính b ất đối x ứng c ủa các tác động (theo NARDL) 120 Bảng 3.19: T ổng h ợp tính b ất đối x ứng và đối x ứng c ủa các tác động trong ng ắn và dài hạn (theo NARDL) 121 Bảng 3.20: So sánh k ết lu ận c ủa hai mô hình v ề quan h ệ, tính ch ất c ủa quan h ệ và kênh truy ền d ẫn gi ữa hai cán cân ngân sách và th ươ ng m ại 122
12. x DANH M ỤC HÌNH Hình 1.1: T ổng h ợp các y ếu t ố tác động đến THNS và ảnh h ưởng c ủa THNS đến n ền kinh t ế 33 Hình 1.2: T ổng k ết các y ếu t ố tác động đến THTM và ảnh h ưởng c ủa THTM đến n ền kinh t ế 37 Hình 1.3: Đồ th ị IS-LM và th ị tr ường ngo ại h ối 40 Hình 1.4: S ơ đồ cơ ch ế THNS tác động t ới THTM 40 Hình 1.5: THTM và THNS t ồn t ại độc l ập v ới nhau 42 Hình 1.6: THNS gây nên THTM (b ộ đôi đối ngh ịch) 43 Hình 1.7: THTM tác động đến THNS 43 Hình 1.8: THTM và THNS có m ối quan h ệ qua l ại v ới nhau 44 Hình 2.1: Khung phân tích c ủa lu ận án 48 Hình 3.1. T ăng tr ưởng và l ạm phát c ủa kinh t ế Vi ệt Nam giai đoạn 2001-2010 64 Hình 3.2: T ỉ lệ nợ công c ủa Vi ệt Nam và m ột s ố nước Châu Á n ăm 2010 (%GDP) 66 Hình 3.3: T ỷ tr ọng n ợ công c ủa Vi ệt Nam giai đoạn 2011-2017 69 Hình 3.4: Kim ng ạch xu ất kh ẩu hàng hóa c ủa Vi ệt Nam giai đoạn 2005-2017 70 Hình 3.5: C ơ c ấu xu ất kh ẩu c ủa Vi ệt Nam (theo phân lo ại chu ẩn ngo ại th ươ ng) giai đoạn 2005-2017 71 Hình 3.6: Kim ng ạch và t ăng tr ưởng nh ập kh ẩu hàng hóa c ủa Vi ệt Nam giai đoạn 2005-2017 73 Hình 3.7: C ơ c ấu nh ập kh ẩu c ủa Vi ệt Nam giai đoạn 2005-2017 ( Đơ n v ị:%) 73 Hình 3.8: Thâm h ụt th ươ ng m ại Vi ệt Nam n ăm 2005-2017 (tri ệu USD) 74 Hình 3.9: T ỷ tr ọng c ủa t ổng thu (%GDP) và t ốc độ tăng tr ưởng c ủa t ổng thu giai đoạn 2005-2017 75 Hình 3.10: C ơ c ấu t ừng nhóm thu trong t ổng thu giai đoạn 2005-2016 76 Hình 3.11: T ốc độ tăng c ủa t ổng chi, chi đầu t ư và chi th ường xuyên 77 Hình 3.12: T ỷ tr ọng c ủa chi đầu t ư và chi th ường xuyên trong t ổng chi 78 Hình 3.13: T ỷ lệ chi tr ả gốc và ti ền lãi c ủa Vi ệt Nam 2005-2016 ( đvt:%) 79 Hình 3.14: Thâm h ụt ngân sách Vi ệt Nam giai đoạn 2005-2017 80 Hình 3.15: Di ễn bi ến c ủa lãi su ất huy động giai đoạn 2005-2017 81
13. xi Hình 3.16: Di ễn bi ến c ủa t ỷ giá giai đoạn 2005-2017 83 Hình 3.17: T ổng s ản l ượng th ực t ế và t ốc độ tăng GDP c ủa Vi ệt Nam giai đoạn 2005-2017 85 Hình 3.18: M ối quan h ệ gi ữa thâm h ụt ngân sách và thâm h ụt th ươ ng m ại Vi ệt Nam giai đoạn 2005-2017 94 Hình 3.19: M ối quan h ệ gi ữa ngân sách, lãi su ất, t ỷ giá và GDP c ủa Vi ệt Nam giai đoạn 2005-2017 95 Hình 3.20: M ối quan h ệ gi ữa th ươ ng m ại, t ỷ giá, lãi su ất và GDP c ủa Vi ệt Nam giai đoạn 2005 -2017 97 Hình 3.21: S ơ đồ tác động gi ữa các bi ến trong ng ắn và dài h ạn (theo VAR) 105 Hình 3.22. S ơ đồ tác động c ủa các bi ến trong dài h ạn (theo NARDL) 111 Hình 3.23: S ơ đồ tác động c ủa các bi ến trong ng ắn h ạn (theo NARDL) 115 Hình 3.24: Đồ th ị ph ản ứng c ủa cán cân th ươ ng m ại đối v ới tác động t ừ cán cân ngân sách, lãi su ất, t ỷ giá (theo NARDL) 116 Hình 3.25: Đồ th ị ph ản ứng c ủa cán cân ngân sách v ới tác động t ừ cán cân th ươ ng m ại, lãi su ất và GDP (theo NARDL) 117
14. 1 MỞ ĐẦ U 1. Sự cần thi ết c ủa nghiên c ứu Thâm h ụt ngân sách (THNS) và thâm h ụt th ươ ng m ại (THTM) là nh ững v ấn đề kinh t ế vĩ mô luôn được các nhà nghiên c ứu quan tâm vì chúng có ảnh h ưởng l ớn đến quy mô và ch ất l ượng phát tri ển kinh t ế. Theo cách hi ểu truy ền th ống, THNS được định ngh ĩa là “t ổng chi tiêu c ủa chính ph ủ vượt quá t ổng ngu ồn thu t ừ thu ế trong m ột giai đoạn c ụ th ể, th ường là m ột n ăm” (Mishkin,1998). Còn THTM là “s ự vượt tr ội c ủa giá tr ị hàng nh ập kh ẩu so v ới hàng xu ất kh ẩu trong m ột giai đoạn nào đó” (Hall và Lieberman, 2008). Khi có thâm h ụt, n ếu là t ạm th ời v ới quy mô ở ng ưỡng an toàn và ki ểm soát được thì thâm h ụt có th ể mang l ại tác động tích c ực cho phát tri ển kinh t ế (làm tăng t ổng c ầu, t ăng c ường c ơ s ở hạ tầng (v ới THNS) và t ận d ụng l ợi th ế th ươ ng m ại (v ới THTM)). Tuy nhiên n ếu là thâm h ụt tri ền miên, v ượt ng ưỡng an toàn thì l ại ti ềm ẩn nhi ều nguy c ơ b ất ổn nh ư t ăng gánh n ặng n ợ công, đe d ọa b ền v ững ngân sách. Đặc bi ệt, nếu ngu ồn vay n ợ là n ợ nước ngoài thì còn gây áp l ực lên t ỷ giá ( đồng n ội t ệ lên giá) và cản tr ở xu ất kh ẩu, làm gia t ăng THTM. Thêm n ữa, cán cân th ươ ng m ại còn là thành ph ần chính c ấu thành nên tài kho ản vãng lai (Salvatore và Diulio, 1996). Để xem xét tình tr ạng c ủa tài kho ản vãng lai có th ể căn c ứ vào cán cân th ươ ng m ại hàng hóa vì có m ối quan h ệ kh ăng khít gi ữa hai đại lượng này (tài kho ản vãng lai thâm h ụt th ường đi kèm v ới tình tr ạng nh ập siêu, ng ược lại th ặng d ư tài kho ản vãng lai s ẽ đi kèm v ới xu ất siêu) (Sachs và Larrain 1993; IMF, 1993). Điều này lý gi ải vì sao trong nhi ều tr ường h ợp nghiên c ứu v ề mối liên h ệ gi ữa THTM và THNS, các nhà nghiên c ứu có th ể sử dụng s ố li ệu v ề thâm h ụt vãng lai (THVL) để đại di ện cho tình tr ạng th ươ ng m ại và ng ược l ại. Khi ph ải đối m ặt v ới THVL tức là “tài kho ản vãng lai nh ận giá tr ị âm” (Todaro, 1994) thì n ền kinh t ế đang trong tình tr ạng h ấp th ụ một l ượng hàng hóa l ớn h ơn m ức s ản xu ất hi ện t ại, do v ậy s ẽ tr ở thành ng ười đi vay đối v ới th ế gi ới. Ngu ồn bù đắp cho m ức tiêu th ụ quá m ức này ch ủ yếu đến từ chuy ển giao v ốn vãng lai, đầu t ư n ước ngoài (tr ực ti ếp, gián ti ếp) và vay n ợ nước ngoài. T ừ đó, THVL tri ền miên ch ắc ch ắn s ẽ gây tích t ụ nợ qu ốc gia, t ạo s ức ép phá giá đồng n ội t ệ, tác động tiêu c ực đến vòng xoáy t ỷ giá và l ạm phát, s ức ép đến cán cân thanh toán và d ự tr ữ ngo ại h ối, đe d ọa đến an ninh tài chính qu ốc gia (Gosh và Ramakrisnan, 2006). Ng ược l ại, khi cán cân vãng lai th ặng d ư s ẽ khi ến qu ốc gia l ại đứng trên v ị th ế của ng ười cho vay đối v ới th ế gi ới. Bên c ạnh cách s ử dụng theo truy ền th ống nh ư trên, trong l ĩnh v ực nghiên c ứu th ực nghi ệm, thu ật ng ữ THNS và THTM còn được sử dụng theo ngh ĩa là “cán cân ngân
15. 2 sách” (budget balance) và “cán cân th ươ ng m ại” (trade balance) (Cavallo, 2005). Khi được s ử dụng theo ngh ĩa “cán cân” thì THNS chính là “s ự chênh l ệch gi ữa tổng thu và tổng chi ngân sách” và THTM chính là “s ự chêch l ệch gi ữa giá tr ị xu ất kh ẩu và nh ập kh ẩu”. Theo cách s ử dụng này, n ếu THNS và THTM nh ận giá tr ị âm, ngh ĩa là hai khu vực đang trong tình tr ạng thâm h ụt (bội chi với ngân sách và nh ập siêu với th ươ ng m ại). Ng ược l ại khi THNS và THTM nh ận giá tr ị dươ ng, ngh ĩa là hai khu v ực đang trong tr ạng thái th ặng d ư (bội thu với ngân sách và xu ất siêu với th ươ ng m ại). Cho đến tr ước n ăm 2020, Vi ệt Nam được bi ết đến là m ột trong s ố ít qu ốc gia trên th ế gi ới duy trì m ức t ăng tr ưởng kinh t ế cao liên t ục trong kho ảng th ời gian dài (h ơn 30 năm k ể từ khi Đổi m ới n ăm 1986). S ự tăng tr ưởng này, không nh ững được qu ốc t ế ghi nh ận v ề lượng mà còn được đánh giá là có nh ững thay đổi v ề ch ất do Chính ph ủ đã có nhi ều n ỗ lực trong c ải cách v ề đường l ối c ũng nh ư cách th ức điều hành chính sách v ĩ mô trên nhi ều lĩnh v ực. Tuy nhiên, trong th ời gian qua và đặc bi ệt là giai đoạn 2005- 2017, n ền kinh t ế cũng đã b ộc l ộ không ít nh ững điểm y ếu r ất đáng lo ng ại nh ư gánh nặng n ợ công ngày càng khó ki ểm soát, chính sách ki ểm soát l ạm phát và điều hành t ỷ giá luôn ph ải đươ ng đầu v ới nhi ều s ức ép đến t ừ môi tr ường bên trong c ũng nh ư bên ngoài n ền kinh t ế Trong b ối c ảnh đó, hai khu v ực “tr ọng điểm” c ủa kinh t ế vĩ mô là khu v ực tài khóa và khu v ực th ươ ng m ại, tình hình v ẫn ch ưa được c ải thi ện nhi ều. M ặc dù quy mô th ươ ng m ại không ng ừng được m ở rộng, th ậm chí có m ột s ố năm đã đạt được th ặng d ư (ch ủ yếu ở mức nh ỏ) song c ơ c ấu xu ất nh ập kh ẩu còn nhi ều d ấu hi ệu thi ếu b ền vững, giá tr ị xu ất nh ập kh ẩu còn ph ụ thu ộc nhi ều vào doanh nghi ệp có v ốn đầu t ư n ước ngoài (FDI) trong khi kh ối doanh nghi ệp n ội địa ch ỉ đóng góp m ột ph ần nh ỏ Theo đánh giá c ủa Tr ần Th ọ Đạt và Tô Trung Thành (2019), khu v ực tài khóa v ẫn còn trong tình tr ạng r ất đáng lo ng ại khi mà r ủi ro v ề tài khóa ngày càng gia t ăng, qui mô b ội chi luôn ở mức cao trong khu v ực, t ừ đó d ẫn đến kh ả năng Chính ph ủ không còn nhi ều d ư địa tài khóa cho vi ệc th ực hi ện các bi ện pháp kích c ầu c ần thi ết khi n ền kinh t ế gặp khó kh ăn. Nh ững chính sách mà Chính ph ủ đư a ra để đối phó v ới tình hình b ội chi tri ền miên trong th ời gian qua ph ần l ớn m ới ch ỉ là nh ững bi ện pháp hành chính nh ư áp đặt tr ần n ợ công, tr ần lãi su ất và tín d ụng, ki ểm soát t ỷ giá. Nh ững m ức tr ần này đã bu ộc Chính ph ủ có nh ững giai đoạn ph ải th ắt ch ặt đầu t ư công. Điều này đã làm d ấy lên nhi ều lo ng ại của các nhà kinh t ế về tác động c ủa vi ệc th ắt ch ặt chi đầu t ư phát tri ển đến t ăng tr ưởng dài h ạn c ủa n ền kinh t ế và các ngành m ũi nh ọn, đặc bi ệt là các ngành h ướng v ề xu ất kh ẩu. Thi ếu nh ững đầu t ư mang tính “tr ợ lực” t ừ ngân sách nhà n ước (NSNN), khu v ực xu ất kh ẩu có nguy c ơ t ăng tr ưởng ch ậm l ại, làm cho cán cân th ươ ng m ại càng khó được cải thi ện. Nh ư v ậy, s ự tồn t ại song song THNS và THTM t ại Vi ệt Nam là rõ ràng, song
16. 3 yếu t ố nào là nguyên nhân, y ếu t ố nào là k ết qu ả thì còn nhi ều nghi ng ờ và tranh cãi vì mối quan h ệ này r ất ph ức t ạp, bi ến đổi theo th ời gian và không gian nghiên c ứu, đồng th ời có liên quan ch ặt ch ẽ đến nhi ều bi ến s ố vĩ mô. Có nghiên c ứu k ết lu ận r ằng t ại Vi ệt Nam, THNS là nguyên nhân gây nên THTM (S ử Đình Thành và Bùi Th ị Mai Hoài, 2011; Nguy ễn Hoàng Nh ư Th ủy, 2012). Trong khi có nghiên c ứu l ại ph ủ định k ết lu ận trên mà kh ẳng định r ằng THTM m ới là nguyên nhân d ẫn đến THNS (Tr ịnh Th ị Trinh và c ộng s ự, 2013; Nguy ễn Lan Anh, 2018). Th ậm chí nghiên c ứu đến t ừ nhóm Tr ươ ng Th ị Nguy ệt H ằng và c ộng s ự (2010) đã bác b ỏ cả hai quan điểm trên khi kh ẳng định gi ữa THNS và THTM không t ồn t ại b ất k ỳ mối quan h ệ nào hay nói cách khác chúng tồn t ại độc l ập v ới nhau.Và ngay c ả khi có t ồn t ại quan h ệ gi ữa hai thâm h ụt thì ch ưa ch ắc nó đã t ồn t ại trong c ả ng ắn h ạn và dài h ạn, đó là k ết lu ận c ủa Tr ịnh Th ị Liên và Tr ần V ăn Hùng (2019). Nhóm nghiên c ứu này đã phát hi ện th ấy tại Vi ệt Nam, THNS làm tr ầm tr ọng thêm THTM trong dài h ạn, còn trong ng ắn h ạn chúng không có tác động gì đến nhau. Không ph ải ch ỉ riêng nghiên c ứu v ề Vi ệt Nam mà ngay c ả trong h ệ th ống các nghiên c ứu trên th ế gi ới c ũng có nhi ều tranh cãi t ươ ng t ự về chi ều tác động của m ối quan h ệ này. Nhi ều n ăm qua, Vi ệt Nam đã ch ứng ki ến s ự tồn t ại dai d ẳng c ủa hai loại thâm h ụt trên mà theo Ngô Th ắng L ợi và V ũ Thành H ưởng (2015) là chúng đã và đang ph ục v ụ cho m ột mô hình t ăng tr ưởng theo chi ều r ộng v ới công ngh ệ sản xu ất l ạc h ậu, n ăng su ất lao động th ấp. Đáng lo ng ại h ơn khi theo lý thuy ết phát tri ển kinh t ế, hai lo ại thâm h ụt này l ại là rào c ản r ất l ớn cho phát tri ển b ền v ững vì ng ăn c ản đầu t ư t ư nhân, t ăng gánh n ặng n ợ qu ốc gia, gây b ất ổn tài chính Do v ậy, chúng ta cần ph ải hi ểu rõ m ối quan h ệ gi ữa hai lo ại thâm h ụt này, bi ết được gi ữa THNS và THTM có quan h ệ qua l ại v ới nhau hay không, n ếu có thì THNS là h ệ qu ả hay nguyên nhân c ủa THTM, kênh tác động gi ữa chúng là gì. Đây s ẽ là c ơ s ở để các nhà ho ạch định chính sách tham kh ảo khi xây d ựng các bi ện pháp x ử lý t ừ gốc r ễ của v ấn đề, dựa trên b ằng ch ứng và mang tính linh ho ạt c ủa th ị tr ường nhi ều h ơn thay vì nh ững bi ện pháp hành chính mà Chính ph ủ Vi ệt Nam đang th ực hi ện nh ư hi ện nay. Làm được nh ư vậy thì thâm h ụt c ủa khu v ực th ươ ng m ại và tài khóa m ới có th ể được ki ểm soát và duy trì ở mức độ hợp lý, đảm b ảo cho s ự phát tri ển b ền v ững c ủa Vi ệt Nam trong th ời gian t ới. Xu ất phát t ừ th ực t ế và nh ững m ục tiêu c ấp thi ết nêu trên, tác gi ả đã l ựa ch ọn đề tài: “M ối quan h ệ gi ữa thâm h ụt ngân sách và thâm h ụt th ươ ng mại c ủa Vi ệt Nam” làm đề tài nghiên c ứu cho lu ận án ti ến s ĩ kinh t ế của mình. 2. Mục tiêu và câu h ỏi nghiên c ứu Mục tiêu t ổng th ể của nghiên c ứu là tìm hi ểu v ề mối quan h ệ gi ữa hai lo ại thâm hụt ở Vi ệt Nam và hoàn thi ện gi ải pháp cho vi ệc qu ản lý hai lo ại thâm h ụt này trong
17. 4 tươ ng lai. Để th ực hi ện được m ục tiêu này, lu ận án h ướng đến tr ả lời các câu h ỏi nghiên cứu sau: + Câu hỏi 1: M ối quan h ệ gi ữa THNS và THTM ở Vi ệt Nam có ph ải là thâm hụt kép không? + Câu hỏi 2: C ơ ch ế truy ền d ẫn tác động c ủa m ối quan h ệ này là gì? + Câu hỏi 3: Để cải thi ện tình tr ạng THNS và THTM ở Vi ệt Nam, Chính ph ủ cần làm gì? 3. Ph ươ ng pháp nghiên c ứu Lu ận án được th ực hi ện trên c ơ s ở kết h ợp hai ph ươ ng pháp nghiên c ứu là phươ ng pháp định tính và ph ươ ng pháp định l ượng. Nghiên c ứu định tính là nghiên c ứu t ại bàn. Nghiên c ứu t ại bàn được tác gi ả sử dụng để tập h ợp s ố li ệu th ứ cấp t ừ số li ệu th ống kê, ch ọn l ọc thông tin t ừ các ngu ồn tài li ệu đã có v ề ch ủ đề nghiên c ứu. Đây là ph ươ ng pháp tác gi ả sử dụng để tổng quan các công trình nghiên c ứu và h ệ th ống c ơ s ở lý thuy ết v ề mối quan h ệ gi ữa hai thâm h ụt. Trên c ơ s ở bộ dữ li ệu thu th ập được, tác gi ả th ực hi ện phân tích s ơ b ộ bằng các công c ụ nh ư b ảng, bi ểu, đồ th ị để nắm được th ực tr ạng c ủa hai khu v ực tài khóa, th ươ ng m ại và m ột s ố bi ến v ĩ mô khác có liên quan. T ừ đó tác gi ả đư a ra nh ững đánh giá ban đầu v ề mối quan h ệ. Phân tích định l ượng là b ước ti ếp theo c ủa phân tích định tính. Ở ph ần định l ượng, tác gi ả sử dụng hai mô hình nghiên c ứu: m ột mô hình có c ơ s ở phân tích là đối x ứng (mô hình truy ền th ống) và m ột mô hình có c ơ s ở phân tích là b ất đối x ứng (mô hình mới) để so sánh, làm rõ s ự khác bi ệt gi ữa hai c ơ s ở nghiên c ứu. Mô hình đối x ứng coi độ lớn tác động c ủa bi ến độc l ập X lên bi ến ph ụ thu ộc Y kể cả khi X tăng và hay X gi ảm là b ằng nhau ( đối x ứng). Trong khi đó, mô hình b ất đối x ứng tách tác động c ủa X lên Y thành hai xu h ướng riêng bi ệt: m ột là, X tác động lên Y khi X tăng và hai là, X tác động lên Y khi X gi ảm để th ấy rõ tính b ất đối x ứng trong hai chi ều tác động c ủa X, mà không nh ất thi ết gi ả định qui mô tác động c ủa hai chi ều đó b ằng nhau. Vi ệc s ử dụng mô hình đối x ứng có s ự tươ ng t ự với nhi ều nghiên c ứu tr ước đây v ề ch ủ đề này đối v ới Vi ệt Nam. Tuy nhiên, s ử dụng mô hình b ất đối x ứng g ần đây được áp d ụng nhi ều h ơn trong các nghiên c ứu qu ốc t ế, vì mô hình này cho phép b ỏ đi m ột gi ả định khá m ạnh khi ến k ết qu ả nghiên c ứu có th ể không sát v ới th ực ti ễn. Th ực hi ện ki ểm định trên c ả hai mô hình cho phép Lu ận án có c ơ s ở để đối chi ếu, so sánh k ết qu ả của hai mô hình v ới nhau, cũng nh ư ki ểm định l ại nh ững nh ận định ban đầu rút ra t ừ nghiên
18. 5 cứu s ơ b ộ. Điều đó giúp nghiên c ứu mang tính toàn di ện h ơn, s ẽ có kh ả năng phát hi ện ra được nh ững v ấn đề thú v ị, ẩn sâu bên trong c ủa m ối quan h ệ này, ho ặc gi ải thích được nhi ều hi ện t ượng th ực t ế mà mô hình phân tích đối x ứng ch ưa làm được. Các ph ươ ng pháp này s ẽ được trình bày chi ti ết ở Ch ươ ng 2 c ủa lu ận án. 4. Đối t ượng và ph ạm vi nghiên c ứu - Đối t ượng nghiên c ứu: M ối quan h ệ gi ữa THNS và THTM. - Ph ạm vi nghiên c ứu: + N ội dung : Lu ận án nghiên c ứu m ối quan h ệ gi ữa THNS và THTM (THTM tính theo cán cân th ươ ng m ại hàng hóa, hay còn g ọi là cán cân vãng lai). Thông qua vi ệc ki ểm định gi ả thuy ết v ề thâm h ụt kép đối v ới Vi ệt Nam, Lu ận án xác định kênh truy ền dẫn c ủa m ối quan h ệ này (n ếu t ồn t ại). T ừ đó, lu ận án s ẽ đề xu ất nh ững gi ải pháp nh ằm ki ểm soát hai lo ại thâm h ụt phù h ợp v ới m ục tiêu phát tri ển b ền v ững. Điểm c ần l ưu ý là trong ph ạm vi c ủa Luận án này, khái ni ệm THNS và THTM được sử dụng v ới cách hi ểu trung tính, đơ n thu ần để ch ỉ chênh l ệch gi ữa Thu và Chi ( đối v ới NS), gi ữa Xu ất kh ẩu và Nh ập kh ẩu ( đối v ới TM). Do v ậy, thu ật ng ữ “thâm h ụt” dùng trong Luận án với ngh ĩa r ộng, t ươ ng đươ ng v ới thu ật ng ữ “cán cân” khi phân tích các n ội dung có tính t ổng quát. Thu ật ng ữ này mang đúng ngh ĩa thâm h ụt theo ngh ĩa h ẹp khi m ức chênh l ệch nh ận giá tr ị âm và được hi ểu là tình tr ạng đối l ập c ủa thâm h ụt (ngh ĩa là th ặng d ư) khi m ức chênh l ệch nh ận giá tr ị dươ ng. Điều này không làm m ất đi tính khoa h ọc c ủa các phát hi ện t ừ nghiên c ứu. Vì th ế, quy định này được s ử dụng nh ất quán xuyên su ốt Luận án. + Không gian: Lu ận án nghiên c ứu m ối quan h ệ gi ữa THNS và THTM t ại Vi ệt Nam + Th ời gian: Lu ận án nghiên c ứu m ối quan h ệ gi ữa THNS và THTM t ại Vi ệt Nam giai đoạn 2005-2017. Đây là th ời k ỳ nền kinh t ế Vi ệt Nam và th ế gi ới có nhi ều bi ến động l ớn, khi ến chính ph ủ Vi ệt Nam ph ải s ử dụng nhi ều và liên t ục thay đổi các ph ản ứng chính sách v ĩ mô liên quan đến khu v ực tài khóa và th ươ ng m ại để điều hành n ền kinh t ế. Nh ững ph ản ứng chính sách đó m ột m ặt đã mang l ại nhi ều k ết qu ả tích c ực nh ưng mặt khác c ũng bộc l ộ không ít b ất c ập, th ậm chí có th ời điểm khi ến nền kinh t ế ph ải “chao đảo” nh ư nh ận định c ủa m ột s ố nhà nghiên c ứu. Tuy nhiên có rất ít nh ững nghiên c ứu chuyên sâu v ề mối quan h ệ trong giai đoạn này. Do v ậy vi ệc ki ểm định, đánh giá l ại m ối quan h ệ có tính đến y ếu t ố bất đối x ứng sẽ mang l ại nhi ều ý ngh ĩa thi ết th ực đối v ới các nhà ho ạch định trong vi ệc điều ch ỉnh chính sách v ĩ mô nh ằm ổn định hai cân đối l ớn c ủa n ền kinh t ế. Các gi ải pháp được đề xu ất cho giai đoạn 2021-2030.
19. 6 5. Nh ững điểm m ới c ủa nghiên c ứu So v ới nh ững nghiên c ứu v ề ch ủ đề này đã được th ực hi ện cho Vi ệt Nam, Luận án có nh ững điểm m ới nh ư sau: 5.1 Ph ươ ng pháp và cách ti ếp c ận nghiên c ứu - Điểm m ới th ứ nh ất c ủa lu ận án liên quan đến ph ươ ng pháp phân tích định lượng. Mô hình kinh t ế lượng trong lu ận án được ước l ượng, và phân tích, d ựa trên kh ả năng tác động b ất đối x ứng c ủa bi ến gi ải thích lên bi ến ph ụ thu ộc trong mô hình. Ph ươ ng pháp/ k ỹ thu ật ước l ượng mô hình này được phát tri ển b ởi Shin và c ộng s ự (2011) và công b ố trong bài báo “Modelling Asymmetric Cointergration and Dynamic Multipliers in a Nonlinear ARDL Framework”. Hi ện t ại, h ầu h ết các mô hình kinh l ượng trong các nghiên c ứu ở trong và ngoài n ước được ước l ượng và gi ải thích d ựa trên sự ng ầm định v ề tính đối x ứng trong tác động c ủa bi ến gi ải thích lên bi ến ph ụ thu ộc. - Điểm m ới th ứ hai c ủa lu ận án liên quan đến bi ến s ố nghiên c ứu. Ngoài hai bi ến chính là THNS và THTM, các bi ến ki ểm soát được s ử dụng trong nghiên c ứu này đều là bi ến nh ận giá tr ị th ực t ế. Các nghiên c ứu tr ước đây v ề Vi ệt Nam ph ần l ớn ch ỉ sử dụng các bi ến ki ểm soát d ưới d ạng bi ến danh ngh ĩa, r ất ít nghiên c ứu s ử dụng t ất c ả dưới d ạng bi ến nh ận giá tr ị th ực t ế. Vi ệc s ử dụng các bi ến nh ận giá tr ị th ực t ế giúp Lu ận án đư a ra được nh ững nh ận định th ực ch ất h ơn do lo ại b ỏ được ảnh h ưởng c ủa giá c ả. - Điểm m ới th ứ ba c ủa lu ận án liên quan đến giai đoạn nghiên c ứu: Giai đoạn nghiên c ứu được l ựa ch ọn là t ừ quý 1 n ăm 2005 (2005Q1) đến quý 4 n ăm 2017 (2017Q4). Đây là giai đoạn Vi ệt Nam có nhi ều thay đổi v ề chính sách th ươ ng m ại và tài khóa để ứng phó v ới tình tr ạng kinh t ế liên t ục “chao đảo” vì nh ững y ếu t ố bên trong nh ư l ạm phát cao k ỷ lục, đồng th ời ph ải ch ống đỡ và thích nghi v ới nh ững “sóng gió” đến t ừ bên ngoài nh ư kh ủng ho ảng tài chính toàn c ầu. Hi ện ch ưa có nghiên c ứu nào đánh giá m ối quan h ệ trong giai đoạn này ở Vi ệt Nam mà có tính đến tính b ất đối xứng của tác động gi ữa các bi ến kinh t ế. 5.2 Điểm m ới trong k ết lu ận và hàm ý chính sách Nếu nh ư các nghiên c ứu tr ước đây v ề ch ủ đề này ph ần l ớn m ới ch ỉ dừng l ại ở vi ệc ch ỉ ra được chi ều h ướng c ủa m ối quan h ệ gi ữa hai thâm h ụt: THNS gây ra thay đổi cho THTM hay ng ược l ại, THTM là nguyên nhân gây nên bi ến động cho THNS, mối quan h ệ là đồng bi ến hay ngh ịch bi ến, thì ngoài vi ệc k ết lu ận về chi ều h ướng c ủa mối quan h ệ là t ươ ng tác 2 chi ều (c ả THTM và THNS đều gây ảnh h ưởng l ẫn nhau), Luận án còn kh ẳng định được các kênh truy ền t ải chính c ủa mối quan h ệ này là lãi su ất tỷ giá và GDP.