Luận án Biến đổi văn hóa làng nghề truyền thống trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh

Nội dung text: Luận án Biến đổi văn hóa làng nghề truyền thống trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh

1. 1 MỤC LỤC Trang MỤC LỤC 1 DANH MỤC BẢNG CHỮ VIẾT TẮT 2 DANH MỤC BẢNG THỐNG KÊ 3 MỞ ĐẦU 4 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ LÀNG 10 NGHỀ TRUYỀN THỐNG Ở BẮC NINH 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 10 1.2. Cơ sở lý luận về biến đổi văn hóa làng nghề 18 1.3. Khái quát về làng nghề truyền thống ở Bắc Ninh 31 Tiểu kết 49 Chƣơng 2: BIẾN ĐỔI VĂN HÓA LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG QUA CẢNH QUAN 50 LÀNG VÀ CÁC YẾU TỐ VĂN HÓA TINH THẦN 2.1. Biến đổi về không gian cảnh quan, nhà ở và các công trình công cộng 50 2.2. Biến đổi về di tích ở làng nghề truyền thống 56 2.3. Biến đổi về tín ngưỡng thành hoàng và tổ nghề 66 2.4. Biến đổi về lễ hội và phong tục 74 Tiểu kết 95 Chƣơng 3: BIẾN ĐỔI VĂN HÓA LÀNG NGHỀ TRONG QUÁ TRÌNH SẢN XUẤT VÀ 97 TIÊU THỤ SẢN PHẨM 3.1. Biến đổi về hình thức tổ chức sản xuất 97 3.2. Biến đổi về kỹ thuật chế tác 111 3.3. Biến đổi về sản phẩm 118 3.4. Biến đổi về thị trường tiêu thụ sản phẩm 128 Tiểu kết 133 Chƣơng 4: XU HƢỚNG BIẾN ĐỔI VĂN HÓA LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG Ở BẮC NINH TRONG QUÁ TRÌNH CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓAVÀ NHỮNG 134 VẤN ĐỀ ĐẶT RA HIỆN NAY 4.1. Đánh giá về sự biến đổi văn hoá làng nghề truyền thống ở Bắc Ninh 134 4.2. Tình hình công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở Bắc Ninh hiện nay và định 140 hướng phát triển làng nghề 4.3. Xu hướng biến đổi văn hoá làng nghề truyền thống ở Bắc Ninh trong 150 tương lai 4.4.Những vấn đề đặt ra đối với việc bảo tồn và phát triển văn hóa làng 155 nghề trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa Tiểu kết 166 KẾT LUẬN 168 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN 172 ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 173 PHỤ LỤC 182
2. 2 DANH MỤC BẢNG CHỮ VIẾT TẮT CHỮ VIẾT TẮT CHỮ VIẾT ĐẦY ĐỦ (â.l): Âm lịch CCN: Cụm công nghiệp CNH,HĐH: Công nghiệp hóa, hiện đại hóa CNXH: Chủ nghĩa xã hội ĐTH: Đô thị hóa GS: Giáo sư KCN: Khu công nghiệp Nxb: Nhà xuất bản TNHH: Trách nhiệm hữu hạn UBND: Ủy ban nhân dân VHDG: Văn hóa dân gian
3. 3 DANH MỤC BẢNG THỐNG KÊ TT Nội dung bảng thống kê Trang 5 Bảng 1.5: Số đơn vị sản xuất kinh doanh phi nông nghiệp các năm 47 6 Bảng 2.1: Thống kê về tình hình nhà ở từ năm 2010 - 2015 tại 52 làng Đại Bái 7 Bảng 2.2: Thống kê về tình hình nhà ở từ năm 2010 - 2015 tại 53 làng Phù Lãng 8 Bảng 2.3: Thống kê về tình hình nhà ở từ năm 2010 - 2015 tại làng 54 Phù Khê 9 Bảng 3.1: Các hình thức tổ chức sản xuất tại làng Đại Bái 98 10 Bảng 3.2: Các hình thức tổ chức sản xuất tại làng Phù Khê 103 11 Bảng 3.3: Các hình thức tổ chức sản xuất tại làng Phù Lãng 107 12 Bảng 3.4: Phân loại sản phẩm gò đồng Đại Bái 119 13 Bảng 3.5: Phân loại và thống kê một số sản phẩm của làng nghề 122 Phù Khê 14 Bảng 3.6: Phân loại sản phẩm làng nghề truyền thống Phù Lãng xưa 125 và nay
4. 4 MỞ ĐẦU 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI Làng Việt truyền thống là một đơn vị tụ cư cổ truyền lâu đời ở nông thôn có tính ổn định và gắn bó trong tiến trình lịch sử dân tộc. Mặc dù quy mô khác nhau, song các làng Việt có nhiều đặc điểm chung trong bức tranh tổng thể về làng quê ở châu thổ Bắc Bộ nước ta. Trong các làng đó đã hình thành, tồn tại và phát triển các làng nghề truyền thống, là một phần không thể thiếu trong tính đa dạng của làng xã Việt Nam. Các làng nghề truyền thống biểu hiện tính năng động, sáng tạo của người nông dân làm nghề trong quá trình thích ứng với điều kiện địa lý, kinh tế xã hội nhất định, đồng thời thể hiện rất rõ yếu tố mở của xã hội tiểu nông. Phát triển làng nghề không những tạo động lực trực tiếp giải quyết việc làm, sử dụng hợp lý, có hiệu quả nguồn lao động ở nông thôn mà còn giúp bảo tồn, duy trì và phát triển được nhiều ngành nghề truyền thống của dân tộc, tạo điều kiện và cơ hội phát triển đội ngũ nghệ nhân, thợ giỏi, bảo lưu và giữ gìn văn hóa dân tộc. Trong làng nghề truyền thống từ xưa đến nay, văn hóa truyền thống được biểu hiện, hội tụ và toả sáng qua các khía cạnh như: thuần phong mỹ tục, sinh hoạt xóm làng, đoàn kết cộng đồng, ứng xử cộng đồng, tinh hoa nghề nghiệp và tài năng nghệ nhân Trong những năm qua, làng nghề truyền thống đang từng bước được phục hồi và phát triển, sản phẩm làm ra ngày càng đa dạng, phong phú, đáp ứng nhu cầu tiêu dùng trong nước và xuất khẩu. Các làng nghề phát triển sẽ là cầu nối giữa nông nghiệp và công nghiệp, giữa nông thôn và thành thị, giữa truyền thống và hiện đại góp phần phát triển công nghiệp nông thôn hiện đại. Biến đổi văn hoá nói chung, biến đổi văn hoá làng và văn hoá làng nghề nói riêng đang là một xu hướng tất yếu của lịch sử thời đại, đặc biệt trong giai đoạn hiện nay, sự biến đổi văn hoá là một trong những yếu tố làm thay đổi diện mạo của các làng nghề truyền thống ở nước ta. Đồng thời, biến đổi văn hoá chính là điều kiện để các làng nghề có thể thay đổi, tồn tại và phát triển theo quy mô, mức độ khác nhau. Đây là quy luật khách quan và diễn ra trên nhiều phương diện của đời sống vật chất và đời sống tinh thần trong cộng đồng cư dân của các làng nghề.
5. 5 Bắc Ninh là vùng đất văn hiến, nơi phát tích vương triều nhà Lý, một miền quê trù phú với những làn điệu dân ca quan họ, là địa phương cận kề thủ đô Hà Nội, có điều kiện để phát triển, đặc biệt là việc phát triển các làng nghề truyền thống. Những thống kê bước đầu cho biết, Bắc Ninh là một trong các tỉnh có 62 làng nghề, trong đó có 16 làng nghề truyền thống với những sản phẩm nổi tiếng như đồ gỗ mỹ nghệ (Phù Khê), giấy dó (Dương Ổ), dệt (Hồi Quan), đồ đồng (Đại Bái), tranh dân gian (Đông Hồ), gốm (Phù Lãng), tơ tằm (Vọng Nguyệt) Trong xu thế chung hiện nay, các làng nghề truyền thống đã có những biến đổi rõ rệt, có nhiều làng nghề chuyển đổi sản xuất sản phẩm, công cụ tạo sản phẩm và tư duy thợ làm nghề , tiêu biểu như trường hợp làng nghề giấy dó (Dương Ổ), tranh dân gian (Đông Hồ) Có thể nói, trong những năm qua, do sự thay đổi tư duy làm nghề, mãu mã cùng chất lượng sản phẩm phong phú đa dạng, sự thích ứng về thị trường, các làng nghề truyền thống đã góp phần quan trọng vào tăng trưởng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế và thay đổi diện mạo nông thôn ở Bắc Ninh. Nhiều sản phẩm của làng nghề đã và đang có mặt trên thị trường trong nước và quốc tế, góp phần quan trọng vào việc quảng bá văn hóa làng nghề truyền thống ra nước ngoài. Thực tế, quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá hiện nay đã và đang tạo ra những tác động, cơ hội và thách thức to lớn đến đời sống của người dân ở làng xã nông thôn nói chung cũng như ở làng nghề truyền thống tại Bắc Ninh nói riêng. Quá trình này về bản chất chính là quá trình đô thị hoá nông thôn dẫn đến những hệ quả tất yếu sẽ diễn ra tại làng nghề truyền thống hiện nay. Nhiều làng nghề không còn hoạt động hoặc bị mai một do nhiều nguyên nhân khác nhau, trong khi đó các làng nghề vẫn đang chuyển hoá để tồn tại và phát triển. Để duy trì và phát triển làng nghề, người dân luôn phải thay đổi mẫu mã sản phẩm, cải tiến quy trình sản xuất, áp dụng công nghệ tiên tiến trong một số công đoạn có thể, tìm kiếm và mở rộng thị trường đáp ứng nhu cầu của người dân thời đại mới. Quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa sẽ tạo ra những thay đổi khá lớn trong các làng nghề truyền thống như: quan niệm về nghề truyền thống, thay đổi phương thức sản xuất từ nhỏ lẻ sang quy mô lớn, mẫu mã sản phẩm đa dạng,quan hệ làng xóm được mở rộng
6. 6 đến các bạn hàng trong và ngoài nước Tính chất truyền thống của làng nghề gắn với kỹ năng, kỹ xảo, bí quyết nghề nghiệp đang tồn tại trong nền kinh tế thị trường cùng những nhân tố đã tác động đến quá trình biến đổi văn hóa làng nghề truyền thống đang diễn ra ở nhiều mức độ biến đổi khác nhau. Do vậy, văn hoá làng nghề truyền thống hiện nay đang đứng trước những cơ hội, thách thức mới cùng với các tác động không nhỏsẽ đưa các làng nghề truyền thống này tồn tại ở nhiều tình trạng khác nhau. Song trong bối cảnh chung, bức tranh toàn cảnh về các làng nghề và văn hoá làng nghề truyền thống sẽ có nhiều biến đổi để phù hợp với thời đại và mang lại một diện mạo mới trong bối cảnh phát triển kinh tế, văn hoá - xã hội ở Bắc Ninh hiện nay. Cho đến nay, đã có nhiều công trình đề cập đến văn hoá ở các làng nghề tại tỉnh Bắc Ninh, song vẫn chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu về biến đổi văn hoá của các làng nghề truyền thống tại địa phương này. Việc tìm ra những yếu tố biến đổi trong văn hoá làng nghề truyền thống ở Bắc Ninh sẽ giúp ích cho các nhà quản lý địa phương trong quá trình hoạch định và triển khai chính sách phù hợp với thực trạng của các làng nghề truyền thống hiện nay. Chính vì những lý do trên, tác giả đã lựa chọn nghiên cứu đề tài: “Biến đổi văn hóa làng nghề truyền thống trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh” làm luận án Tiến sĩ, chuyên ngành Văn hóa học tại Trường Đại học Văn hoá Hà Nội. 2. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 2.1. Mục đích Góp phần làm rõ các quan niệm, đặc điểm của biến đổi văn hóa làng nghề, đồng thời chỉ rõ thực trạng và tìm ra những biểu hiện của sự biến đổi văn hóa làng nghề truyền thống ở Bắc Ninh hiện nay, từ đó đề xuất một số giải pháp điều tiết quá trình biến đổi văn hóa làng nghề truyền thống ở Bắc Ninh trong thời gian tới. 2.2. Nhiệm vụ - Nghiên cứu cơ sở lý thuyết và thực tiễn của sự biến đổi văn hóa làng nghề. - Phân tích, đánh giá thực trạng và nhận diện biến đổi văn hóa làng nghề truyền thống ở Bắc Ninh (qua không gian cảnh quan; di tích, lễ hội và phong tục; tín ngưỡng thờ tổ nghề; mối quan hệ xã hội của cư dân làng nghề).
7. 7 - Nghiên cứu xu hướng biến đổi văn hóa làng nghề truyền thống ở Bắc Ninh và những vấn đề đặt ra hiện nay. 3. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu Luận án nghiên cứu các khía cạnh biến đổi văn hóa một số làng nghề truyền thống mang tính tiêu biểu trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi vấn đề nghiên cứu: Biến đổi văn hóa làng nghề truyền thống sẽ diễn ra trên nhiều phương diện khác nhau. Luận án chỉ tập trung nghiên cứu sự biến đổi của một số thành tố trong văn hóa làng nghề truyền thống như: không gian cảnh quan; di tích, lễ hội và phong tục; tín ngưỡng tổ nghề; mối quan hệ xã hội của cư dân làng nghề. - Phạm vi không gian nghiên cứu: Địa bàn tỉnh Bắc Ninh, tập trung những xã có làng nghề truyền thống như: làng gò, đúc đồng Đại Bái; làng gốm Phù Lãng; làng nghề chạm khắc gỗ Phù Khê và một số làng nghề khác. Tuy nhiên trong quá tình khảo sát để nhận diện sự biến đổi, ngoài những khái quát chung, luận án tập trung sâu vào 03 làng nghề với các mức độ biến đổi khác nhau trong các nhóm nghành nghề thủ công ở tỉnh Bắc Ninh. Quan tâm đặc biệt đến những biến đổi phù hợp trong bối cảnh CNH, HĐH ở tỉnh Bắc Ninh hiện nay. - Phạm vi thời gian nghiên cứu: Nghiên cứu văn hóa ở một số làng nghề tỉnh Bắc Ninhtừ saunăm 1986 đến nay (có điều tra thông tin hồi cố trước năm 1986), từ đó tìm ra sự biến đổi của văn hóa một số làng nghề truyền thống. 4. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU - Luận án dựa trên quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về phát triển làng nghề thủ công và bảo tồn di sản văn hóa. - Luận án chọn cách tiếp cận nhân học văn hóa, đó là việc đề cao vai trò và tiếng nói của người dân làng nghề, họ chính là những người sáng tạo, bảo tồn và
8. 8 phát triển các giá trị văn hóa làng nghề. Tiếp cận tổng thể để hiểu về văn hóa làng nghề. Văn hóa làng nghề không phải là sự tổng hợp của các thành tố mà các thành tố văn hóa của làng nghề đều có sự nối kết chặt chẽ mang tính hữu cơ với nhau và mỗi thành tố đều có giá trị trong tổng thể văn hóa làng. - Phương pháp nghiên cứu liên ngành văn hóa học: sử học, dân tộc học, xã hội học, văn hóa dân gian - Phương pháp nghiên cứu trường hợp: để nhận định chính xác, khách quan và có chiều sâu trong nghiên cứu, trong 18 làng nghề truyền thống trên tổng số 62 làng nghề truyền thống, luận án tập trung nghiên cứu một số làng nghề truyền thống. Từ đó có thể đưa ra những nhận định chung về biến đổi văn hóa làng nghề truyền thống ở Bắc Ninh. - Phương pháp khảo sát thực tế tại các làng nghề, áp dụng các kỹ năng: quan sát, tham dự; phỏng vấn sâu; phỏng vấn định lượng; phân tích và tổng hợp tư liệu; phương pháp nghiên cứu so sánh. Để có được tư liệu đánh giá khách quan, trong quá trình nghiên cứu áp dụng phương pháp phỏng vấn sâu đối với các nhà quản lý địa phương và đại diện của cộng đồng, người cao tuổi. - Phương pháp thống kê, so sánh: Để làm rõ sự biến đổi làng nghề trong từng nghiên cứu cụ thể, luận án đã sử dụng phương pháp thống kê (các làng nghề, các chỉ số về làng nghề, tình hình biến đổi thành tố văn hóa làng nghề ). Trong khi lập bảng thống kê, luận án có tiến hành so sánh giữa các chỉ số xưa và nay để nhận diện sự biến đổi 5. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN - Luận án góp phần nhận diện những biến đổi văn hóa làng nghề truyền thống trong giai đoạn hiện nay. Đây là cơ sở giúp các nhà hoạch định chính sách và các nhà quản lý văn hóa có kế hoạch phát triển và bảo tồn các làng nghề truyền thống trong quá trình xây dựng nông thôn mới. - Nghiên cứu cơ sở lý luận về biến đổi văn hóa làng nghề, đồng thời đưa ra quan niệm về văn hóa làng nghề, từ đó nghiên cứu biến đổi văn hóa làng nghề. Tiếp thu những kết quả của các nhà nghiên cứu đi trước, đưa ra một sơ đồ
9. 9 cụ thể để áp dụng cho việc nghiên cứu biến đổi văn hóa làng nghề truyền thống ở tỉnh Bắc Ninh. - Thông qua nghiên cứu, phân tích các trường hợp, luận án đã nhận diện những biến đổi văn hóa ở làng nghề truyền thống ở tỉnh Bắc Ninh. 6. BỐ CỤC LUẬN ÁN Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung luận án gồm 04 chương: Chƣơng 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý luận và làng nghề truyền thống ở Bắc Ninh. Chƣơng 2. Biến đổi văn hóa làng nghề truyền thống qua cảnh quan làng và các yếu tố văn hóa tinh thần. Chƣơng 3. Biến đổi văn hóa làng nghề trong quá trình sản xuất và tiêu thụ sản phẩm. Chƣơng 4. Xu hướng biến đổi văn hóa làng nghề truyền thống ở Bắc Ninh trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và những vấn đề đặt ra hiện nay.
10. 10 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ LÀNG NGHỀ TRUYỀN THỐNG Ở BẮC NINH 1.1. Những công trình nghiên cứu có liên quan đến luận án Bắc Ninh là tỉnh thuộc vùng đồng bằng Bắc Bộ, nằm trong vùng kinh tế trọng điểm phía Bắc (Hà Nội - Hải Phòng - Quảng Ninh). Bắc Ninh là một vùng đất cổ, là cửa ngõ của Thăng Long - Hà Nội. Trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh có các tuyến, trục giao thông lớn chạy qua nối liền với các trung tâm kinh tế, văn hóa thương mại của phía Bắc. Các tuyến quốc lộ này cùng với các hệ thống đường tỉnh lộ tạo thành mạng lưới giao thông rộng khắp trên phạm vị toàn tỉnh. Trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh còn nhiều con sông lớn nhỏ chảy qua vì vậy về phương diện giao thông có nhiều điều kiện để Bắc Ninh phát triển kinh tế, trong đó đặc biệt là phát triển kinh tế tiểu thủ công nghiệp. Chính vì vậy, từ rất sớm nơi đây đã hình thành nhiều làng nghề truyền thống, trong đó có những làng nghề nổi tiếng trong phạm vi cả nước như: nghề dệt lụa, nghề mộc, nghề gốm, nghề gò đúc đồng Theo số liệu của Sở Công thương Bắc Ninh, hiện nay ở Bắc Ninh có 62 làng nghề thủ công. Từ lâu, nghề thủ công và làng nghề truyền thống ở tỉnh Bắc Ninh đã được nhiều học giả trong và ngoài nước quan tâm nghiên cứu. Những công trình của họ đã được xuất bản thành sách, bài viết đăng tải trên các tạp chí khoa học, trên các báo Trong phần tập hợp và phân tích những công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài, tác giả luận án chia các công trình nghiên cứu theo các nhóm vấn đề cơ bản sau đây: 1/Tư liệu viết về nghề thủ công và làng nghề ở Bắc Ninh nói chung; 2/Tư liệu viết về các nhóm ngành nghề cụ thể; 3/Tư liệu viết về văn hóa làng nghề; 4/Tư liệu viết về biến đổi văn hóa làng nghề. Trong các nhóm tư liệu phân tích dưới đây đều có mối liên quan chặt chẽ với nhau, góp phần cung cấp những thông tin cần thiết cho quá trình triển khai mục tiêu nghiên cứu của đề tài. Tuy nhiên trong bốn nhóm tư liệu đã tập hợp và phân tích nêu trên, luận án quan tâm đến những tư liệu về biến đổi văn hóa làng nghề nói chung và ở Bắc
11. 11 Ninh nói riêng, bởi đây chính là mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu đề tài mà đề tài luận án cần đạt được. 1.1.1. Tư liệu viết về nghề thủ công, làng nghề ở Bắc Ninh Tác giả Pierre Gourou trong tác phẩm “Người nông dân châu thổ Bắc Kỳ” đã cung cấp những tư liệu về các ngành nghề thủ công ở Bắc Ninh. “Ở Bắc Kỳ có rất nhiều ngành công nghiệp khác nhau, điều đó không có gì là lạ, vì dân chúng châu thổ phải tự túc về nhu cầu đối với hàng chế tạo. Chúng tôi đã đếm được 108 nghề khác nhau và con số này chắc chắn còn thấp hơn thực tế một chút” [60, tr.416]. Tạp chí Xưa và Nay số 245 số ra tháng 10/2005 có đăng lại bài “Các nghề thủ công xưa của tỉnh Bắc Ninh” [60] của nhà địa lý học người Pháp Pierre Gourou trong cuốn sách “Người nông dân châu thổ Bắc Kỳ” xuất bản năm 1936. Một số tài liệu địa chí Hán Nôm như “Phong thổ Hà Bắc đời Lê (Kinh Bắc Phong thổ ký diễn quốc sự, “Bắc Ninh phong thổ tạp ký” [16] được biên soạn vào đầu thời Nguyễn giới thiệu một số làng nghề trong tỉnh. Chẳng hạn, sách “Bắc Ninh phong thổ tạp ký”, trong mục viết về kỹ nghệ đã liệt kê các nghề trong địa hạt. Đó là nghề nấu rượu, xay gạo, thợ mộc, đúc đồng thau, gốm sứ, đốt than đá, làm đồ mã, làm giấy tiền vàng, làm hương đen, làm keo da trâu, làm dầu nước, nhuộm vải đen, làm chỉ, làm áo tơi, làm quạt, làm thúng, làm mành tre, ghế tre, làm nón Tổng cộng có 31 nghề, trong đó còn kê được 16 làng nghề dệt vải và dệt tơ lụa. Đó là làng nghề dệt cổ truyền như: Phù Khê, Phù Ninh huyện Đông Ngàn; Hoài Bão, Lũng Sơn huyện Tiên Du; các làng Nghiêm Xá, Tiêu Long, Tam Tảo, Hồi Quan huyện Yên Phong; các làng Lãng Ngâm, Cao Thọ, Cao Trụ, Phùng Xá, Ngâm Điền huyện Gia Bình [tr.218]. Cuốn “Bắc Ninh toàn tỉnh địa dư chí” [103] bao gồm ba quyển: Q. Thượng viết về địa dư,Q. Trung viết về nhân vật, Q. Hạ viết về cổ tích. Sách “Địa chí Hà Bắc” [14] phần viết về Thị xã Bắc Ninh (tr.140 - 145) đã nêu rõ: “Bắc Ninh có nhiều nghề thủ công nổi tiếng, đến nay vẫn còn nghề thêu ren. Nghề này đã trở
12. 12 thành một nghề tinh xảo mang tính nghệ thuật cao. Trong cuốn “Địa chí Hà Bắc” [14] (tr 264 - 265) có nhiều mục viế về làng nghề, trong đó có nghề thêu. Tỉnh lỵ Bắc Ninh từng là trung tâm của hàng thêu và đăng ten, sản xuất hàng xuất khẩu sang Pháp và sang cả Mỹ [14, tr.22]. Sách “Văn hiến Kinh Bắc” cho biết, ít có nơi nào như Kinh Bắc, lại đậm đặc mạng lưới chợ quê, phong phú các làng thợ, làng buôn truyền thống. Trong đó có các làng tiêu biểu và độc đáo như làng tranh Đông Hồ, làng làm giấy dó Đống Cao, làng chạm khắc Phù Khê, làng đồng Đại Bái [tr.8]. “Bắc Ninh thế và lực mới trong thế kỷ XXI”, giới thiệu về tổ chức hành chính của tỉnh Bắc Ninh. Tác giả Lê Hồng Lý với bài viết “Nhìn lại quá trình nghiên cứu nghề và làng nghề thủ công mỹ nghệ Việt Nam” đăng trên tạp chí Văn hóa nghệ thuật, [44, tr.62-66]. Tác giả Lê Văn Hương với đề tài “Phát triển làng nghề ở Bắc Ninh theo hướng công nghiệp hóa nông thôn” [33], luận án tiến sỹ địa lý chuyên ngành địa lý học. Nguyễn Như Chung với đề tài “Quá trình hoàn thiện chính sách thúc đẩy phát triển làng nghề ở tỉnh Bắc Ninh giai đoạn từ 1997 - 2003 - thực trạng kinh nghiệm và giải pháp” [9], luận án tiến sỹ kinh tế; chuyên ngành lịch sử kinh tế quốc dân. Tác giả Bùi Văn Vượng với bộ sách “Bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam” [98] Nxb Thanh Niên. 1.1.2. Tư liệu viết về các nhóm ngành nghề cụ thể 1.1.2.1. Tư liệu viết về nhóm nghề chăn tằm, kéo tơ, dệt vải Sở Văn hóa - Thông tin tỉnh Bắc Ninh (1997) “Văn hiến Kinh Bắc” viết về nghề dệt truyền thống ở làng Lũng Giang. Sách “Địa chí Hà Bắc” [14] phần viết về kinh tế - kinh tế nông nghiệp từ tr.199 - 235. Tư liệu của P.Gourou còn cho biết: Bắc Giang có 300 thợ dệt, Bắc Ninh có 1.650 thợ dệt, Hà Đông có 6.000thợ dệt, Hưng Yên có 250 thợ dệt [60, tr.419]. 1.1.2.2.Những tư liệu viết về nhóm nghề gốm và làng nghề gốm Phù Lãng Sách “Văn hiến Kinh Bắc”, tập 1 viết: từ trang 31 - 37 giới thiệu làng gốm Phù Lãng. Tác giả Trương Minh Hằng với chuyên khảo “Gốm sành nâu ở Phù Lãng” [25] là công trình giới thiệu khá toàn diện về gốm sành nâu ở Phù Lãng. Vũ Văn Bát
13. 13 (1982), “Nhóm lư hương gốm men Phù Lãng”, bài viết cho Thông báo khoa học của viện bảo tàng Lịch sử Việt Nam, được đăng trong Tổng tập nghề và làng nghề truyền thống Việt Nam, tập 4 viết về nghề gốm, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội 2001. 1.1.2.3. Những tư liệu viết về nhóm nghề mộc - chạm khắc gỗ Thời đại Lý - Trần với sự phát triển của đạo Phật việc xây dựng các công trình kiến trúc chùa tháp là yêu cầu cần thiết đặt ra. Vua thì sai thợ tạc hơn nghìn pho tượng Phật, vẽ hơn ngàn bức tranh Phật, làm bảo phướn hơn vạn lá [13, tr.208]. Đó là những tư liệu viết về Làng nghề - làng chạm khắc gỗ Phù Khê. Nghề mộc và chạm khắc gỗ Phù Khê và một số làng phụ cận như Hương Mạc, Đồng Kỵ, Tam Sơn Tuy nhiên so với các làng nghề khác như làng tranh Đông Hồ, làng gò đúc đồngĐại Bái, làng gốm Phù Lãng, cho tới nay làng nghề chạm khắc Phù Khê chưa có một chuyên khảo nào được xuất bản. Những thống kê bước đầu cho biết có những công trình sau: Nguyễn Thị Thu Hường, Viện Văn hóa nghệ thuật Việt Nam đã thực hiện thành công đề tài nghiên cứu “Làng nghề chạm khắc gỗ Phù Khê (xã Phù Khê, Thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh)”. P.Gourou trong tác phẩm “Người nông dân châu thổ Bắc Kỳ” [60] cũng đề cập đến vấn đề này. Tập thể các nhà khoa học Đặng Đức, Trương Duy Bích, Trương Minh Hằng, Hoàng Cường với đề tài “Làng nghề chạm gỗ Phù Khê” [17]. 1.1.2.4. Những tư liệu về nhóm nghề gò và đúc đồng So với các ngành nghề khác ở Bắc Ninh, nghề gò, đúc đồng từ lâu đã được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm từ nhiều góc độ khác nhau. Đặc biệt: làng Đại Bái và làng Quảng Bố được tập trung giới thiệu nhiều hơn trong đó có cả các chuyên khảo. Nghiên cứu khoa học “Báo cáo tổng quan đề tài khoa học cấp tỉnh: Bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể làng Đại Bái” [43] của tác giả Trần Đình Luyện thực hiện năm 2003 được lưu trữ tại tư liệu Viện Văn hóa nghệ thuật Việt Nam với tổng số 13 trang đánh máy khổ A4. Sách: “Phong thổ Hà Bắc thời Lê”; “Văn hóa Hà Bắc” (1971) ghi “Đại Bái có nghề dập thau, làm đủ các thứ mẫu thau, chậu thau, ấm thau đếu rất khéo ”. Sách “Bắc Ninh toàn tỉnh địa dư chí” của Đỗ Trọng Vỹ [96] đã ghi chép về lệ thờ thần ở Đại Bái và đền Tiên sư ở Đại Bái. Cũng trong “Bắc Ninh toàn
14. 14 tỉnh địa dư chí” có phần viết về đền Tiên sư ở Đại Bái thuộc xã Đại Bái, Gia Bình: “Ông họ Nguyễn húy là Công Tuyền, người xã Đại Bái. Xưa ông làm quan Hiệu úy. Thời Lê Hồng Đức, ông là tùy viên của xứ thần nước ta sang Tàu học được cách luyện đồng của người Tàu”. Một công trình khảo cứu và giới thiệu khá toàn diện về hệ thống di sản văn hóa làng Đại Bái là “Làng Đại Bái - gò Đồng” của tác giả Đỗ Thị Hảo, Hội VHDG xuất bản năm 1986. Tác giả đã công bố các di sản văn hóa làng Đại Bái chủ yếu là di sản văn hóa phi vật thể. Có thể đánh giá đây là công trình khảo cứu công phu, đầy đủ nhất từ trước đến nay về di sản văn hóa làng Đại Bái. Cuốn sách bao gồm hai phần: phần thứ nhất với tiêu đề Làng Đại Bái Kinh Bắc trong lịch sử; phần này gồm cóhai chương. Chương 1 tập hợp những truyện liên quan đến lịch sử Việt Nam; những truyện liên quan đến các nhân vật của làng; những mẩu truyện nhỏ xung quanh những dấu tích nền xưa ngõ cũ. Chương 2 viết về tục lệ xóm làng - hội hè đình đám. Nhìn chung, ngoài những nội dung đã nêu ra trên đây cuốn sách đã viết về phong tục tập quán của làng: về trọng lão, lệ làng phép họ, các di tích đình, chùa của làng Đại Bái, lễ hội/hội làng, tục kết chạ đặc biệt là ba làng của xã Đại Bái. Sách: “Lịch sử xã Đại Bái” Đảng ủy, ủy ban nhân dân xã Đại Bái xuất bản năm 1996 đã giới thiệu khá hệ thống về di sản văn hóa làng Đại Bái trong đó có di tích lịch sử văn hóa, phong tục tập quán, lễ hội, nghề thủ công gò, dát đồng “Làng Vó và nghề đúc đồng truyền thống”, (1991) tác giả Đỗ Thị Hảo, Nxb KHXH, Hà Nội [19]. “Nghề thủ công truyền thống Việt Nam và các vị tổ nghề” Trần Quốc Vượng, Đỗ Thị Hảo (1996), đăng trong Tổng tập Nghề và làng nghề truyền thống Việt Nam, tập 1 [100, tr.323]. 1.1.2.5. Tư liệu viết về nhóm nghề tranh Tranh dân gian là một trong những biểu hiện rõ nét trong văn hóa truyền thống của Việt Nam, trong đó nổi bật là dòng tranh Đông Hồ. Tranh Đông Hồ ra đời từ khoảng thế kỷ XVII và phát triển cho đến nửa đầu thế kỷ XX. Đã có nhiều học giả quan tâm nghiên cứu về tranh Đông Hồ và làng tranh Đông Hồ. Hiện đã có
15. 15 chuyên khảo viết về tranh dân gian Đông Hồ nhưng trong lịch sử cũng đã có nhiều nhà nghiên cứu viết về dòng tranh này. “Hà Bắc ngàn năm văn hiến” tập III, trong cuốn sách này có hai nhà nghiên cứu viết về tranh Đông Hồ. Tranh có nhiều đề tài khác nhau. Tác giả Chu Quang Trứ cũng viết trong Hà Bắc ngàn năm văn hiến với bài “Tranh Đông Hồ” [88, tr.179 - 187. Trong cuốn “Văn hiến Kinh Bắc”, từ trang 43 - 48 viết về làng tranh Đông Hồ - làng Đông Hồ còn gọi tắt là làng Hồ/làng Đông Mại/làng Mái thuộc xã Song Hồ, huyện Thuận Thành. “Bắc Ninh thế và lực mới trong thế kỷ XXI” (2002). Lê Văn Hải, Nguyễn Trung Dũng với bài viết “Tranh khắc gỗ Đông Hồ với bảo tàng Dân tộc học” đăng trên tạp chí Dân tộc học. Cuốn sách “Làng tranh Đông Hồ” [37] của tác giả Nguyễn Thái Lai. Tác giả Lưu Tuấn Anh với bài viết “Tính biểu trưng trong tranh Đông Hồ”, trong Kỷ yếu hội thảo khoa học tổ chức tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Tp.Hồ Chí Minh. 1.1.3.Tư liệu viết về văn hóa làng nghề Những tư liệu viết về văn hóa làng nghề ở Bắc Ninh không nhiều, chủ yếu nằm trong các nghiên cứu chuyên khảo về một số làng nghề như “Làng tranh Đông Hồ” [37] của tác giả Nguyễn Thái Lai; “Gốm sành nâu ở Phù Lãng” [25] của tác giả Trương Minh Hằng; “Làng Vó và nghề đúc đồng truyền thống” và “Làng Đại Bái gò đồng” [19] của tác giả Đỗ Thị Hảo. Các chuyên khảo này đã viết khá toàn diện về văn hóa của làng nghề, trong đó các thành tố văn hóa làng nghề được đề cập khá toàn diện,từ phong tục tập quán tín ngưỡng thờ tổ nghề, lễ hội làng nghề, đến diện mạo cảnh quan làng nghề, quy trình sản xuất và đặc trưng sản phẩm của nghề. Ở một góc độ nào đó các tác giả đã đề cập đến những biến đổi của văn hóa các làng nghề thông qua một số nội dung như: quy trình sản xuất, sản phẩm, tố chức sản xuất, tổ chức tiêu thụ, khoa học công nghệ được ứng dụng để đổi mới trong quá trình làm ra sản phẩm Ngoài 04 công trình nghiên cứu đã nêu ra trên đây, văn hóa truyền thống của các làng nghề ở Bắc Ninh còn được đề cập nhiều trong 2 cuốn sách: 1/“Các ditích lịch sử văn hóa Bắc Ninh”,2/“Lễ hội Bắc Ninh”. Cuốn sách “Các di tích lịch
16. 16 sử văn hóa Bắc Ninh” do tác giả Lê Viết Nga chủ biên. Trong cuốn sách này đã có những tư liệu viết về đình làng Diên Lộc xã Đại Bái là nơi thờ tổ sư truyền dạy nghề Nguyễn Công Truyền và các vị hậu tiên sư. Năm 1947 đình đã bị Pháp đốt phá, năm 1954 - 1956 đình được xây dựng lại. Đình có kết cấu kiểu chữ Công (I). Cuốn sách “Lễ hội Bắc Ninh” do tác giả Trần Đình Luyện chủ biên (2003) in tại công ty in Bộ Tài chính giới thiệu 49 lễ hội của tỉnh Bắc Ninh trong đó có 1 lễ hội làng Đại Bái được giới thiệu từ trang 93-97. Lê Hồng Lý (Chủ biên) (1999), “Nghề thủ công mỹ nghệ đồng bằng sông Hồng - tiềm năng, thực trạng và một số kiến nghị”. Cuốn sách được chia làm ba chương: chương một: sự hình thành và phát triển các nghề thủ công mỹ nghệ; chương 2: một số nghề thủ công mỹ nghệ tiêu biểu; chương 3: thực trạng và một số kiến nghị [44, tr.87-174]. 1.1.4. Tư liệu viết về biến đổi văn hóa làng nghề Tác giả Thủy Công với bài viết “Để các làng nghề truyền thống phát triển đúng hướng” đăng trên tạp chí điện tử Xây dựng Đảng số 7. Tác giả Phạm Quốc Sử với bài viết: “Làng nghề truyền thống trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa” [65] đã nhận diện được những khó khăn/thách thức của các làng nghề truyền thống phải đối diện với một xu thế mới. Tác giả Dương Bá Phượng có công trình nghiên cứu về “Bảo tồn và phát triển các làng nghề trong quá trình công nghiệp hóa” [62]. Vũ Diệu Trung với đề tài “Sự biến đổi về văn hóa làng nghề ở châu thổ sông Hồng từ năm 1986 đến nay (qua khảo sát trường hợp một số làng: sơn Đồng (Hà Tây), Bát Tràng (Hà Nội), Đồng Sâm (Thái Bình)” [84]. Bài viết về “Nghề thủ công mỹ nghệ ở Việt Nam, sự đa dạng và chậm biến đổi” của tác giả Trương Duy Bích đã xác định nếu như các làng nghề không thích ứng được với điều kiện xã hội mới thì khó có thể tồn tại được. Tạp chí Xưa và Nay số 245 tháng 10/2005 có bài của Anh Thế “Cụm làng nghề điển hình của Bắc Ninh” tr.28 - 30. Cũng trong tạp chí Xưa và Nay số 245, tr.23-27 có bài của TS Đào Thế Anh, “Phát triển cụm công nghiệp nông thôn từ làng nghề truyền thống”. Tạp chí Thương mại Việt Nam (VTR) số 44 năm 2005 tr.5 có bài: “Phát triển làng nghề, giải quyết việc làm ở nông thôn” của tác giả Đàm Tất Thắng. Báo Thương Mại số
17. 17 78 ra ngày 30/9/2005 có bài Trả lời phỏng vấn của ông Lê Duy Dần - Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký hiệp hội làng nghề Việt Nam: “Làng nghề thực sự phải là các công ty”. Nhận định của ông Lê Duy Dần đối chiếu với tình hình phát triển ở các làng nghề truyền thống ở Bắc Ninh hiện nay thì việc thành lập các công ty đã trở thành một xu hướng mới và mang lại nhiều kết quả tốt đẹp. Tác giả Lê Hân trong bài báo “Diễn đàn doanh nghiệp” đã nêu ra những trường hợp ô nhiễm làng nghề ở tỉnh Bắc Ninh. Vũ Hy Thiều (1991), Tạp chí Dân gian, Hà Nội, số 2/1991, đăng trong Tổng tập nghề và làng nghề truyền thống Việt Nam, tập 1. Từ những tập hợp và phân tích những công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận án, có thể rút ra một nhận định sau đây: 1. Những tài liệu viết về ngành nghề và làng nghề khá phong phú, đa dạng, qua đó thấy được bức tranh toàn cảnh về lịch sử cũng như tình hình các làng nghề truyền thống ở tỉnh Bắc Ninh hiện nay. Ngoài những công trình nghiên cứu có tính chất thống kê, khái quát về các ngành nghề thủ công thì đã có những chuyên khảo viết về một làng nghề cụ thể như: Gồm sành nâu Phù Lãng của tác giả Trương Minh Hằng; làng Đại Bái - gò đồng của tác giả Đỗ Thị Hảo; làng Vó và nghề đúc đồng truyền thống của tác giả Đỗ Thị Hảo; làng chạm khắc gỗ Phù Khê (đề tài nghiên cứu phi vật thể) của tác giả Nguyễn Thị Thu Hường Ngoài ra viết về làng nghề ở Bắc Ninh còn có hai công trình đã viết trong khuôn khổ luận án tiến sỹ. Luận án tiến sỹ kinh tế chuyên ngành lịch sử kinh tế quốc dân của tác giả Nguyễn Như Chung với đề tài “Quá trình hoàn thiện các chính sách thúc đẩy phát triển làng nghề ở tỉnh Bắc Ninh giai đoạn từ 1997 - 2003/Thực trạng, kinh nghiệm và giải pháp”. Luận án tiến sỹ địa lý chuyên ngành địa lý học của tác giả Lê Văn Hương với tiêu đề “Phát triển làng nghề ở Bắc Ninh theo hướng công nghiệp hóa nông thôn”. Qua việc tập hợp và phân tích có thể nhận thấy, các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm và viết nhiều về một số làng nghề nổi tiếng ở tỉnh Bắc Ninh như: làng nghề gò đúc đồng Đại Bái, làng nghề tranh Đông Hồ, làng nghề gốm Phù Lãng, làng nghề gỗ Phù Khê. 2/Về phương diện văn hóa làng nghề, trước hết có thể nhận thấy trong các chuyên khảo đã viết về các làng nghề: tranh Đông Hồ, chạm khắc gỗ Phù Khê,