Luận án Giáo dục thời Lê Sơ (1428 - 1527) nhìn từ góc độ văn hóa học

Nội dung text: Luận án Giáo dục thời Lê Sơ (1428 - 1527) nhìn từ góc độ văn hóa học

1. BỘ VĂN HOÁ, THỂ THAO VÀ DU LỊCH BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC VĂN HOÁ HÀ NỘI NGUYỄN THÀNH NAM GIÁO DỤC THỜI LÊ SƠ (1428 - 1527) NHÌN TỪ GÓC ĐỘ VĂN HÓA HỌC LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC HÀ NỘI, 2017
2. BỘ VĂN HOÁ, THỂ THAO VÀ DU LỊCH BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC VĂN HOÁ HÀ NỘI NGUYỄN THÀNH NAM GIÁO DỤC THỜI LÊ SƠ (1428 - 1527) NHÌN TỪ GÓC ĐỘ VĂN HÓA HỌC Chuyên ngành: Văn hóa học Mã số: 62310640 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS.TS. Trần Ngọc Vƣơng HÀ NỘI, 2017
3. 0 LỜI CAM ĐOAN Tác giả xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của chính tác giả dưới sự hướng dẫn khoa học của GS.TS.Trần Ngọc Vương. Các kết quả nghiên cứu và các kết luận trong luận án này là trung thực, không sao chép từ bất kỳ một nguồn nào và dưới bất kỳ hình thức nào. Việc tham khảo các nguồn tài liệu đã được thực hiện trích dẫn và ghi nguồn tài liệu tham khảo đúng quy định. Tác giả luận án Nguyễn Thành Nam Nguyễn Thành Nam
4. 1 MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC 1 DANH MỤC BẢNG CHỮ VIẾT TẮT 2 DANH MỤC BẢNG BIỂU 3 MỞ ĐẦU 4 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA LUẬN ÁN 12 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 12 1.2. Cơ sở lý luận của luận án 28 Tiểu kết 42 Chƣơng 2: KHÁI LƢỢC VỀ THỜI LÊ SƠ VÀ DIỆN MẠO CỦA NỀN GIÁO DỤC THỜI LÊ SƠ 44 2.1. Khái lược về thời Lê Sơ 44 2.2. Diện mạo của nền giáo dục thời Lê Sơ 52 Tiểu kết 80 Chƣơng 3: DI SẢN VĂN HÓA CỦA NỀN GIÁO DỤC THỜI LÊ SƠ 81 3.1. Di sản văn hóa vật thể 81 3.2. Di sản văn hóa phi vật thể 88 Tiểu kết 106 Chƣơng 4: GIÁO DỤC THỜI LÊ SƠ TRONG DÕNG CHẢY GIÁO DỤC DÂN TỘC 108 4.1. Giáo dục thời Lê Sơ trong bối cảnh giáo dục Việt Nam thời phong kiến 108 4.2. Nhận diện những ảnh hưởng của nền giáo dục thời Lê Sơ trong bối cảnh giáo dục Việt Nam hiện nay 126 Tiểu kết 144 KẾT LUẬN 146 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 148 TÀI LIỆU THAM KHẢO 149 PHỤ LỤC 159
5. 2 DANH MỤC BẢNG CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ CTQG Chính trị quốc gia ĐHQG Đại học quốc gia KHXH Khoa học xã hội GS Giáo sư Nxb Nhà xuất bản PGS Phó giáo sư Ths Thạc sĩ Tp Thành phố Ts Tiến sĩ UNESCO (United Nations Educational Scientific and Cultural Organization) Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc VHTT Văn hóa thông tin VHNT Văn hóa nghệ thuật VNDG Văn hóa dân gian
6. 3 DANH MỤC BẢNG BIỂU STT Tên phụ lục Trang 1 Bảng 4.1: Những biến đổi trong đời sống văn hóa xã hội thời Lê 109 Sơ so với thời Lý – Trần 2 Bảng 4.2: Số lượng phiếu hỏi phát ra và tỉ lệ phản hồi của đề tài 126 3 Bảng 4.3: Bảng khảo sát mục tiêu giáo dục đại học hiện nay 127 4 Bảng 4.4: Bảng khảo sát đối tượng được thụ hưởng nền giáo dục 129 hiện nay 5 Bảng 4.5: Bảng khảo sát nội dung và phương pháp giáo dục đại 130 học hiện nay 6 Bảng 4.6: Bảng khảo sát ảnh hưởng của nền giáo dục phong kiến 132 đến giáo dục đại học hiện nay 7 Bảng 4.7: Những điểm tương đồng cuả giáo dục thời Lê Sơ và 132 giáo dục thời hiện đại
7. 4 MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Ở bất kỳ quốc gia nào, phát triển giáo dục chính là điều kiện tiên quyết để phát triển đất nước lành mạnh và bền vững. Truyền thống giáo dục luôn có vị trí quan trọng trong lịch sử mọi xã hội. Ngày nay, sự phát triển của một quốc gia không chỉ thể hiện ở những chỉ số kinh tế, mà còn ở tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có lĩnh vực giáo dục. Tại nhiều quốc gia trên thế giới, giáo dục không chỉ nâng cao đời sống tinh thần của người dân trong nước mà còn thực sự trở thành động lực cho sự phát triển kinh tế - xã hội, tạo tiền đề vững chắc trong củng cố vị thế quốc gia. Giáo dục là một trong những nội dung quan trọng thể hiện và định rõ bản chất, sức mạnh của văn hóa mỗi dân tộc, mỗi thời kỳ. Mục tiêu, nội dung, hệ thống, sản phẩm, chất lượng của giáo dục được hình thành, kiểm định và phát huy trong tính thống nhất, tổng thể của môi trường chính trị - kinh tế, văn hóa - xã hội của từng giai đoạn lịch sử với những thể chế chính trị khác nhau. Một dân tộc với quá trình lịch sử văn hóa của mình sẽ sản sinh ra những truyền thống giáo dục tương ứng. Là quốc gia có vị trí địa - văn hóa nằm ở điểm giao cắt và hội tụ của nhiều nền văn hóa, Việt Nam đã tiếp thu ảnh hưởng từ nhiều nền văn hóa khác nhau. Trong mạch chảy đó, trải qua hàng nghìn năm lịch sử, giáo dục ở Việt Nam đã xác lập được các thành tố thuộc truyền thống nội sinh và các thành tố có được do bản địa hóa các yếu tố du nhập từ bên ngoài, mang dấu ấn của giáo dục Phật giáo Ấn Độ, Nho giáo Trung Hoa, giáo dục của Âu – Mỹ Đến thời kỳ hiện đại, nền giáo dục Việt Nam vẫn tiếp tục con đường vừa tiếp xúc giao lưu, vừa phát huy những yếu tố từ bên trong và điều chỉnh cho phù hợp với yêu cầu thực tiễn. Trong chiến lược phát triển đất nước hiện nay, Đảng Cộng sản Việt Nam định hướng phát triển giáo dục theo hướng tiên tiến, hiện đại, song không bỏ qua truyền thống. Liên quan đến yếu tố lịch sử và truyền thống, ở Việt Nam, trong nhiều giai đoạn khác nhau, tại những thời điểm khi mà giáo dục được kết tinh với những thành tựu nổi bật, thì điều đó đồng nghĩa với việc đó là những giai đoạn mà xã hội Việt Nam tương đối phát triển. Một trong những giai đoạn như thế là giai đoạn 1428 – 1527 - giai đoạn tiếp
8. 5 nối lịch sử hào hùng của dân tộc thực hiện khát vọng xây dựng một quốc gia độc lập sau khi chiến thắng kẻ thù xâm lược. Thời kỳ Lê Sơ, đặc biệt là giai đoạn vua Lê Thánh Tông trị vì là một trong những thời kỳ với rất nhiều chuyển biến quan trọng trên mọi phương diện của đời sống kinh tế - xã hội, đất nước trở thành một quốc gia hùng cường trong khu vực Đông Nam Á. Các triều vua trị vì ở thời kỳ này đều rất quan tâm đến giáo dục, nhất là đào tạo và sử dụng đội ngũ quan lại nhằm phát triển đất nước. Giáo dục thời Lê Sơ đã để lại nhiều di sản quý giá, bắt mạch, bám rễ và phát triển trong dòng chảy văn hóa dân tộc. c át triển văn hóa- giáo dục, đặc biệt là thời kỳ đổi mới đã có những bước tiến dài, đạt những thành tựu quan trọng không thể phủ nhận. Tuy nhiên, đứng trước có rất nhiều hạn chế, nhược điểm. Để giáo dục thực sự phát huy vai trò động lực - , rất cần huy động/động viên các nguồn lực nội sinh, các di sản giáo dục vốn có trong lịch sử dân tộc kết hợp với các yếu tố ngoại sinh, tạo ra sức mạnh tổng hợp thúc đẩy giáo dục đi lên một cách mạnh mẽ. Dưới góc độ tiếp cận đó và trên ý nghĩa ấy, chúng tôi lựa chọn đề tài “Giáo dục thời Lê Sơ (1428 – 1527) nhìn từ góc độ văn hóa học” làm luận án tiến sĩ Văn hóa học, nhằm không chỉ nhận chân nội dung, đặc điểm của nền giáo dục thời kỳ Lê Sơ, mà còn làm sáng tỏ những giá trị trường tồn của nó, rút ra những điều bổ ích tham khảo cho hiện tại. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở làm rõ khung lý thuyết của luận án, phân tích bổi cảnh lịch sử, mô tả diện mạo và di sản văn hóa thời Lê Sơ; chỉ ra vai trò, ảnh hưởng, giá trị văn hóa của nền giáo dục Lê Sơ đối với đời sống xã hội thời kỳ đó cũng như ở hiện tại; từ đó, nhận thức đúng vị trí, vai trò, ảnh hưởng của giáo dục thời kỳ này trong dòng chảy giáo dục dân tộc; đồng thời, đúc rút một số kinh nghiệm tham khảo cho hiện tại và nêu lên ý nghĩa thực tiễn.
9. 6 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Trình bày và làm sáng tỏ những thành tựu và khoảng trống liên quan đến đề tài nghiên cứu thông qua việc tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan; đồng thời, làm rõ khung lý thuyết của luận án. - Phân tích bối cảnh chính trị- xã hội tác động đến quá trình hình thành, phát triển nền giáo dục Lê Sơ. - Trình bày diện mạo nền giáo dục thời kỳ Lê Sơ trên mọi chiều cạnh của nó. - Trình bày và làm rõ di sản văn hóa của nền giáo dục thời Lê Sơ. - Chỉ ra vai trò, ảnh hưởng, giá trị văn hóa của nền giáo dục Lê Sơ đối với đời sống xã hội đương đại cũng như ở hiện tại, nêu lên ý nghĩa thực tiễn của nó; đồng thời, đúc rút một số bài học kinh nghiệm. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là giáo dục thời Lê Sơ tiếp cận từ góc độ văn hóa học. Cụ thể: Luận án nghiên cứu giáo dục thời Lê Sơ như một thực thể văn hóa, xem xét giáo dục thời Lê Sơ với một cấu trúc văn hóa chặt chẽ. Ngoài ra, luận án nghiên cứu vai trò, giá trị của giáo dục thời Lê Sơ ở những chiều cạnh văn hóa. Với tư cách là một thực thể văn hóa, giáo dục thời Lê Sơ có những ảnh hưởng, đóng góp nhất định trong dòng chảy văn hóa chung của dân tộc- đó đồng thời cũng là một chiều cạnh/góc độ nghiên cứu quan trọng của luận án. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nghiên cứu về không gian: Không gian chính, chủ yếu là nước Đại Việt thời kỳ Lê Sơ gồm 13 đạo Thừa tuyên kéo dài từ Lạng Sơn đến Quảng Nam (tức đến đèo Cù Mông - ranh giới giữa hai tỉnh Bình Định và Phú Yên); tuy nhiên, để có cái nhìn tổng thể, phạm vi nghiên cứu về không gian được mở rộng ở một mức độ nhất định. - Phạm vi nghiên cứu về thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu văn hóa giáo dục thời Lê Sơ với mốc bắt đầu triều đại là năm 1428 và mốc kết thúc triều đại là năm 1527 với với 10 đời vua khác nhau. Tuy nhiên, thời hưng thịnh của triều Lê
10. 7 Sơ chủ yếu tập trung ở thế kỷ XV mà đỉnh cao nhất là thời kỳ vua Lê Thánh Tông trị vì. Trong giai đoạn này, những chính sách giáo dục được đưa ra kịp thời, phù hợp/đáp ứng các điều kiện và yêu cầu của xã hội với nội dung chủ yếu là hết lòng chăm lo việc nước, mở khoa thi, lựa chọn hiền tài ra giúp nước, khuyến khích sản xuất nông nghiệp, mở mang ngành nghề tạo sự đồng thuận cũng như thúc đẩy sự phát triển trong xã hội. Giai đoạn hưng thịnh về giáo dục này cũng là điểm nhấn/điểm nghiên cứu tập trung của luận án. Bên cạnh đó, để có cái nhìn xuyên suốt, liền mạch và phục vụ cho mục tiêu so sánh một số nội dung nghiên cứu, phạm vi thời gian được mở rộng một cách phù hợp về cả sau này. - Phạm vi nghiên cứu về nội dung: Giáo dục thời Lê Sơ có nhiều cách tiếp cận, luận án nghiên cứu giáo dục thời kỳ này từ góc độ văn hóa học; nghĩa là nghiên cứu các yếu tố cấu thành của nền giáo dục ấy (bao gồm hệ tư tưởng, thể chế giáo dục, mục tiêu, . Luận án tập trung nghiên cứu chủ yếu giáo dục Nho học thời Lê Sơ do triều đình tổ chức, quản lý, không nghiên cứu giáo dục các dân tộc ít người hay giáo dục theo các hệ tư tưởng khác ngoài Nho giáo. - Phạm vi về tư liệu: Để hoàn thành những nội dung nghiên cứu của luận án, chúng tôi sưu tầm, tập hợp và xử lý một khối lượng lớn các tư liệu liên quan đến giai đoạn lịch sử này như các văn bản chiếu, chỉ, lệnh dụ của các triều đại phong kiến thời Lê Sơ được ghi chép trong các bộ sách lịch sử chính yếu như Đại Việt sử ký toàn thư; Lịch triều hiến chương loại chí; Quốc triều hình luật (Luật Hồng Đức); Đại Việt thông sử ; Lê triều quan chế Bên cạnh đó, chúng tôi cũng tham khảo các tài liệu thứ cấp khác (được thể hiện trong Danh mục tài liệu tham khảo của luận án), kế thừa một số thành tựu nổi bật của các nhà khoa học đi trước. 4. Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu Để thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài, luận án đưa ra các giả thuyết nghiên cứu sau: - Phát triển giáo dục bao giờ cũng là vấn đề cốt lõi đối với mỗi quốc gia trong tiến trình lịch sử. - Nho giáo có ảnh hưởng đến phát triển giáo dục của Đại Việt trong thời kỳ lịch sử này.
11. 8 - Giáo dục thời Lê Sơ có ảnh hưởng tích cực và hạn chế đối với thực tiễn phát triển đất nước thời kỳ này trên các lĩnh vực chính trị- xã hội, văn hóa và khoa học. - Nhiều bài học có giá trị được rút ra từ giáo dục thời Lê Sơ đối với phát triển giáo dục dân tộc trong giai đoạn hiện nay. Trong luận án này, giải quyết những vấn đề nếu trên sẽ góp phần phân tích và lý giải làm rõ hơn về những giá trị giáo dục thời kỳ này, qua đó trả lời cho những câu hỏi nghiên cứu sau: - Vì sao Phật giáo Đại Việt là yếu tố tích cực cho sự phát triển nền văn hóa giáo dục của thời Lý, Trần nhưng sau đó lại bị xem như một tư tưởng tiêu cực, yếm thế trong thời Lê Sơ? - Tại sao sự thịnh vượng của vương triều Lê Thánh Tông kéo dài gần 40 năm với nhiều thành tựu rực rỡ nhiều mặt trong đời sống xã hội nhưng ngay sau đó lại dẫn đến sự suy vong của triều Lê Sơ? - Tại sao Nho giáo có đóng góp tích cực cho nền giáo dục - văn hóa Đại Việt vào đầu nhà Lê Sơ (thế kỷ XV) nhưng lại trở thành một trong những yếu tố cản trở sự phát triển kinh tế - xã hội vào cuối nhà Lê Sơ và suốt triều Nguyễn? 5. Cơ sở lý luận, phƣơng pháp tiếp cận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận Luận án được thực hiện dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử để khảo sát, tìm hiểu, làm rõ đặc điểm tình hình, bối cảnh lịch sử trên đó hình thành, phát triển nền giáo dục thời Lê Sơ; đồng thời, làm rõ vai trò, ảnh hưởng c cũng như ở hiện tại. Phép biện chứng Mácxit giúp nhận biết hiện thực trong tính tổng thể, toàn vẹn, làm nền tảng cho những phương pháp tiếp cận khác nhau được sử dụng trong quá trình thực hiện các nội dung của luận án. Ngoài ra, luận án tuân thủ nguyên tắc tính cụ thể - lịch sử của phép biện chứng Mácxít. 5.2. Phương pháp tiếp cận Đối tượng nghiên cứu của luận án là giáo dục thời Lê Sơ dưới góc nhìn văn hóa học – đó là một hiện tượng văn hóa tổng thể, nên muốn hiểu nó một cách toàn diện và sâu sắc (cấu trúc bề mặt và cấu trúc chiều sâu), người ta phải sử dụng những
12. 9 phương pháp nghiên cứu của các chuyên ngành khác nhau trong sự kết hợp hợp lý; do đó, chúng tôi lựa chọn phương pháp tiếp cận liên ngành văn hóa học để làm rõ những thể chế, thiết chế giáo dục thời kỳ này và tìm hiểu những tác động của nó đối với đời sống xã hội. Quan điểm tiếp cận này với sự đóng góp của nhiều ngành khoa học khác nhau sẽ là một công cụ lý thuyết hỗ trợ việc nghiên cứu giáo dục thời Lê Sơ một cách toàn vẹn và tổng thể. Việc thể chế hóa các hoạt động giáo dục có cơ sở từ những định hướng chính trị, những điều kiện kinh tế - xã hội cụ thể tại thời điểm nhất định, cũng như nhu cầu giáo dục của người dân. Vì thế, những kiến thức về văn hóa học, những kiến thức về chính trị học, sử học, giáo dục học hợp thành sẽ đóng vai trò công cụ lý thuyết hỗ trợ việc nghiên cứu giáo dục thời Lê Sơ một cách khoa học, khách quan. Giáo dục thời Lê Sơ là một phạm trù tương đối rộng và để có thể giải quyết từng thành tố liên quan đến nội dung của đề tài đặt trong một chỉnh thể, cách tiếp cận hệ thống được sử dụng tích cực bởi giáo dục theo cách thức phân loại nào cũng có tính đa dạng, phức tạp với nhiều yếu tố cấu thành. Trong nghiên cứu giáo dục, không thể tiếp cận đối tượng một cách chung chung, khái quát mà cần đi sâu vào hệ thống, nghiên cứu từ các yếu tố cấu thành. Cách tiếp cận này cũng đặt ra vấn đề nhận thức đâu là những thành tố cơ bản của giáo dục và việc nhận thức đúng bản chất sẽ định hình những bước đi thích hợp trong giải quyết các nội dung cốt yếu của luận án. Một vấn đề cần chú ý khi nghiên cứu giáo dục thời Lê Sơ là luôn gắn liền quá trình ra đời, hình thành, tồn tại và phát triển của nó với mối liên hệ giữa các yếu tố khác như kinh tế, chính trị, xã hội của thời kỳ này. Bởi lẽ, nói đến giáo dục triều Lê Sơ là nói đến hệ thống, nói đến cấu trúc, tức là coi nó như một thực thể bao gồm các thành tố, bộ phận và giữa chúng luôn có mối quan hệ hữu cơ, tác động qua lại lẫn nhau. 5.3. Phương pháp nghiên cứu Để hoàn thành mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu, các phương pháp sau được sử dụng phù hợp với từng nội dung cụ thể của luận án: - Phương pháp lịch sử, phương pháp logic: Những phương pháp này giúp luận án tổng quát các sự kiện, hiện tượng giáo dục thời Lê Sơ, loại bỏ các yếu tố ngẫu nhiên,
13. 10 không cơ bản để làm bộc lộ bản chất, tính tất yếu và quy luật vận động và phát triển khách quan của giáo dục thời kỳ thời Lê Sơ; từ đó, giúp đúc rút những bài học lịch sử từ sự phát triển của giáo dục thời kỳ này. - Phương pháp phân tích văn bản, hồi cứu tài liệu: Luận án đã tổng hợp, phân tích nguồn thông tin khoa học từ các nghiên cứu đã được công bố ở Việt Nam và nước ngoài để bước đầu nắm vững được những vấn đề liên quan đến đối tượng nghiên cứu. Ngoài ra, luận án cũng sử dụng các số liệu, kết quả nghiên cứu đã có của các nhà khoa học đi trước phục vụ mục tiêu làm sáng tỏ một số nội dung nghiên cứu của luận án. - Phương pháp chuyên gia: Trên cơ sở các vấn đề mà nội dung luận án đặt ra, NCS lựa chọn các nhà khoa học, các chuyên gia làm việc tại các cơ quan nghiên cứu và các cục, vụ chức năng của Bộ Văn hóa, Bộ Giáo dục- đào tạo những người am hiểu về lý luận và thực tiễn trong lĩnh vực giáo dục nói chung, giáo dục thời Lê Sơ nói riêng để trao đổi, tham khảo những quan điểm, ý kiến đối với vấn đề nghiên cứu. Nội dung phỏng vấn chủ yếu là về quan điểm của các chuyên gia về các vấn đề liên quan đến giá trị, ảnh hưởng, tác động của giáo dục thời kỳ Lê Sơ đối với giai đoạn đó cũng như sau này và ở hiện tại - Phương pháp tổng hợp, phân tích, so sánh: Các phương pháp này được sử dụng riêng rẽ hoặc kết hợp phù hợp với từng nội dung nghiên cứu cụ thể của luận án, nhằm phục dựng đầy đủ diện mạo giáo dục thời Lê Sơ; đưa ra những đánh giá, kết luận, nhận xét về ưu, nhược của nền giáo dục này. Phương pháp so sánh được tác giả thực hiện nhằm mục đích so sánh nền giáo dục thời Lê Sơ với nền giáo dục thời Lý – Trần – Hồ và sau thời Lê Sơ. Từ những nhận định cụ thể về nền giáo dục thời Lê Sơ sẽ rút ra những bài học kinh nghiệm và đưa ra những khuyến nghị góp hoàn thiện cho việc xây dựng giáo dục hiện nay. - Phương pháp hệ thống – cấu trúc: Được áp dụng trong việc khảo sát hệ thống giáo dục thời Lê Sơ, giúp phân định rạch ròi các thành tố của văn nền giáo dục này, bao quát mối quan hệ tương hỗ giữa các thành tố giáo dục. Phương pháp này được sử dụng trong việc nhận định, đánh giá
14. 11 đại ngày nay. Phương pháp này cũng còn được sử dụng trong việc so sánh, tìm ra điểm tương đồng của giáo dục V thời Lê Sơ, góp phần kiện toàn hệ thống thông tin nghiên cứu. 6. Đóng góp của luận án Là luận án Tiến sĩ đầu tiên nghiên cứu về giáo dục thời Lê Sơ dưới góc độ văn hóa học, kết quả nghiên cứu của luận án góp một góc nhìn mới về giáo dục nói chung, giáo dục thời Lê Sơ nói riêng từ cách tiếp cận văn hoá học. Từ góc nhìn văn hóa học, luận án làm rõ bình diện văn hóa của giáo dục thời Lê Sơ, khẳng định tầm quan trọng của thành tố văn hoá đối với sự phát triển của giáo dục thời kỳ này cũng như nhấn mạnh vai trò của giáo dục thời Lê Sơ đối với sự phát triển của văn hóa nói riêng và toàn xã hội nói chung. Kết quả nghiên cứu của luận án còn góp phần tác động đến nhận thức của cộng đồng về những giá trị văn hóa – giáo dục truyền thống đối với việc phát triển giáo dục ở thời kỳ hiện tại; đồng thời, góp một cái nhìn toàn diện, hệ thống về sự cần thiết phải phát huy các giá trị giáo dục truyền thống trong xây dựng và phát triển giáo dục hiện nay. Với tư cách là một thực thể văn hóa, việc phát triển giáo dục phải trên nguyên tắc tôn trọng/tuân thủ sự tổng thể, coi trọng yếu tố truyền thống song phải tính đến các điều kiện bối cảnh đương đại. Bên cạnh đó, những tri thức, những kết luận của luận án là những gợi mở góp phần hạn chế bớt những tiêu cực nảy sinh trong phát triển giáo dục ở Việt Nam hiện nay. Kết quả của luận án còn có thể dùng làm tư liệu tham khảo cho công tác nghiên cứu và giảng dạy các vấn đề có liên quan đến lĩnh vực giáo dục, văn hóa 7. Bố cục của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Nội dung luận án gồm có 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý luận của luận án Chương 2: Khái lược về thời Lê Sơ và diện mạo nền giáo dục thời Lê Sơ Chương 3: Di sản văn hóa của nền giáo dục thời Lê Sơ Chương 4: Giáo dục thời Lê Sơ trong dòng chảy giáo dục dân tộc
15. 12 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA LUẬN ÁN 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu Từ trước tới nay, nghiên cứu về giáo dục thời Lê Sơ đã có nhiều công trình tiếp cận dưới nhiều góc độ hết sức đang dạng của nhiều tác giả khác nhau. Liên quan đến đề tài nghiên cứu, có thể phân chia thành các nhóm công trình sau đây: 1.1.1. Nhóm những công trình viết về bối cảnh lịch sử, hệ tư tưởng liên quan đến thời Lê Sơ 1.1.1.1. Nguồn sử liệu Một bộ sách không thể không nhắc đến khi nghiên cứu văn hóa, giáo dục triều Lê Sơ là Đại Việt Sử ký toàn thư [118] - bộ quốc sử bằng chữ Hán của Việt Nam được hoàn thành vào niên hiệu Hồng Đức thứ 10 (1479). Đây là bộ sử chép lại các sự kiện lớn trong lịch sử nước Việt Nam từ thời Kinh Dương Vương và các vua Hùng (họ Hồng Bàng) cho đến triều đại nhà Hậu Lê với những lời bình chú, nhận xét tương đối khách quan của Ngô Sĩ Liên cũng như của các bậc tiền nhân khác (Lê Văn Hưu, Phan Phu Tiên ). Cuốn sử này thực sự là công trình quý giá cung cấp những tư liệu phong phú cho những ai nghiên cứu về văn hóa, giáo dục dưới triều Lê Sơ. Bên cạnh đó, một bộ sách khác - bộ sách Lê Quý Đôn tuyển tập (8 tập) [100; 101] được Nguyễn Khắc hiệu đính và chú thích đã mô tả khá đầy đủ quá trình hình thành phát triển của đất nước qua các thời kỳ. Các nội dung liên quan đến triều Lê Sơ chủ yếu tập trung ở tập 1 (Đại Việt thông sử) [100], tập 4 - 5 (Kiến văn tiểu lục) [101]. Đại Việt thông sử được Lê Quý Đôn hoàn thành khi mới 23 tuổi, viết về toàn bộ quá trình hình thành, phát triển cũng như thắng lợi của cuộc chiến tranh chống quân Minh xâm lược do Bình Định vương Lê Lợi khởi xướng và lãnh đạo, về tình hình đất nước thời Lê Sơ. Cuốn Kiến văn tiểu lục mô tả khá kỹ về văn hóa, giáo dục, thi cử từ thế kỷ XVIII trở về trước, cung cấp cái nhìn khá toàn diện về văn hóa, giáo dục thời kỳ này. Lê Quý Đôn đã sử dụng một cách tích cực phương pháp điền dã để có được các tài liệu khảo sát thực địa và cho ra đời công trình hoàn toàn bằng những tài liệu khảo sát do chính ông thực hiện nên
16. 13 những tri thức đó mang “hơi thở” của xã hội đương thời. Đây là một bộ sử có giá trị, chứa đựng nhiều tư liệu mà các bộ sử khác không có được; vì lẽ đó, nó có rất có ích cho các nhà nghiên cứu khi nghiên cứu các vấn đề của thời kỳ lịch sử hết sức đặc biệt này. Được xem là bộ bách khoa toàn thư đầu tiên của Việt Nam, Lịch triều hiến chương loại chí [12] do tác giả Phan Huy Chú soạn trong 10 năm (1809-1819) là một kho tài liệu phong phú cho công tác nghiên cứu và xây dựng các môn khoa học xã hội. Bộ sách này đã tổng hợp những tài liệu trước thời Nguyễn về nhiều lĩnh vực của Việt Nam, trong đó có lĩnh vực văn hóa, giáo dục (mục Khoa mục chí, Văn tịch chí). Không chỉ tổng hợp, tác giả Phan Huy Chú còn có những nhận định và đưa ra các quan điểm độc lập của mình về một số lĩnh vực. Liên quan đến văn hóa, giáo dục thời kỳ Lê Sơ có cuốn Lê triều quan chế [107] – cuốn sách đề cập đến cơ cấu tổ chức trong bộ máy triều đình từ trung ương đến địa phương. Điểm đặc biệt của Lê triều quan chế là các định chế cấp bậc, phẩm hàm quan lại thời Lê Sơ và bộ máy quan lại liên quan đến lĩnh vực giáo dục được phân tích một cách hệ thống. Nhìn chung lại, những công trình nêu trên là những tài liệu tra cứu, đối chiếu chủ yếu được sử dụng trong luận án để làm rõ những vấn đề cần quan tâm như bối cảnh lịch sử, đời sống xã hội, những hoạt động của triều đình trong lĩnh vực văn hóa giáo dục, những thành tựu nổi bật cũng như những hạn chế liên quan đến văn hóa giáo dục thời Lê Sơ. 1.1.1.2. Những công trình viết về lịch sử tư tưởng Nho giáo Nho giáo được xem là hệ tư tưởng chủ đạo vào thời kỳ Lê Sơ nên không khó hiểu khi nhiều nhà khoa học khi nghiên cứu thời kỳ này đều rất quan tâm đến mảng đề tài đó. Một trong những tác giả, tác phẩm tiêu biểu về vai trò của Nho giáo trong văn hóa giáo dục thời phong kiến nói chung cũng như thời Lê Sơ nói riêng phải kể đến là Trần Trọng Kim với cuốn Nho giáo [45]. Là một học giả danh tiếng, nhà giáo dục, nhà nghiên cứu sử học, văn học, tôn giáo Việt Nam , ông viết nhiều cuốn sách về lịch sử, văn hóa như Việt Nam sử lược, Việt Nam văn phạm, Quan niệm về nhân sinh, Vũ trụ đại quan, Sơ học An nam sử lược, Nho giáo ; trong đó, cuốn Nho giáo được xem là một trong số không nhiều cuốn sách ra đời sớm nhất thời hiện đại nghiên cứu về Nho giáo Trung Hoa và tầm ảnh hưởng lớn lao của nó trong đời sống
17. 14 văn hóa Việt Nam. Đây cũng là cuốn sách được Phan Khôi đánh giá rất cao, gọi đó công trình do Trần Trọng Kim “dùng thực lực và lắm công phu nghiên cứu mà soạn ra”, một cuốn sách “tường tận tinh tế” về Nho giáo mà “trong cõi Việt Nam ta từ xưa đến nay chưa hề có”, cho rằng đó là cuốn sách mà “mọi người Việt Nam đều nên đọc”[42]. Với mục đích “muốn vẽ cho đúng cái chân tướng của Nho giáo trải qua các thời đại” [45, tr.5], mặc dù tập trung chủ yếu vào nguồn gốc, nội dung của Nho giáo nói chung, song Trần Trọng Kim đã dành trọn vẹn Thiên XX để viết về Nho giáo ở Việt Nam. Trong Thiên này, ông đã phân tích sự mở mang Nho học ở Việt Nam, điểm các nhân vật Nho học và bình về vai trò của Nho giáo đối với đời sống xã hội Việt Nam. Liên quan đến thời kỳ Lê Sơ, dù không đề cập kỹ, song ông cũng đã vẽ nên những hình dung chung nhất về Nho học thời kỳ này, nhất là tác động của nó đối với giáo dục. Là một trong những nhà nghiên cứu lịch sử gạo cội của Việt Nam, tác giả Đào Duy Anh đã có một công trình được coi như kinh điển về văn hóa Việt Nam- đó là cuốn Việt Nam văn hóa sử cương [1], một công trình đặt nền móng cho sự hình thành ngành văn hóa học Việt Nam hiện đại. Đơn giản, dễ hiểu và chất lượng- đó là tất cả những gì có thể miêu tả một cách ngắn gọn về công trình này, dù ông luôn khiêm nhường gọi cuốn sách chỉ là tập hợp tư liệu một cách hệ thống cho những ai muốn “ôn lại cái vốn văn hóa nước nhà” [1, tr.7]. với tư cách là một dân tộc với những đặc trưng văn hóa riêng. Nhận định về thái độ/cách thức các vương triều thời kỳ nhà Lê đối xử/ứng xử với Nho giáo, Đào Duy Anh đã khẳng định địa vị độc tôn của nó; đồng thời, nêu lên một quan điểm rất độc đáo: Chính vị thế độc tôn chuyên chế của Nho giáo đã khiến nó suy vi, cằn cỗi dần, không đủ sinh khí để chống chọi với tư tưởng Tây Âu [1, tr.244]. Điểm đóng góp quan trọng của tác giả Đào Duy Anh là ông đã dành khá nhiều tâm sức phân tích, luận giải và chỉ ra nguyên nhân những yếu kém của nền giáo dục phong kiến; theo đó, một trong những nguyên nhân cơ bản nhất là bởi “chế độ khoa cử và học thuyết Tống nho làm cho nó mất hết sinh khí mà phải còi lần” [1, tr. 272].
18. 15 Là một nhà báo, một học giả tham gia biên soạn nhiều bộ từ điển khác nhau, nhà nghiên cứu Quang Đạm đã sớm quan tâm và nghiên cứu về Nho giáo, song phải đến năm 1994, tác phẩm Nho giáo xưa và nay [22] của ông mới ra mắt bạn đọc. Cho đến nay, việc nghiên cứu Nho giáo, Nho học và ảnh hưởng của nó đến đời sống chính trị, văn hóa, xã hội ời sự và những tri thức có được về đề tài này là không hề nhỏ. Tuy nhiên, Quang Đạm, trong cách tiếp cận của mình, có sự khác biệt đáng kể so với những nhà nghiên cứu khác trong mục tiêu nhận thức ưu và nhược của Nho giáo. Quan điểm của ông là nhận chân những hạn chế của Nho giáo không phải để bài xích nó mà để loại trừ tận gốc một cách khách quan, khoa học những hậu quả cụ thể của nó trong hệ tư tưởng và cuộc sống; đồng thời, nhìn rõ những yếu tố tích cực của nó phải đi đôi với giữ gìn, phát huy những giá trị đó. Để đạt mục tiêu ấy, trong cuốn sách Nho giáo xưa và nay Quang Đạm đã có những kiến giải độc đáo, sâu sắc về một số luận điểm của Nho giáo như kiến giải về phạm trù “nước”, “gia”, “thiên hạ” . Về vai trò của Nho giáo đối với giáo dục, cuốn sách luận tương đối sâu về quan điểm và thái độ học tập, giảng dạy, mối quan hệ giữa việc học với tư, tập, hành và một số điểm lớn về phương châm, phương pháp trong giáo dục dưới tác động, ảnh hưởng của Nho giáo. Đặc biệt, trong chương X: “Con người Nho giáo thuở trước và con người Việt Nam ngày nay”, Quang Đạm đã chỉ ra những cống hiến và hạn chế chủ yếu của Nho giáo đối với giáo dục, đối với tổ chức đời sống xã hội, đề cập đến ảnh hưởng của Nho giáo đối với hình thành hình mẫu con người Nho giáo ở Việt Nam trong diễn trình lịch sử. Là chuyên gia nghiên cứu chuyên sâu về nho giáo trong văn học Việt Nam và lịch sử tư tưởng, GS.Trần Đình Hượu có những đóng góp lớn và có nhiều phát hiện mới về lĩnh vực này. Ông là tác giả của nhiều bài viết về đề tài Nho giáo, Phật giáo, Đạo giáo và truyền thống văn hóa bản địa. Dù bàn đến những chủ đề được luận bàn, “cày xới” khá kỹ, dường như khó có thể có những đóng góp mới hơn thì ông vẫn có những quan điểm độc đáo khiến giới nghiên cứu phải bất ngờ. Ông khác với những tác giả khác ở chỗ không đi vào lối mòn chăm chăm làm mới đối tượng nghiên cứu, mà quan trọng hơn, theo như ông giải thích, thì phải có cái nhìn khoa học mới về nó, thấy được sự “vận hành” của nó trong thực tiễn, phát hiện đích đáng bản chất cũng như những giá trị và
19. 16 phản giá trị của nó, xác lập đúng đắn thái độ ứng xử đối với nó. Cuốn Đến hiện đại từ truyền thống [32] của ông chính là một minh chứng tiêu biểu cho những phân tích ở trên. Là tập hợp của những bài viết rải rác từ năm 1974 đến 1993 trực tiếp về hoặc liên quan đến Nho giáo, Phật giáo, Đạo giáo, Đến hiện đại từ truyền thống của Trần Đình Hượu phân tích mối quan hệ khăng khít giữa truyền thống và hiện đại, lý giải những vấn đề đương đại trên nền những yếu tố truyền thống. Để đạt mục tiêu đó, tác giả Trần Đình Hượu làm sáng tỏ nguồn gốc, nội dung và quá trình Nho giáo hóa xã hội Việt Nam phong kiến cũng như sự hiện diện của nó trong xã hội hiện đại. Cùng về đề tài Nho giáo, một công trình khác của ông là cuốn Nho giáo và văn học Việt Nam trung cận đại [33]. Với mục đích qua tìm hiểu văn chương nhà nho để khám phá Nho giáo trong tính tổng thể của nó, cuốn sách bắt đầu từ nghiên cứu Nguyễn Trãi bởi không chỉ ông là người viết nhiều tác phẩm đủ thể loại mà còn đến thời điểm này Nho giáo mới được thể chế hóa trong chính trị - xã hội và văn hóa Việt Nam một cách sâu sắc nhất. Bài “Nguyễn Trãi và Nho giáo”, “Nho giáo và văn học nghệ thuật”, “Về ảnh hưởng nhiều mặt của Nho giáo trong văn học Việt Nam trung cận đại” đã làm sáng tỏ nhiều vấn đề liên quan đến định kiến về Nho giáo và đề cập đến tính tiếp biến đặc trưng của văn hóa Việt Nam khi vận dụng Nho giáo để chống quân xâm lược nhà Minh. Sau khi Trần Đình Hượu qua đời, cuốn Trần Đình Hượu tuyển tập – tập 1 [128] do tác giả Trần Ngọc Vương giới thiệu và tuyển chọn được xuất bản. Cuốn sách này tiếp tục có nhiều bài nghiên cứu liên quan đến ảnh hưởng của Nho giáo đối với nhiều mặt trong đời sống xã hội ở Việt Nam. Trong bài “Mấy ý kiến bàn về vấn đề nghiên cứu Nho giáo”, Trần Đình Hượu có lưu ý đến một số ngộ nhận khi nghiên cứu về Nho giáo như: “Người ta thường nói nhà nho thuộc giai cấp thống trị, lười lao động, ăn bám, bóc lột và quen hình dung họ theo kiểu giai cấp thống trị hám lợi, tàn ác. Thực ra nhà nho là người chủ trương sống thanh bạch, cần, kiệm, liêm, chính, không ích kỷ, vơ vét, tham lam ” [128, tr. 66]. Trong bài “Lê Thánh Tông và thời thịnh trị của Nho học”, tác giả đặt vấn đề về việc “tìm ra những việc làm của Lê Thánh Tông đối với Nho học không chỉ là để hiểu được chính Lê Thánh Tông mà còn hiểu được nội dung lịch sử của một thời đại ” [128, tr. 523]. Những bài nghiên cứu khác về Nho giáo như “Nho giáo với tư cách là một tôn giáo”, “Bàn về đặc điểm đặc thù của thời kỳ quá độ: Di hại của Nho giáo