Luận án Hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 – 1945 nhìn từ góc độ văn hóa

Nội dung text: Luận án Hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 – 1945 nhìn từ góc độ văn hóa

1. LỜI CAM ĐOAN Tác giả xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của bản thân dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS. Nguyễn Văn Cương, TS. Nguyễn Long Tuyền. Các kết quả nghiên cứu và các kết luận trong luận án là trung thực. Việc tham khảo các tài liệu đã được trích dẫn và ghi nguồn theo đúng quy định. Tác giả luận án Nguyễn Văn Cƣờng
2. 1 MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC MỞ ĐẦU 2 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI VÀ TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH HỘI HỌA VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1925 – 1945 17 1.1. Cơ sở lý luận của đề tài 17 1.2. Tiền đề hình thành hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 27 Tiểu kết 45 Chƣơng 2: TIẾP THU VÀ BIẾN ĐỔI TRONG THỂ LOẠI, CHẤT LIỆU VÀ NGÔN NGỮ CỦA HỘI HỌA VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1925 - 1945 47 2.1. Tiếp thu và biến đổi trong thể loại của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 – 1945 47 2.2. Tiếp thu và biến đổi trong ngôn ngữ của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 58 2.3. Tiếp thu và biến đổi trong chất liệu của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 69 Tiểu kết 80 Chƣơng 3: SỰ HÌNH THÀNH XU HƢỚNG VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA HỘI HỌA VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1925 - 1945 82 3.1. Sự hình thành xu hướng của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 82 3.2. Đặc điểm của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 – 1945 90 Tiểu kết 109 Chƣơng 4: THÀNH TỰU, HẠN CHẾ CỦA HỘI HỌA VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1925- 1945 VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM CHO MỸ THUẬT VIỆT NAM HIỆN ĐẠI 111 4.1. Thành tựu và hạn chế của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 111 4.2. Bài học kinh nghiệm cho mỹ thuật Việt Nam hiện đại 129 Tiểu kết 142 KẾT LUẬN 144 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NCKH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 148 TÀI LIỆU THAM KHẢO 149 PHỤ LỤC 155
3. 2 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trên phương diện văn hóa và lịch sử mỹ thuật Việt Nam, hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 là giai đoạn tiền đề, là sự khởi đầu cho một trang sử mới, một hình thức nghệ thuật hội họa mới, trở thành nền tảng cho hội họa Việt Nam hiện đại. Đây là một giai đoạn hội họa có tính đặc thù, bởi nó bắt đầu hình thành trong thời kỳ nước ta còn chịu sự đô hộ của thực dân Pháp. Có thể nói, điều tất yếu trong lĩnh vực văn hóa dù muốn hay không thì quy luật của nó vẫn là có sự cưỡng bức, giao lưu, đan xen và tiếp biến giữa những nền văn hóa khi nó nằm trong tầm ảnh hưởng và tác động lẫn nhau. Những biến đổi trong đời sống văn hóa ảnh hưởng rất lớn đến mọi mặt của đời sống, trong đó có nghệ thuật. Hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 chính là minh chứng và cũng là kết quả của sự giao lưu tiếp biến đó giữa văn hóa Đông - Tây với những thành tựu vô cùng rực rỡ. Nằm trong hai thập kỷ cuối thời Pháp thuộc với những đặc điểm riêng về chính trị, kinh tế và xã hội thuộc địa nửa phong kiến, hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 gắn với một sự kiện mang tính bước ngoặt, đó là sự ra đời của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. Từ đây một thể loại nghệ thuật hội họa thường được gọi là mang tính “hàn lâm” châu Âu trong thủ pháp diễn tả, trong ngôn ngữ và chất liệu tạo hình đã được ra đời. Điều này cũng tương đồng với sự ra đời của các thể loại nghệ thuật khác như: Tân nhạc, Kịch nói, Tiểu thuyết, Thơ mới ở Việt Nam trong cùng thời kỳ. Trong lịch sử mỹ thuật truyền thống, chúng ta đã có một nền mỹ thuật Phật giáo và một nền mỹ nghệ thủ công, tranh, tượng dân gian rất phong phú, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc, hàm chứa nhiều yếu tố hội hội họa trong đó. Trước năm 1925 dù chúng ta chưa có một loại hình hội họa chính thống, nhưng những họa sỹ như Lê Văn Miến, Nam Sơn, Trương Văn Thủy, Lương Quang Duyệt, Thang Trần Phềnh là những người đã đi đầu khi đem về những kiến thức hội họa đã học từ phương Tây về Việt Nam. Tuy chỉ là những cố gắng đơn lẻ nhưng cũng đã có những thành tựu quý giá. Nhưng kể từ năm 1925, chúng ta mới tiếp thu và chịu ảnh hưởng từ
4. 3 hội họa Pháp mạnh mẽ, trực tiếp và đúng nghĩa. Thẩm mỹ truyền thống và thẩm mỹ phương Tây không những không mâu thuẫn mà còn được dung hòa ngoạn mục trong những họa sỹ Việt Nam, điều này cần được nghiên cứu và lý giải. Một lớp họa sỹ giai đoạn 1925 - 1945 được đào tạo bài bản khoa học theo mô hình mỹ thuật phương Tây, đã mở ra một thời kỳ mới với lối nhìn mới, quan niệm mới bởi những kiến thức thẩm mỹ hiện đại. Họ đã làm rạng danh cho nền hội họa Việt Nam đầu thế kỷ 20, bởi đã tạo ra nhiều tác phẩm hội họa đỉnh cao mà không làm mất đi truyền thống trên nhiều góc độ từ chủ đề, đề tài đến ngôn ngữ và chất liệu thể hiện trên các tác phẩm. Đó như một di sản văn hóa quý báu của dân tộc. Hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 là tiền đề cho nền hội họa Việt Nam hiện đại, là bước chuyển từ nền mỹ thuật dân gian sang nền mỹ thuật hiện đại có tính bác học, hàn lâm trong đó có hội họa được ghi dấu ấn đậm nét. Với thế hệ các họa sỹ tài năng và số lượng tác phẩm xuất sắc mà họ để lại là một bài học lớn cho sự nghiệp hội họa các giai đoạn tiếp theo ở Việt Nam. Thế hệ các họa sỹ giai đoạn này như: Tô Ngọc Vân, Nguyễn Phan Chánh, Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Đỗ Cung, Lưu Văn Sìn, Trần Văn Cẩn, Mai Trung Thứ, Lê Thị Lựu, Lê Phổ, Lê Văn Đệ xứng đáng là những bậc “Thầy” như tấm gương chiếu rọi cho các thế hệ họa sỹ kế tiếp trong những ảnh hưởng mạnh mẽ từ các trào lưu nghệ thuật hội họa thế giới, cho chúng ta những bài học về sáng tạo và về gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc. Những tác phẩm hội họa trong giai đoạn 1925 - 1945 hàm chứa trong nó những vấn đề về văn hóa và lịch sử mỹ thuật cần được làm sáng tỏ. Việc đánh giá đúng cũng như nêu cao vai trò, những đóng góp của các họa sỹ tiền bối và tác phẩm của họ giai đoạn 1925 - 1945 trong nền hội họa Việt Nam là một điều trân trọng đối với nhân cách nghệ sỹ và đối với sự sáng tạo. Nghiên cứu về hội họa giai đoạn 1925 - 1945 từ góc độ văn hóa học để làm rõ những đóng góp cũng như hạn chế của nó trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam hiện đại là một điều cần thiết. Với những lý do trên, nghiên cứu sinh chọn Hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 – 1945 nhìn từ góc độ văn hóa làm đề tài luận án của mình.
5. 4 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu 2.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu về hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 -1945 Tuy chưa có một công trình nghiên cứu toàn diện về hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 -1945, nhưng hội họa giai đoạn này đã được đề cập đến trong nhiều tài liệu, giáo trình lịch sử mỹ thuật, bài báo của các nhà nghiên cứu mỹ thuật như: Nguyễn Phi Hoanh, Thái Bá Vân, Nguyễn Đỗ Bảo, Lê Quốc Bảo, Lê Thanh Đức, Nguyễn Hải Yến, Bùi Như Hương, Văn Ngọc, Trịnh Quang Vũ, Nguyễn Quân, Phan Cẩm Thượng, Trần Thức, Nguyễn Thanh Mai với những nghiên cứu về nhiều mặt từ tác giả, tác phẩm, chất liệu, sự kiện, thành tựu của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945. Có nhiều cuốn sách, bài báo nghiên cứu, xem xét những giá trị nghệ thuật hội họa của Việt Nam giai đoạn này như một hiện tượng văn hóa trong tính đặc thù dân tộc và lịch sử. Trong cuốn Mỹ thuật Việt Nam [28], Nguyễn Phi Hoanh khẳng định từ năm 1925 nền hội họa nước ta bước vào giai đoạn mới. Ông điểm qua những thành tựu cơ bản, trong đó nhấn mạnh tới thành công của hai chất liệu lụa và sơn mài. Nguyễn Phi Hoanh đánh giá hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 là một giai đoạn rực rỡ, ông chia các “trường phái” hội họa thời này thành ba xu hướng chính là xu hướng hiện thực, xu hướng “lãng mạn xu thời” và xu hướng “tân kỳ” và đánh giá từng xu hướng. Nhìn chung những nhận xét của Nguyễn Phi Hoanh về hội họa giai đoạn 1925 - 1945 là tương đối chân xác, khách quan. Riêng về đánh giá xu hướng “tân kỳ” của ông, theo nghiên cứu sinh cần xem xét thêm, bởi nghệ thuật thời nào thì việc thử nghiệm với những điều mới mẻ là hết sức cần thiết. Phan Cẩm Thượng trong cuốn sách Nghệ thuật ngày thường [79], trong cuốn sách này tác giả cũng đã đánh giá một số các họa sỹ tiêu biểu, các tác phẩm xuất sắc, giúp ta thấy nét khái quát về các thành tựu cũng như hạn chế của hội họa Việt nam giai đoạn 1925 - 1945. Trong tham luận Sự phát triển của hội họa Việt Nam thế kỷ 20 [32], Nguyễn Thanh Mai cho rằng hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 đã có những bước
6. 5 phát triển lớn. Nhưng do hạn chế của lịch sử, nên đề tài của các họa sỹ không đề cập đến mâu thuẫn cơ bản của đất nước. Đây là ý kiến rất xác đáng và khách quan, Tuy nhiên nghiên cứu sinh cho rằng tự do cá nhân với tầm nhìn hạn hẹp đặc thù của thời điểm lịch sử giai đoạn này đã không cho phép người họa sỹ phóng tầm mắt của mình ra xa hơn và bộc lộ tự do hơn, nên thật khó có thể đòi hỏi được nhiều hơn thế. Phạm Quang Trung trong cuốn sách Trước hết là giá trị con người [69], cho rằng những họa sỹ thành công tiêu biểu nhất giai đoạn này chính là nhờ kế thừa được thẩm mỹ truyền thống dân tộc kết hợp với kỹ thuật hiện đại, điều đó đã cấu thành nên những tác phẩm mang giá trị thẩm mỹ rất Việt Nam. Nguyễn Quân trong sách Mỹ thuật Việt Nam thế kỷ 20 [74] nhận định hội họa của ta ảnh hưởng của nghệ thuật Pháp có thể nhìn thấy ngay nhưng không phải vì thế mà các giá trị riêng bị mất. Để lý giải điều này ông cho rằng có ba nguyên nhân. Một là, nó là sản phẩm thực sự của xã hội thuộc địa; hai là, các họa sỹ vẫn giữ được những mạch ngầm của thẩm mỹ truyền thống nhờ một “tính dân tộc cố hữu”; ba là, chủ nghĩa yêu nước vẫn sống động trong tâm hồn hầu hết trí thức Tây học chỉ chờ cơ hội là bùng phát một cách mạnh mẽ. Đây có thể nói là một ý kiến hết sức thuyết phục về một giai đoạn hội họa với nhiều thành tựu, mà nguyên nhân của nó cần được lý giải tường tận. Trong tham luận Mỹ thuật Việt Nam thế kỷ 20 nhìn từ sưu tập của Bảo tàng Mỹ thuật [32], Cao Trọng Thềm cho rằng năm 1925 là điểm mốc để hội họa Việt Nam viết nên trang sử mới. Những họa sỹ xuất hiện ở giai đoạn này đã sản sinh ra nhiều tác phẩm đạt trình độ cao về nghệ thuật, điều đó có ảnh hưởng lớn đến quá trình diễn biến của nền mỹ thuật Việt Nam sau này. Minh chứng cho điều này là những tác phẩm hội họa 1925 - 1945 vẫn là những tác phẩm có vai trò chủ đạo trong tranh trưng bày ở Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam. Trong tham luận Về bản sắc văn hóa Hà Nội trong văn học nghệ thuật thế kỷ 20 [51] tại Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam, Nguyễn Đình Đăng nhận thấy sự ưu việt nhất của Trường Mỹ thuật Đông Dương là dạy cho người Việt Nam một quan niệm hoàn toàn mới về mỹ thuật theo quan niệm của mỹ thuật châu Âu.
7. 6 Đa số ý kiến của các nhà nghiên cứu trên đều đánh giá cao vai trò của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 trong lịch sử mỹ thuật. Hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945, với những thành tựu to lớn của sự cách tân mà vẫn thấm đẫm tinh thần dân tộc thể hiện trên các tác phẩm, sẽ giữ mãi vị trí danh dự của nó trong buổi đầu hình thành nền hội họa hiện đại. Thành quả mà hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 như một bài học sẽ được ôn lại, áp dụng lại mỗi lần Việt Nam có bước chuyển đổi, cách tân. - Các nghiên cứu về chất liệu của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 Hội họa Việt Nam giai đoạn này gồm nhiều chất liệu phong phú và đa dạng, trong đó có ba chất liệu chính là: Sơn dầu, sơn mài và lụa. Nguyễn Quân trong cuốn sách Mỹ thuật Việt Nam thế kỷ 20 [74] đã điểm qua thành tựu của ba chất liệu chính của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945. Ông cho rằng nhiều tác phẩm đã đạt được tới cái “tình Việt” để dễ dàng đi vào lòng người. Nguyễn Thanh Mai trong kỷ yếu Những vấn đề về mỹ thuật Việt Nam hiện đại [32] đã viết về ba chất liệu sơn dầu, sơn mài và lụa trong giai đoạn 1925-1945 là thành công ngoài mong đợi. Tác giả có những đánh giá thuyết phục về tác giả, tác phẩm của thời kỳ này. Trong tham luận Hai lần thay đổi mô hình thẩm mỹ [92], Thái Bá Vân nhận thấy những tác phẩm, tác giả với những chất liệu khác nhau của thời kỳ này đã đại diện cho một lớp nghệ sỹ đúng nghĩa và rất Việt Nam. Nguyễn Phi Hoanh trong cuốn sách Mỹ thuật Việt Nam [28], khi viết về hội họa giai đoạn 1925 - 1945 thấy rằng cả ba chất liệu sơn dầu, sơn mài và lụa đều có những thành tựu lớn, hết sức phù hợp với quan niệm thẩm mỹ của dân tộc ta. Những tác phẩm hội họa giai đoạn 1925 - 1945 đã đi vào tâm thức người xem bởi sự mộc mạc, dung dị, vừa dân tộc vừa hiện đại. Trong tham luận Mỹ thuật Việt Nam thế kỷ 20 [32], Vũ Trung Lương đánh giá cao những tiếp thu và sử dụng chất liệu hội họa mới. Các tác phẩm đã có một sắc thái mới dựa trên sự giao thoa giữa thẩm mỹ cổ truyền và kiến thức nghệ thuật phương Tây.
8. 7 Nguyễn Quân trong sách Trước hết là giá trị con người [69] cho rằng chính những nét đặc trưng của dân tộc trong đời sống mà các họa sỹ đã nắm bắt được, là yếu tố quyết định trong sự sinh thành của tính dân tộc trên tác phẩm hội họa ở mọi chất liệu. Phạm Thanh Liêm trong bài viết Tranh lụa - một điểm nhấn trong nền mỹ thuật thế kỷ 20 [58] nhấn mạnh những chặng đường phát triển của tranh lụa Việt Nam. Ông viết: “Tranh lụa là một điểm nhấn đậm của diện mạo mỹ thuật Việt Nam thế kỷ 20. Có thể nói tranh lụa là thể loại đầu tiên làm cho người ta chú ý tới hội họa Việt Nam” [58, tr.184] Ngoài ra còn nhiều sách, tham luận, bài báo, tập san đề cập đến các chất liệu hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945 như: Cuốn sách Mỹ thuật Việt Nam hiện đại (Nguyễn Lương Tiểu Bạch chủ biên, 2005, Viện Mỹ thuật); Hội họa sơn dầu Việt Nam (Hội Mỹ thuật, 2011, Nxb Mỹ thuật); Hội họa sơn mài Việt Nam (Hội Mỹ thuật, 2012, Nxb Mỹ thuật); Mỹ thuật Hà Nội thế kỷ 20 (Trần Khánh Chương, 2012, Nxb Mỹ thuật); Nữ nghệ sỹ tạo hình Việt Nam (Hội Mỹ thuật, 2014, Nxb Mỹ thuật); Nói về chất liệu: Nền lụa vẽ Quang Phố và Tranh lụa - một điểm nhấn trong nền mỹ thuật thế kỷ 20 (Phạm Thanh Liêm, 2007, Tạp chí Mỹ thuật); Kỹ thuật tranh lụa Việt Nam (Nguyễn Thụ, 1995, Nxb Mỹ thuật); Tìm hiểu tranh sơn mài Việt Nam, (2008, Tạp chí Thông tin mỹ thuật) - Các nghiên cứu về những họa sỹ tiêu biểu của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925-1945 Nhiều họa sỹ tiêu biểu thời kỳ này đã được các nhà nghiên cứu đề cập đến. Họ được coi là những biểu tượng cho hội họa Việt Nam 1925 - 1945. Trong số đó, Tô Ngọc Vân, Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Phan Chánh là đại diện tiêu biểu nhất, rất thành công ở ba chất liệu lụa, sơn mài và sơn dầu. Các ông đã được nhiều các nhà nghiên cứu, phê bình mỹ thuật viết bài đánh giá cao vai trò và ảnh hưởng to lớn của họ tới hội họa Việt Nam giai đoạn này. Trong sách Mỹ thuật Việt nam thế kỷ 20 [74] tác giả Nguyễn Quân đã đánh giá họa sỹ Tô Ngọc Vân là một nhân vật then chốt, đại biểu xuất sắc cho giai đoạn 1925 - 1945.
9. 8 Trong bài viết Họa sỹ Tô Ngọc Vân đường đi đến cái đẹp cho đời [39], Khương Huân đánh giá Tô Ngọc Vân đã tiếp thu một cách thông minh và sáng tạo ảnh hưởng của hội họa Pháp và hội họa phương Tây. Thành quả nghệ thuật của ông mang tính cách riêng của một tài năng lớn, với cốt cách dân tộc đậm đà. Trong sách Mỹ thuật Việt Nam [28], Nguyễn Phi Hoanh nhận định rằng đại diện tiêu biểu cho chất liệu sơn mài thời kỳ này là họa sỹ Nguyễn Gia Trí. Những “thí nghiệm” của ông biến sơn ta không còn là mỹ nghệ nữa, nó đã được nâng lên thành “mỹ thuật thượng đẳng”. Nguyễn Phi Hoanh nhận xét “Với Nguyễn Gia Trí, nghệ thuật tranh sơn mài đã tiến một bước dài” [28, tr.203]. Trong bài Danh họa Nguyễn Gia Trí, lộng lẫy sơn son thếp vàng [66], tác giả Tân An coi Nguyễn Gia Trí là một biểu tượng đặc biệt của hội họa Việt Nam. Tài năng của Nguyễn Gia Trí được thể hiện đầy đủ nhất ở tranh sơn mài. Giá trị lớn nhất của tác phẩm của ông chính là tạo nên cái đẹp vàng son của dân tộc và trao nó về cho đời sống. Họa sỹ vẽ lụa Nguyễn Phan Chánh cũng là một biểu tượng thành công của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945. Trong cuốn sách Họa sỹ Nguyễn Phan Chánh [87], tác giả Nguyệt Tú cho thấy rõ một điểm rất cơ bản là các họa sỹ Việt Nam học tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương chủ yếu là tiếp thu những kiến thức cơ bản về tạo hình theo lối hàn lâm châu Âu, tuy nhiên trong lĩnh vực sáng tác họ thể hiện rất rõ yếu tố tinh thần và tình cảm mang bản sắc văn hóa của dân tộc Việt Nam, mà Nguyễn Phan Chánh là một minh chứng. Nguyễn Văn Tỵ trong bài viết Tranh lụa và hội họa Việt Nam [90] đã nhắc đến Nguyễn Phan Chánh như một biểu tượng lớn nhất cho nghệ thuật tranh lụa Việt Nam. Những bức tranh hấp dẫn của ông đã cuốn hút mọi ánh mắt, mọi tâm hồn bởi nghệ thuật sự “giản dị” và “kín đáo”, hết sức sang trọng bởi chúng như “những điệu hát ru, những giấc mơ trong tâm hồn nông dân giản dị”. Phạm Thanh Liêm trong cuốn sách Những vấn đề mỹ thuật Việt Nam hiện đại [32] đã nói đến họa sỹ Nguyễn Phan Chánh như người dẫn lối trong nghệ
10. 9 thuật vẽ tranh lụa. Nguyễn Phan Chánh với thành công trên chất liệu lụa đã hấp dẫn nhiều họa sỹ đương thời cũng như sau này lấy lụa làm chất liệu chủ đạo trong sáng tác. Ngoài ra còn có nhiều bài viết về chân dung họa sỹ như cuốn Trần Văn Cẩn của Triều Dương, Nxb VHTT Hà Nội, (2001); Nguyễn Đỗ Cung - Nhà Nghiên cứu của Trần Mạnh Phú (Trước hết là giá trị con người, 2008, Nxb Văn hóa thông tin); Họa sỹ Tô Ngọc Vân - Đường đến cái đẹp cho đời của Khương Huân (Trước hết là giá trị con người (2008), Nxb Văn hóa thông tin); Họa sỹ Lê Phổ1; Vài nét về họa sỹ Lê Thị Lựu2; Lê Văn Đệ - Họa sỹ của những cái“nhất” và những cái “đầu tiên”3 Ngoài ra còn rất nhiều các họa sỹ đã lưu giữ lại được dấu ấn đậm nét trong tác phẩm hội họa Việt Nam giai đoạn 1925-1945 đã được phê bình đánh giá trong nhiều bài viết, tham luận như: Nguyễn Khang, Nguyễn Tường Lân, Trần Quang Trân, Mai Trung Thứ, Lưu Văn Sìn . - Những nghiên cứu về Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương Chúng ta đều biết, hội họa Việt Nam 1925-1945 gắn bó mật thiết với sự kiện ra đời của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (1925-1945). Trên cơ sở thực tế ra đời và tồn tại trong thời gian từ 1925-1945 của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. Các nhà nghiên cứu mỹ thuật đã phân tích những yếu tố tiếp thu tinh hoa thế giới và kế thừa di sản nghệ thuật dân tộc trong buổi đầu hình thành nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại, mang yếu tố giao thoa, tiếp biến nghệ thuật hội họa hàn lâm phương Tây, ảnh hưởng từ nền hội họa Pháp cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20 (giai đoạn 1925-1945). Theo cuốn sách Đại học Mỹ thuật Việt Nam bước vào thế kỷ 21[50], việc Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương ra đời đã mở ra một kỷ nguyên mới cho mỹ thuật Việt Nam, đem lại cho các nghệ sỹ những phương pháp và kỹ thuật chuyên môn phương Tây về các ngành mỹ thuật và mỹ nghệ. Cá tính thuần túy 1 Nghethuatxua.com/hoa-si-le-pho 2 Thuykhue.free.fr/sttl/lethiluu.html 3 www.baomoi.com/hoa-si-cua-nhung-cai-nhat-va-nhung-cai-dau- tien/52/6706681.epi
11. 10 của mỗi nghệ sỹ được hướng dẫn, khuyến khích do đó được phát triển mạnh mẽ. Nhiều nhân tài mỹ thuật được nâng đỡ để phát huy năng khiếu. Các xu hướng nghệ thuật cũng được giới thiệu, thử nghiệm. Một số thanh niên có tư chất về mỹ thuật đã được tuyển chọn để áp dụng phương pháp mỹ thuật phương Tây vào nền mỹ thuật thuần túy cổ điển Việt Nam. Trong cuốn Mỹ thuật Việt Nam thế kỷ 20 [74], tác giả Nguyễn Quân cho rằng năm thành lập Trường Mỹ thuật Đông Dương (1925) được xem là năm khởi đầu của mỹ thuật Việt Nam hiện đại. Sự ra đời của ngôi trường đã đem lại sự cách tân lớn trong văn hóa thị dân thuộc địa, bởi đã hình thành những nghệ sỹ tạo hình chuyên nghiệp. Lê Quốc Bảo trong tham luận Phân kỳ lịch sử mỹ thuật hiện đại Việt Nam và một số vấn đề cần trao đổi [32] đã đánh giá vai trò vị trí đặc biệt của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương: “Sự gặp gỡ giữa nghệ thuật phương Tây hiện đại và truyền thống văn hóa tạo hình Việt Nam đã tạo nên một phong cách nghệ thuật hiện thực giầu những phẩm chất nghệ thuật: Hàn lâm, cổ điển, ấn tượng, ẩn dụ, biểu hiện với nhiều phong cách cá tính nghệ thuật. Một phong cách nghệ thuật có ảnh hưởng lâu dài đến nhiều thế hệ tác giả mỹ thuật” [32, tr.33]. Trong cuốn Mỹ thuật Việt Nam [28], Nguyễn Phi Hoanh nói đến những khó khăn, trắc trở mà những người sáng lập phải vượt qua. Đồng thời cũng đánh giá cao vai trò của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương trong sự biến đổi về chất đối với mỹ thuật Việt trong đó có hội họa làm chủ đạo. Các nghiên cứu mới đây của các nhà nghiên cứu phê bình mỹ thuật trong, ngoài nước như trong cuốn sách Đi trong thế giới hội họa của tác giả Văn Ngọc (Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2004); Mỹ thuật Việt Nam đầu thế kỷ 20 (Nxb Tri thức, 2010) của họa sỹ, nhà nghiên cứu mỹ thuật Nguyễn Quân và các giáo trình lịch sử mỹ thuật Việt Nam, luận văn thạc sỹ, khóa luận cử nhân, kỷ yếu hội thảo về một số đề tài có liên quan đến hội họa Việt Nam đầu thế kỷ 20 và sự ra đời của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương.
12. 11 2.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu về giao lưu tiếp biến văn hóa Pháp - Việt đầu thế kỷ 20 Tiếp biến văn hóa Pháp - Việt đã được nhiều nhà nghiên cứu đề cập đến, trong đó có những tên tuổi như: Trần Quốc Vượng với Cơ sở văn hóa Việt Nam (1997) Nxb Giáo dục; Trần Ngọc Thêm với Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam, (1999), Nxb Tp Hồ Chí Minh; Phan Ngọc với Một cách tiếp cận văn hóa (2000), Nxb Thanh niên; Trần Văn Giàu với Gía trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam (1980), Nxb Khoa học xã hội; Đào Duy Anh với Việt Nam văn hóa sử cương (1938), Nxb Thành phố Hồ Chí Minh; Hỏi và đáp về văn hóa Việt Nam (1998), Nxb Văn hóa dân tộc- Tạp chí văn hóa nghệ thuật (nhiều tác giả); Đỗ Lai Thúy với Văn hóa Việt Nam nhìn từ mẫu người văn hóa (Tạp chí văn hóa nghệ thuật, số 2); Nguyễn Tri Nguyên (2000), Văn hóa tiếp cận từ vấn đề và hiện tượng, Nxb Văn hóa dân tộc Trong cuốn Cơ sở văn hóa Việt Nam [98], Trần Quốc Vượng đánh giá giao lưu tiếp xúc văn hóa với Pháp đã đem lại một diện mạo mới và sự biến đổi lớn trong nền văn hóa Việt. Người Việt Nam vừa đánh giặc ngoại xâm vừa chấp nhận những giá trị văn hóa mới. Bản sắc văn hóa dân tộc vẫn không mất đi, không bị thay đổi. Cuốn sách Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam [77] của Trần Ngọc Thêm, tác giả đánh giá những ảnh hưởng của văn hóa Pháp với văn hóa Việt Nam những năm cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 là rất mạnh mẽ ở mọi mặt đời sống, vừa tạo ra phản ứng vừa tạo ra xu hướng thích nghi và dung hòa. Trong cuốn Một cách tiếp cận văn hóa [63], Phan Ngọc cho rằng người Việt đã tạo nên lịch sử theo đòi hỏi nội tâm của tâm thức mình, họ đã thích nghi với những thay đổi rất to lớn xảy ra trong và ngoài nước khi bị Pháp đô hộ. Trong cuốn Giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam [25] của Trần Văn Giàu, tác giả đã soi chiếu các va đập văn hóa Việt với các nền văn hóa trong lịch sử. Ở giai đoạn đầu thế kỷ 20, cho dù có ảnh hưởng Pháp nhiều mặt, nhưng sự chắt chiu những giá trị cốt lõi trong truyền thống nghìn năm vẫn bền bỉ ăn sâu trong cội rễ Việt Nam, bồi đắp nên bản sắc văn hoá tốt đẹp của dân tộc ta.
13. 12 Trong cuốn Việt Nam văn hóa sử cương [1], Đào Duy Anh đã phân tích tính hai mặt của giao lưu tiếp biến văn hóa Pháp - Việt. Ông cho rằng phải khéo điều hòa tinh túy văn hóa phương Đông với những điều sở trường về khoa học kỹ thuật của văn hóa phương Tây. Đến nay đây vẫn là bài học còn nguyên giá trị trong bối cảnh toàn cầu hóa diễn ra mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Trong cuốn Hỏi đáp về văn hóa Việt Nam [68], các nhà nghiên cứu cho thấy diện mạo văn hóa Việt hổi đầu thế kỷ 20 đầy mâu thuẫn giữa mới và cũ, đó là điều tất yếu trong giai đoạn lịch sử có tính đặc thù này. Trong Văn hóa Việt Nam nhìn từ mẫu người văn hóa [80] nói về Việt Nam tiếp thu văn hóa Phương Tây dưới thời Pháp thuộc, Đỗ Lai Thúy cho rằng văn hóa phương Tây chỉ thực sự ảnh hưởng đến văn hóa Việt Nam từ đầu thế kỷ 20, sau những đợt khai thác thuộc địa. Lớp văn hóa phương Tây tuy mỏng, nhưng sức tác động của nó rất lớn. Đây là sự gặp gỡ của nông thôn và thành thị, của nông nghiệp và công nghiệp của phương Đông và phương Tây, của Việt Nam và thế giới. Kết quả của cuộc gặp gỡ này là Việt Nam rời quỹ đạo khu vực, chuyển sang quỹ đạo thế giới. Ta có thể thấy các tác giả trong những công trình nghiên cứu trên đã đưa ra những nhận định rất xác đáng về chính sách khai hóa của thực dân Pháp ở Việt Nam nói riêng và ở toàn Đông Dương nói chung. Đồng thời cũng nói lên những giá trị cơ bản và truyền thống của các thành tố trong văn hóa Việt Nam. 2.3. Tổng quan tình hình nghiên cứu về lịch sử xã hội Việt Nam đầu thế kỷ 20 Lịch sử xã hội Việt Nam thời kỳ Pháp thuộc với những nghiên cứu về cơ cấu tổ chức xã hội về văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần đã có nhiều công trình khoa học của các nhà sử học và văn hóa học. Một số công trình khoa học tiêu biểu như: Trần Trọng Kim với Việt Nam sử lược (1920), Nxb Tân Bắc Trung Văn; Đào Duy Anh với Đất nước Việt Nam qua các đời (Tái bản, 2005), Việt Nam văn hóa sử cương (Tái bản, 2000), Nxb Văn hóa thông tin; Nguyễn Văn Huyên với Văn minh An Nam (1944), Nxb Hội nhà văn; Hà Văn Tấn Vấn đề về phân chia các thời kỳ và các giai đoạn lịch sử (1967), Nxb Khoa học xã hội; Trần Quốc Vượng, Đinh Xuân Lâm với Đại cương lịch sử Việt Nam (1997), tập 2, Nxb Giáo dục; Trần Văn Giàu
14. 13 với Lịch sử cận đại Việt Nam (1963), Nxb Giáo dục; Lê Thành Khôi với Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến năm 1958, (1982), được dịch và xuất bản 2014, Nxb Thế giới Qua đó giúp ta thấy một bức tranh rõ nét về quá trình bình định và khai thác thuộc địa của thực dân Pháp ở Việt Nam trải qua nhiều giai đoạn. Theo sách Việt Nam sử lược [47] của Trần Trọng Kim, trong những lần khai thác thuộc địa, thực dân Pháp không hề chủ trương xóa bỏ các quan hệ kinh tế cổ truyền mà chủ trương duy trì các quan hệ ấy. Chính từ thái độ này lại tạo điều kiện để văn hóa, nhất là văn hóa dân gian của người Việt Nam được bảo tồn trong các làng truyền thống của người Việt. Trong sách Đất nước Việt Nam qua các đời [2] của Đào Duy Anh nghiên cứu về địa lý học lịch sử. Trong đó tác giả giúp ta nhận rõ vị trí các khu vực hành chính thời Pháp thuộc đầu thế kỷ 20, kèm theo là những sự kiện cơ bản như địa lý, kinh tế, chính trị xảy ra vào thời kỳ này. Cuốn Việt Nam văn hóa sử cương [1], Đào Duy Anh cho rằng ảnh hưởng của tiếp xúc với Phương Tây với văn hóa phú cường của họ, những sức mạnh vật chất cùng những tư tưởng khoa học, chính trị và xã hội, văn hóa đã tạo ra những biến đổi, từ khuynh hướng “gia đình bản vị” sang “cá nhân bản vị”. Trong cuốn Văn minh An Nam [40], Nguyễn Văn Huyên đã cung cấp những tư liệu quý giá về lịch sử cũng như các đặc điểm về văn hóa nổi bật và đặc trưng của Việt Nam từ 1945 trở về trước. Đặc biệt, cuốn sách đã khái quát được những nét tiêu biểu nhất trong tính cách người Việt, cho đến nay dường như vẫn còn nguyên giá trị. Cuốn Đại cương lịch sử Việt Nam, tập 2 [97] của tác giả Trần Quốc Vượng và Đinh Xuân Lâm chủ biên, đi sâu vào khảo sát và tổng kết từ cuộc sống đời thường. Giai đoạn đầu thế kỷ 20 được các tác giả quan tâm kỹ đến sự hình thành, phát triển và biến đổi các hình thái kinh tế - xã hội – văn hóa và đặt nó trong bối cảnh bị chi phối từ bên ngoài. Trong cuốn sách Lịch sử cận đại Việt Nam [24] của Trần Văn Giàu, với cách nghiên cứu đa chiều dựa trên nhiều nguồn tư liệu của Pháp, cho người đọc hình dung nên một xã hội Việt Nam thuộc địa hết sức rõ nét, khách quan.
15. 14 Trong cuốn Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến năm 1958 [45], Lê Thành Khôi đã tái hiện lịch sử không chỉ giới hạn trong lịch sử chính trị, mà là lịch sử toàn diện gồm tất cả các lĩnh vực của cuộc sống con người, từ kinh tế, xã hội, chính trị, văn học, nghệ thuật tạo nên cái nhìn bao quát về thời điểm lịch sử này. Ngoài ra còn có nhiều những nghiên cứu, tài liệu chuyên sâu về các vấn đề riêng trong giai đoạn lịch sử đầu thế kỷ 20 rất phong phú như Về văn hóa làng xã ở Việt Nam thời Pháp thuộc; Về tính chất thuộc địa nửa phong kiến của Việt Nam từ khi Pháp xâm lược đến năm 1945; Thi cử và nền giáo dục Việt Nam thời Pháp thuộc; Di sản giáo dục y học và y tế thời Pháp; Từ vựng tiếng Việt; Chính sách ngôn ngữ ở Việt Nam; Cơ cấu kinh tế - xã hội Việt Nam thời thuộc địa 1958 - 1945; Tổ chức bộ máy các cơ quan chính quyền thuộc địa ở Việt Nam qua tài liệu lưu trữ từ 1862 - 1945 nằm trong tập hợp tài liệu lưu trữ trong Trung tâm lưu trữ quốc gia, giúp chúng ta hiểu rõ về các mặt của đời sống văn hóa, xã hội, kinh tế Việt Nam cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu, phân tích hội họa Việt Nam giai đoạn 1925-1945 từ góc độ văn hóa nhằm xác định giá trị, vai trò của nó trong tiến trình lịch sử mỹ thuật Việt Nam hiện đại, từ đó rút ra bài học kinh nghiệm cho sự phát triển mỹ thuật nói chung và hội họa Việt Nam nói riêng trong bối cảnh giao lưu và hội nhập quốc tế hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận về hội họa và những tiền đề cơ bản hình thành hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 – 1945. - Nghiên cứu sự giao lưu tiếp biến văn hóa trong thể loại, chất liệu và ngôn ngữ của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 – 1945. - Nghiên cứu sự giao lưu tiếp biến văn hóa trong hình thành xu hướng và đặc điểm của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 – 1945.
16. 15 - Nghiên cứu thành tựu, hạn chế của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 – 1945 và rút ra bài học kinh nghiệm cho mỹ thuật Việt Nam hiện đại. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là các tác phẩm hội họa được sáng tác trong giai đoạn 1925 - 1945 của Việt Nam. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Luận án nghiên cứu toàn diện về quá trình hình thành, biến đổi, phát triển và thành tựu, hạn chế của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận - Luận án tiếp cận hội họa Việt Nam giai đoạn 1925-1945 từ góc độ văn hóa, xác định hội họa Việt Nam giai đoạn 1925-1945 là một hiện tượng văn hóa, kết quả của giao lưu văn hóa với văn hóa phương Tây trực tiếp qua văn hóa Pháp. - Góc độ tiếp cận của luận án dựa trên lý thuyết Tiếp biến văn hóa (Acculturation). Trong đó xác định hội họa Việt Nam giai đoạn 1925-1945 là kết quả của quá trình tiếp thu và biến đổi trên hai phương diện nghệ thuật và văn hóa: + Về nghệ thuật, những tiếp thu và biến đổi từ thể loại, chất liệu, ngôn ngữ đã tạo nên sự hình thành xu hướng, đặc điểm của hội họa Việt Nam giai đoạn 1925- 1945, một thành tố trong mỹ thuật Việt Nam. + Về văn hóa, sự tiếp thu và biến đổi trong hội họa Việt Nam 1925-1945 cho thấy quan niệm thẩm mỹ mới trong giai đoạn này và từ đó hình thành con người nghệ sỹ Việt Nam hiện đại. 5.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp phân tích, tổng hợp từ sách báo, tạp chí, các tác phẩm hội họa Việt Nam giai đoạn 1925 - 1945.