Luận án Ảnh hưởng của tác nhân gây căng thẳng đến hành vi đổi mới trong công việc thông qua phản ứng căng thẳng ở giáo viên phổ thông

Nội dung text: Luận án Ảnh hưởng của tác nhân gây căng thẳng đến hành vi đổi mới trong công việc thông qua phản ứng căng thẳng ở giáo viên phổ thông

1. BỘ GIÁO D ỤC VÀ ĐÀO T ẠO TR ƯỜNG ĐẠI H ỌC KINH T Ế QU ỐC DÂN PH ẠM H ƯƠ NG QU ỲNH ẢNH H ƯỞNG C ỦA TÁC NHÂN GÂY C ĂNG TH ẲNG ĐẾN HÀNH VI ĐỔI M ỚI TRONG CÔNG VI ỆC THÔNG QUA PH ẢN ỨNG C ĂNG TH ẲNG Ở GIÁO VIÊN PH Ổ THÔNG LU ẬN ÁN TI ẾN S Ĩ NGÀNH QU ẢN TR Ị NHÂN L ỰC HÀ N ỘI – 2021
2. BỘ GIÁO D ỤC VÀ ĐÀO T ẠO TR ƯỜNG ĐẠI H ỌC KINH T Ế QU ỐC DÂN PH ẠM H ƯƠ NG QU ỲNH ẢNH H ƯỞNG C ỦA TÁC NHÂN GÂY C ĂNG TH ẲNG ĐẾN HÀNH VI ĐỔI M ỚI TRONG CÔNG VI ỆC THÔNG QUA PH ẢN ỨNG C ĂNG TH ẲNG Ở GIÁO VIÊN PH Ổ THÔNG Chuyên ngành: KINH T Ế LAO ĐỘNG Mã s ố: 9340404 9340404 LU ẬN ÁN TI ẾN S Ĩ Ng ười h ướng d ẫn khoa h ọc: PGS.TS. V ũ Hoàng Ngân Ng ười h ướng d ẫn khoa h ọc: PGS.TS. V ũ Hoàng Ngân HÀ N ỘI – 2021
3. i LỜI CAM ĐOAN Tôi cam k ết b ằng danh d ự cá nhân r ằng nghiên cứu này do tôi t ự th ực hi ện và không vi ph ạm quy định liêm chính h ọc thu ật trong nghiên c ứu khoa h ọc c ủa Tr ường Đại h ọc Kinh t ế Qu ốc dân Hà N ội, ngày tháng n ăm 2021 Nghiên c ứu sinh
4. ii LỜI C ẢM ƠN Lu ận án này s ẽ không th ể hoàn thành n ếu không có s ự giúp đỡ và h ỗ tr ợ nhi ệt tình c ủa th ầy cô, gia đình, b ạn bè cùng đồng nghi ệp. Tr ước tiên, tác gi ả xin được g ửi tình c ảm bi ết ơn chân thành, sự kính tr ọng đến cô giáo hướng d ẫn là PGS.TS. Vũ Hoàng Ngân và các đồng nghi ệp trong B ộ môn Kinh t ế Ngu ồn nhân l ực – Khoa Kinh t ế và Qu ản lý Ngu ồn nhân l ực, Tr ường Đại h ọc Kinh t ế Qu ốc dân. Để có th ể hoàn thành lu ận án, tác gi ả đã nh ận được r ất nhi ều s ự khích l ệ, động viên, nh ững góp ý quý báu c ũng nh ư được t ạo m ọi điều ki ện t ốt nh ất về th ời gian nghiên c ứu t ừ cô và các đồng nghi ệp trong B ộ môn. Thứ hai, tác gi ả xin g ửi l ời tri ân t ới các th ầy, cô đã tham gia gi ảng d ạy, h ướng dẫn về học thu ật trong su ốt th ời gian h ọc t ập tại tr ường Đại h ọc Kinh t ế Qu ốc dân. Th ầy, cô luôn nhi ệt tình tư v ấn, ch ỉ bảo h ướng đi khi tác gi ả gặp khó kh ăn, tr ăn tr ở về lu ận án, để sau 3 n ăm th ực hi ện, tác gi ả đã tr ưởng thành và v ững vàng h ơn r ất nhi ều trên con đường nghiên c ứu khoa h ọc. Tác gi ả cũng xin trân tr ọng cám ơn ban lãnh đạo và các chuyên viên chuyên trách c ủa Vi ện Đào t ạo sau Đại h ọc, Trường Đại h ọc Kinh t ế Qu ốc dân đã h ỗ tr ợ và tạo điều ki ện đầy đủ để tác gi ả có th ể hoàn thành quá trình h ọc t ập, nghiên c ứu theo đúng yêu c ầu quy định. Đồng th ời, lu ận án không th ể hoàn thi ện n ếu không có s ự giúp đỡ về thông tin và cơ h ội kh ảo sát t ại các tr ường thu ộc h ệ th ống giáo d ục ph ổ thông công l ập ở Vi ệt Nam đến t ừ PGS.TS V ũ Thành H ưng – Ch ủ nhi ệm đề tài KH&CN c ấp Qu ốc gia về “Nghiên c ứu định m ức lao động kinh t ế, k ỹ thu ật c ủa giáo viên ph ổ thông theo định h ướng đổi m ới giáo d ục ph ổ thông và đổi m ới c ơ ch ế qu ản lí nhân s ự trong các c ơ s ở giáo d ục ph ổ thông”. Cu ối cùng, xin bày t ỏ lòng bi ết ơn sâu s ắc nh ất đến nh ững ng ười thân yêu trong gia đình đã luôn ủng h ộ, động viên và là điểm t ựa tinh th ần v ững ch ắc cho tác gi ả trong su ốt ch ặng đường nghiên c ứu khoa h ọc. Trân tr ọng c ảm ơn! Hà N ội, ngày tháng n ăm 2021 Nghiên c ứu sinh
5. iii MỤC L ỤC LỜI CAM ĐOAN i LỜI C ẢM ƠN ii MỤC L ỤC iii DANH M ỤC T Ừ VI ẾT T ẮT vi DANH M ỤC B ẢNG – HÌNH V Ẽ vii PH ẦN M Ở ĐẦU 1 CH ƯƠ NG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN C ỨU 11 1.1 T ổng quan nghiên c ứu v ề tác nhân gây c ăng th ẳng ở GVPT 11 1.2 T ổng quan nghiên c ứu v ề ph ản ứng c ăng th ẳng ở GVPT 17 1.3 T ổng quan nghiên c ứu v ề nhân t ố ảnh h ưởng đến hành vi đổi m ới trong công vi ệc ở GVPT 20 1.4 T ổng quan nghiên c ứu v ề mối quan h ệ gi ữa tác nhân gây c ăng th ẳng và hành vi đổi m ới trong công vi ệc ở GVPT 31 1.5 T ổng quan nghiên c ứu v ề mối quan h ệ gi ữa ph ản ứng c ăng th ẳng và hành vi đổi m ới trong công vi ệc ở GVPT 35 1.6 Kho ảng tr ống nghiên c ứu 36 CH ƯƠ NG 2: CƠ S Ở LÝ THUY ẾT VÀ MÔ HÌNH NGHIÊN C ỨU 39 2.1 M ột s ố khái ni ệm n ền t ảng c ủa lu ận án 39 2.1.1 Tác nhân gây c ăng th ẳng 39 2.1.2 Ph ản ứng c ăng th ẳng 45 2.1.3 Hành vi đổi m ới trong công vi ệc 49 2.2 Các tr ường phái lý thuy ết nghiên c ứu v ề căng th ẳng 55 2.2.1 Lý thuy ết v ề “H ội ch ứng thích nghi chung” c ủa Hans Selye 55 2.2.2 Lý thuy ết v ề “Giao d ịch c ăng th ẳng” c ủa Lazarus & Folkman 58 2.2.3 Lý thuy ết v ề “C ăng th ẳng toàn di ện” c ủa Nelson và Simmons 59 2.2.4 Lý thuy ết v ề “Tính thách th ức – Cản tr ở” trong tác nhân gây c ăng th ẳng của Cavanaugh và c ộng sự 62 2.2.5 H ướng ti ếp c ận lý thuy ết làm c ơ s ở cho nghiên c ứu 65
6. iv 2.3 Gi ả thuy ết và mô hình nghiên c ứu 66 2.3.1 Gi ả thuy ết nghiên c ứu 66 2.3.2 Mô hình nghiên c ứu 72 CH ƯƠ NG 3: PH ƯƠ NG PHÁP NGHIÊN C ỨU 73 3.1 Quy trình nghiên c ứu t ổng th ể 73 3.2 Nghiên c ứu định tính 75 3.2.1 M ục tiêu nghiên c ứu định tính 75 3.2.2 Ph ươ ng pháp th ực hi ện 76 3.2.3 Kết qu ả nghiên c ứu định tính 80 3.3 Nghiên c ứu định l ượng 98 3.3.1 M ục tiêu nghiên c ứu định l ượng 98 3.3.2 Thang đo và phát tri ển b ảng h ỏi 98 3.3.3 Nghiên c ứu định l ượng s ơ b ộ 106 3.3.4 Nghiên c ứu định l ượng chính th ức 108 CH ƯƠ NG 4: KẾT QU Ả NGHIÊN C ỨU 119 4.1 Bối c ảnh nghiên c ứu 119 4.1.1 H ệ th ống các tr ường GDPT công l ập ở Vi ệt Nam 119 4.1.2 Nh ững thay đổi c ủa ch ươ ng trình giáo d ục ph ổ thông m ới 122 4.2 K ết qu ả ki ểm định thang đo 124 4.2.1 Ki ểm định độ tin c ậy c ủa thang đo 124 4.2.2 Ki ểm định nhân t ố khám phá EFA 125 4.2.3 Ki ểm định nhân t ố kh ẳng định CFA 128 4.3 Ki ểm tra sai l ệch trong đo l ường do ph ươ ng pháp 130 4.4 Thực tr ạng tác nhân gây căng th ẳng, ph ản ứng c ăng th ẳng và hành vi đổi mới trong công vi ệc ở giáo viên ph ổ thông Vi ệt Nam 131 4.4.1 Tác nhân gây c ăng th ẳng 131 4.4.2 Ph ản ứng c ăng th ẳng 133 4.4.3 Hành vi đổi m ới trong công vi ệc 135 4.5 K ết qu ả ki ểm định mô hình và gi ả thuy ết nghiên c ứu 136 4.5.1 Độ phù h ợp c ủa mô hình 136
7. v 4.5.2 K ết qu ả ki ểm định các gi ả thuy ết v ề mối quan h ệ tr ực ti ếp 137 4.5.3 K ết qu ả ki ểm định các gi ả thuy ết v ề mối quan h ệ trung gian 139 CH ƯƠ NG 5: LU ẬN BÀN K ẾT QU Ả VÀ M ỘT S Ố KHUY ẾN NGH Ị 143 5.1 Tóm t ắt k ết qu ả nghiên c ứu 143 5.2 Th ảo lu ận k ết qu ả nghiên c ứu 145 5.3 M ột s ố khuy ến ngh ị 153 5.4 M ột s ố hạn ch ế của lu ận án và định h ướng nghiên c ứu trong t ươ ng lai 160 KẾT LU ẬN 162 DANH M ỤC TÀI LI ỆU THAM KHẢO 163 DANH M ỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN C ỨU C ỦA TÁC GI Ả LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LU ẬN ÁN 189 PH ỤC L ỤC 190
8. vi DANH M ỤC T Ừ VI ẾT T ẮT Ý ngh ĩa Ký hi ệu Ti ếng Anh Ti ếng Vi ệt CĐ Cao đẳng CFA Confirmatory factor analysis Phân tích nhân t ố kh ẳng định CNTT Công ngh ệ thông tin CTGD Ch ươ ng trình giáo d ục ĐH Đại h ọc ĐTB Điểm trung bình EFA Exploratory Factor Analysis Phân tích nhân t ố khám phá GD ĐT Giáo d ục – Đào t ạo GDPT Giáo d ục ph ổ thông GV Giáo viên GVPT Giáo viên ph ổ thông GVBM Giáo viên b ộ môn GVKCN Giáo viên kiêm ch ủ nhi ệm l ớp GVKQL Giáo viên kiêm qu ản lý HĐLĐ Hợp đồng lao động HV ĐMCV Hành vi đổi m ới trong công vi ệc KV Khu v ực NCS Nghiên c ứu sinh PKS Phi ếu kh ảo sát PPNC Ph ươ ng pháp nghiên c ứu PVS Ph ỏng v ấn sâu SD Độ lệch chu ẩn SGK Sách giáo khoa TĐHV Trình độ học v ấn TH Ti ểu h ọc THCS Trung h ọc c ơ s ở THPT Trung h ọc ph ổ thông
9. vii DANH M ỤC B ẢNG – HÌNH V Ẽ Bảng Bảng 1.1: Tổng h ợp các tác nhân gây c ăng th ẳng ở GVPT 11 Bảng 1.2: Tổng quan v ề mối quan h ệ gi ữa nhóm nhân t ố thông tin cá nhân và hành vi đổi m ới công vi ệc c ủa GVPT 24 Bảng 1.3: Tổng h ợp các nhân t ố thu ộc v ề tổ ch ức có ảnh h ưởng đến hành vi đổi mới trong công vi ệc ở giáo viên 28 Bảng 1.4: Tổng h ợp các nghiên c ứu v ề mối quan h ệ gi ữa tác nhân gây c ăng th ẳng và hành vi đổi m ới trong công vi ệc 33 Bảng 2.1: Đặc điểm c ủa tác nhân gây c ăng th ẳng 40 Bảng 2.2: Tổng h ợp các khái ni ệm v ề hành vi đổi m ới trong công vi ệc 50 Bảng 3.1: Ti ến độ tri ển khai nghiên c ứu 75 Bảng 3.2: Tóm t ắt thông tin v ề đối t ượng tham gia phỏng v ấn sâu 78 Bảng 3.3: Thang đo tác nhân gây c ăng th ẳng 100 Bảng 3.4: Thang đo ph ản ứng c ăng th ẳng tích c ực 102 Bảng 3.5: Thang đo ph ản ứng c ăng th ẳng tiêu c ực 103 Bảng 3.6: Thang đo ph ản ứng c ăng th ẳng tiêu c ực 104 Bảng 3.7: Kết qu ả ki ểm định Cronbach’s Alpha các thang đo trong nghiên c ứu định l ượng s ơ b ộ 107 Bảng 3.8: Cỡ mẫu và c ơ c ấu l ấy m ẫu ở các khu v ực địa lý 110 Bảng 3.9: Kết qu ả số lượng phi ếu kh ảo sát thu v ề 111 Bảng 3.10: Thông tin v ề đối t ượng GVPT tr ả lời phi ếu kh ảo sát 111 Bảng 3.11: Thông tin liên quan đến đặc điểm b ối c ảnh tr ường h ọc mà GVPT đang tham gia gi ảng d ạy 113 Bảng 3.12: Bảng m ức ý ngh ĩa các giá tr ị kho ảng trong thang đo kho ảng 115 Bảng 4.1: Số li ệu th ống kê quy mô h ệ th ống GDPT t ại Vi ệt Nam 119 Bảng 4.2: So sánh s ự thay đổi quy mô tr ường h ọc và s ố lượng h ọc sinh t ừ năm học 2017-2018 đến n ăm h ọc 2019-2020 120 Bảng 4.3: Kết qu ả ki ểm định độ tin c ậy Cronbach’s Alpha c ủa các bi ến quan sát ch ưa đảm b ảo độ tin c ậy trong nghiên c ứu định l ượng s ơ b ộ 124 Bảng 4.4: Độ tin c ậy và độ giá tr ị của các thang đo trong mô hình nghiên c ứu 126 Bảng 4.5: Các ch ỉ số đánh giá s ự phù h ợp c ủa mô hình t ổng th ể 129 Bảng 4.6: Kết qu ả ki ểm định Độ tin c ậy t ổng h ợp (Composite Reliability) - Tính
10. viii hội t ụ (Convergent) và Tính phân bi ệt (Discriminant) 130 Bảng 4.7: Kết qu ả th ống kê mô t ả tác nhân gây c ăng th ẳng ở GVPT 131 Bảng 4.8: Kết qu ả ki ểm định Paired – Samples T-test đối v ới hai lo ại tác nhân gây căng th ẳng ở GVPT 133 Bảng 4.9: Kết qu ả th ống kê mô t ả ph ản ứng c ăng th ẳng tích c ực và tiêu c ực ở GVPT 134 Bảng 4.10: Kết qu ả ki ểm định Paired – Samples T-test đối v ới hai lo ại ph ản ứng căng th ẳng ở GVPT 135 Bảng 4.11: Kết qu ả th ống kê mô t ả hành vi đổi m ới trong công vi ệc ở GVPT 136 Bảng 4.12: Tổng h ợp k ết qu ả ki ểm định các gi ả thuy ết về mối quan h ệ tr ực ti ếp . 138 Bảng 4.13: Kết qu ả ki ểm định vai trò trung gian c ủa ph ản ứng c ăng th ẳng tích c ực ở GVPT 141 Bảng 5.1: Tóm t ắt k ết qu ả ki ểm định các gi ả thuy ết trong mô hình nghiên c ứu 144 Hình Hình 1.1: Mô hình t ổng h ợp các tác nhân gây c ăng th ẳng đối v ới GVPT 16 Hình 2.1: Sơ đồ tổng h ợp v ề tác nhân gây c ăng th ẳng ngh ề nghi ệp 44 Hình 2.2: Tổng quan nghiên c ứu s ự phát tri ển v ề các khía c ạnh c ủa hành vi đổi mới trong công vi ệc c ủa ng ười lao động 52 Hình 2.3: Hội ch ứng thích nghi chung 56 Hình 2.4: Mô hình c ổ điển v ề căng th ẳng c ủa Selye (1979) 57 Hình 2.5: Mô hình giao d ịch c ăng th ẳng c ủa Lazarus & Folkman (1984) 58 Hình 2.6: Mô hình c ăng th ẳng toàn di ện c ủa Nelson và Simmons 60 Hình 2.7: Khung mô hình lý thuy ết v ề tác nhân gây c ăng th ẳng mang tính thách th ức – cản tr ở 63 Hình 2.8: Mô hình nghiên c ứu d ự ki ến c ủa đề tài 72 Hình 3.1: Tóm t ắt quy trình nghiên c ứu 74 Hình 4.1: So sánh s ự thay đổi s ố lượng GV/l ớp ở các tr ường GDPT t ừ năm h ọc 2017-2018 đến n ăm h ọc 2019-2020 121 Hình 4.2: Mô hình c ấu trúc tuy ến tính SEM 137 Hình 4.3: Mô hình bi ến trung gian đơ n gi ản 139
11. 1 PH ẦN M Ở ĐẦU 1. Sự cần thi ết c ủa nghiên c ứu Xét v ề góc độ nghiên c ứu lý thuy ết Trong xu h ướng toàn c ầu hóa di ễn ra m ạnh m ẽ nh ư hi ện nay, các nhà qu ản lý nh ận ra r ằng kh ả năng c ạnh tranh và s ự sống còn c ủa t ổ ch ức ph ụ thu ộc r ất l ớn vào kh ả năng ứng phó linh ho ạt v ới s ự thay đổi di ễn ra ở cả trong và ngoài t ổ ch ức. Để ph ản ứng v ới nh ững thay đổi đó, vi ệc khai thác và s ử dụng t ối đa hóa n ăng l ực đổi mới, sáng t ạo c ủa nhân viên c ần tr ở thành ưu tiên hàng đầu (Anderson & c ộng s ự, 2014). B ởi l ẽ nh ững ý t ưởng sáng t ạo, đổi m ới do nhân viên đư a ra và ứng d ụng vào th ực t ế mang l ại m ột l ợi th ế cạnh tranh r ất l ớn thông qua s ự khác bi ệt trong chất l ượng sản ph ẩm ho ặc d ịch v ụ (Park & c ộng s ự, 2014). S ự đóng góp c ủa nhân viên cho quá trình đổi m ới c ủa t ổ ch ức được g ọi là hành vi đổi m ới trong công vi ệc (IWB – Innovative Work Behavior). Đây là t ập h ợp các ho ạt động t ừ kh ởi t ạo ý t ưởng đến thúc đẩy và hi ện th ực hóa các ý t ưởng, từ đó có th ể cải thi ện quy trình làm vi ệc ho ặc gi ải quy ết nh ững v ấn đề liên quan đến công vi ệc sao cho hi ệu qu ả mang lại là cao nh ất (De Jong & Den Hartog, 2008; Janssen 2000 ; Kleysen & Street, 2001; Messmann & Mulder, 2011; Scott & Bruce, 1994; West & Farr, 1990). Khi đó, s ự thành công c ủa quá trình đổi m ới trong công vi ệc sẽ bao hàm c ả ý ngh ĩa v ề vi ệc s ử dụng t ối ưu hóa v ốn nhân l ực trong m ột t ổ ch ức (De Spiegelaere & c ộng s ự, 2012). Mặt khác, l ợi ích t ừ hành vi đổi m ới trong công vi ệc c ủa nhân viên c ũng được nh ận định là không ch ỉ mang l ại hi ệu qu ả kinh doanh mà còn tác động ng ược tr ở lại khi giúp t ạo điều ki ện thúc đẩy s ự phát tri ển c ủa nhân viên, c ải thi ện hi ệu su ất công vi ệc và gia t ăng m ức độ hài lòng công vi ệc c ủa nhân viên (Huhtala & Parzefall, 2007; Li & Hsu, 2016; Robinson & Beesley, 2010). Để làm rõ h ơn n ội hàm v ề hành vi đổi m ới trong công vi ệc, s ố lượng các công trình nghiên c ứu khoa h ọc v ề đề tài này ngày càng gia tăng. Song, có th ể th ấy rõ s ự thiên l ệch trong nghiên c ứu th ực nghi ệm. B ởi l ẽ, h ầu h ết các nhà khoa h ọc t ập trung nghiên c ứu ch ủ yếu t ại nh ững t ổ ch ức ho ạt động vì l ợi nhu ận, liên quan ph ần l ớn lĩnh v ực kinh doanh – dịch v ụ, k ỹ thu ật và công ngh ệ (Zainal & Matore, 2019). Trong khi đấy, theo Thurlings & c ộng s ự (2015), nghiên c ứu v ề hành vi đổi m ới trong công vi ệc của nhân viên t ại các tổ ch ức phi l ợi nhu ận, c ụ th ể ở các t ổ ch ức giáo d ục còn r ất h ạn ch ế. S ự ổn định c ủa nh ững t ổ ch ức này do h ỗ tr ợ của nhà n ước không đồng ngh ĩa v ới vi ệc các t ổ ch ức này không c ần có ho ạt động đổi m ới, sáng
12. 2 tạo từ phía nhân viên. Theo đó, ba lý do chính được đư a ra để gi ải thích cho quan điểm này (Gkorezis, 2016; Thurlings & c ộng s ự, 2015; Zainal & Matore, 2019). Th ứ nh ất, xã h ội ngày nay đang thay đổi nhanh chóng do s ố lượng h ọc sinh đa d ạng hơn, các l ĩnh v ực ki ến th ức được m ở rộng h ơn, trách nhi ệm m ới và k ỳ vọng xã h ội cũng đặt ra yêu c ầu cao h ơn. Điều đó đòi h ỏi nhân viên, c ụ th ể là các giáo viên trong tr ường h ọc, ph ải có hành vi không ng ừng đổi m ới trong công vi ệc nói chung và trong gi ảng d ạy nói riêng để từ đó đào t ạo ra các l ứa h ọc sinh không ch ỉ bi ết đọc, bi ết vi ết mà còn thành th ạo các k ỹ năng m ềm nh ư kh ả năng sáng tạo, t ư duy ph ản bi ện, kh ả năng gi ải quy ết v ấn đề (Bawuro & c ộng s ự, 2018; Nemeržitski & c ộng sự., 2013; Zainal & Matore, 2019). Th ứ hai, công ngh ệ hỗ tr ợ quá trình d ạy và h ọc đang phát tri ển nhanh chóng. Vì v ậy, ph ươ ng pháp gi ảng d ạy c ũ có xu h ướng tr ở nên l ạc h ậu và không phù h ợp đối v ới nhu c ầu hi ện t ại c ủa giáo d ục (Zainal & Matore, 2019). Điều này đòi h ỏi giáo viên c ần liên t ục th ực hi ện các hành vi đổi mới để đảm b ảo ph ươ ng pháp gi ảng d ạy được s ử dụng v ẫn còn phù h ợp. Th ứ ba, Gkorezis (2016), Zainal & Matore (2019) cho r ằng giáo viên là nh ững ng ười ti ếp xúc tr ực ti ếp v ới h ọc sinh m ột cách th ường xuyên nh ất. H ọ chia s ẻ và th ể hi ện hành vi cá nhân c ủa mình v ới h ọc sinh, qua đó, hành vi đổi m ới c ủa h ọ chính là t ấm g ươ ng sáng cho h ọc sinh noi theo. Nh ư v ậy, tr ường h ọc luôn đóng vai trò là điểm kh ởi đầu cho s ự đổi m ới, qua đó duy trì tính c ạnh tranh trong xã h ội. Nhìn chung, có th ể th ấy r ằng, hành vi đổi m ới trong công vi ệc của giáo viên được coi là y ếu t ố cốt lõi c ủa ngh ề giáo, đóng vai trò quan tr ọng trong phát tri ển h ệ th ống giáo d ục, t ừ đó t ạo n ền t ảng phát tri ển m ột xã h ội tri th ức nói chung. Và vì v ậy, hành vi đổi m ới trong công vi ệc của giáo viên c ần được quan tâm nhi ều h ơn, đòi h ỏi ho ạt động qu ản tr ị nhân l ực ph ải có s ự am hi ểu sâu h ơn v ề bản ch ất hành vi đổi m ới trong công vi ệc của giáo viên để từ đó đư a ra gi ải pháp phù h ợp (Messmann & Mulder, 2011). Hay nói cách khác, nghiên c ứu v ề hành vi đổi m ới trong công vi ệc của giáo viên ở lĩnh v ực giáo d ục c ũng tr ở nên c ấp thi ết và quan tr ọng nh ư trong nghiên c ứu v ề hành vi này c ủa ng ười lao động ở các l ĩnh v ực khác. Trên th ực t ế hi ện nay, ba khía c ạnh được xem xét nhi ều nh ất liên quan đến hành vi đổi m ới trong công vi ệc của giáo viên là: i) y ếu t ố nhân kh ẩu h ọc; ii) đặc điểm cá nhân (tính cách, ni ềm tin, thái độ, n ăng l ực ) và iii) y ếu t ố tổ ch ức (yêu c ầu công vi ệc, c ơ s ở vật ch ất và các ngu ồn l ực h ỗ tr ợ, v ăn hóa t ổ ch ức, m ối quan h ệ gi ữa các cá nhân trong n ội b ộ ). Tuy nhiên, “hi ếm có nghiên c ứu nào cho đến nay đã khám phá m ối quan h ệ gi ữa các y ếu t ố ho ặc ch ỉ ra m ối quan h ệ gián ti ếp và trung gian đến
13. 3 hành vi đổi m ới trong công vi ệc” (Thurlings & c ộng s ự, 2015, 35). Đặc bi ệt, theo Li & Hsu (2016), nh ững mối quan h ệ sẽ tr ở lên ph ức t ạp h ơn khi xem xét các y ếu t ố trung gian liên quan đến khía c ạnh tâm lý (psychological factors) nh ư c ăng th ẳng công vi ệc. Th ế nh ưng, hi ện c ũng có r ất ít nghiên c ứu v ề mối quan h ệ gi ữa c ăng th ẳng liên quan đến công vi ệc và các hành vi đổi m ới (Bani-Melhem & c ộng s ự, 2020). Chưa k ể, k ết qu ả từ các nghiên c ứu tr ước vẫn ch ưa thuy ết ph ục và còn nhi ều s ự bất đồng (Byron & c ộng s ự, 2010; Montani & c ộng s ự, 2017; Ren & Zhang, 2015; De Spiegelaere & c ộng s ự, 2012). Một v ấn đề đáng l ưu ý nữa trong nghiên c ứu c ăng th ẳng, đó là trong h ơn ba th ập kỷ qua h ầu h ết các h ọc gi ả tập trung ph ần l ớn vào phân tích tác động tr ực ti ếp t ừ tác nhân gây c ăng th ẳng đến s ức kh ỏe, tâm lý, hành vi c ủa ng ười lao động d ưới góc độ tiêu c ực (Hargrove & c ộng s ự, 2013; Nelson & Simmons, 2011). Tuy nhiên, theo Ren & Zhang (2015), c ăng th ẳng có th ể thúc đẩy ho ặc c ản tr ở sự sáng t ạo và các hành vi đổi m ới tùy thu ộc vào bản ch ất c ủa các tác nhân mang tính c ản tr ở hay thách th ức. Theo đó, chi ều tác động có th ể tích c ực, gia t ăng hi ệu qu ả sáng t ạo, đổi m ới n ếu tác nhân gây căng th ẳng được nh ận th ức là mang tính thách th ức. Ng ược l ại, chi ều tác động tiêu c ực x ảy ra khi tác nhân đó được coi là m ột tr ở ng ại. Mặt khác, theo quan điểm c ủa Simmons & Nelson (2007), ch ỉ khi con ng ười nh ận th ức và có nh ững ph ản ứng về các tác nhân này theo h ướng tích c ực hay tiêu c ực mà h ệ qu ả ảnh h ưởng c ủa các tác nhân m ới được xác định. Nh ư v ậy, khi ph ải đối m ặt v ới các áp l ực, con ng ười nh ận th ức đó là thách th ức và có ph ản ứng c ăng th ẳng tích c ực (eustress) thì có th ể đem l ại m ột k ết qu ả lành m ạnh, tích c ực (ví d ụ: suy ngh ĩ tích c ực và s ự hài lòng) (Nelson & Simmons, 2003a; Quick & c ộng s ự, 1997). Th ậm chí, Hargrove & c ộng sự (2015) đề xu ất c ần định v ị “kích thích” ph ản ứng c ăng th ẳng tích c ực trong qu ản tr ị nhân l ực nh ư m ột ph ươ ng th ức qu ản lý hành vi tổ ch ức để cải thi ện hi ệu su ất làm vi ệc c ủa ng ười lao động. Tóm l ại, xu ất phát t ừ nh ững quan điểm nêu trên, trong lu ận án nghiên c ứu c ủa mình, NCS hướng đến phân tích m ở rộng hai n ội dung: i) xác định b ản ch ất và s ự ảnh hưởng c ủa tác nhân gây c ăng th ẳng; đồng th ời, ii) ki ểm định vai trò c ủa ph ản ứng căng th ẳng (t ập trung cả hai khía c ạnh tích c ực và tiêu c ực) trong m ối quan h ệ gi ữa các tác nhân gây c ăng th ẳng đến hành vi đổi m ới trong công vi ệc ở ng ười lao động nói chung và ở GVPT nói riêng. Xét trên góc độ th ực ti ễn b ối c ảnh Vi ệt Nam Nh ững nghiên c ứu liên quan đến v ấn đề căng th ẳng nói chung được các nhà
14. 4 khoa h ọc ở Vi ệt Nam tri ển khai t ừ nh ững n ăm 60 c ủa th ế kỷ XX. Tùy thu ộc vào t ừng giai đoạn phát tri ển, yêu c ầu c ủa đất n ước và xã h ội, các nhà khoa h ọc tập trung nghiên c ứu v ấn đề căng th ẳng ở nh ững đối t ượng với đặc thù ngh ề nghi ệp khác nhau. Ví d ụ, một s ố nghiên c ứu v ề căng th ẳng ngh ề nghi ệp đã được ti ến hành đối v ới đối tượng là cán b ộ qu ản lý giáo d ục (Nguy ễn Th ị Thúy Dung, 2016a, 2016b), giáo viên mầm non (Tr ịnh Vi ết Then, 2016, 2017), gi ảng viên đại h ọc (Nguy ễn Thái Qu ỳnh Chi & Tr ươ ng Quang Ti ến, 2014; Tr ần Th ị Cẩm Tú & Tr ươ ng Quang Được, 2015), nhân viên y t ế (Nguy ễn Thu Hà, 2016, 2017) hay ng ười lao động tham gia tr ực ti ếp sản xu ất (Hu ỳnh Th ị Thu S ươ ng, 2018; Lã Th ị Bưởi, 2006; Nguy ễn B ạch Ng ọc & cộng s ự, 2007) Nhìn chung, h ầu h ết k ết qu ả nghiên c ứu đã t ập trung phân tích tác nhân gây c ăng th ẳng có liên quan đến đặc điểm ngh ề nghi ệp c ũng nh ư nh ững bi ểu hi ện c ăng th ẳng ngh ề nghi ệp v ề th ể ch ất và tinh th ần. Tuy nhiên, d ưới góc độ qu ản lý ngu ồn nhân l ực trong m ột t ổ ch ức, c ấp thi ết c ần có nhi ều h ơn nh ững công trình nghiên cứu v ề tác động c ủa tác nhân gây c ăng th ẳng đến hi ệu qu ả ho ạt động, hành vi làm vi ệc c ủa ng ười lao động để từ đó g ợi m ở cho các nhà qu ản lý v ề xây d ựng, hoàn thi ện chính sách phù h ợp. Đáng l ưu ý, xét riêng với ngh ề dạy h ọc, m ỗi c ấp h ọc khác nhau s ẽ quy định nhi ệm v ụ, ch ức n ăng khác nhau mà giáo viên c ần có s ự tuân th ủ. Hay nói cách khác, giáo viên s ẽ ph ải đối m ặt v ới nh ững áp l ực khác nhau trong quá trình gi ảng d ạy. Vì vậy, khi đa ph ần các nghiên c ứu ở Vi ệt Nam đang d ừng l ại ở phân tích c ăng th ẳng ngh ề nghi ệp đối với giáo viên m ầm non (Tr ịnh Vi ết Then, 2016), gi ảng viên đại h ọc (Nguy ễn Thái Qu ỳnh Chi & Tr ươ ng Quang Ti ến, 2014; Tr ần Th ị Cẩm Tú & Tr ươ ng Quang Được, 2015) hay cán b ộ qu ản lý giáo d ục (Nguy ễn Th ị Thùy Dung, 2016a), thì nghiên c ứu c ăng th ẳng ngh ề nghi ệp ở giáo viên thu ộc h ệ th ống các tr ường ph ổ thông càng tr ở lên c ấp thi ết. Bởi l ẽ, c ăn c ứ vào quan điểm ch ỉ đạo trong Ngh ị quy ết số 29 – NQ/TW (Ban ch ấp hành Trung Ươ ng, 2013) về vi ệc đổi m ới c ăn b ản, toàn di ện giáo d ục, B ộ GD-ĐT đã xây d ựng Ch ươ ng trình giáo d ục ph ổ thông (GDPT) theo h ướng đổi m ới ch ươ ng trình hi ện hành và tri ển khai áp d ụng b ắt đầu t ừ năm h ọc 2020 – 2021. Do đó, khi tri ển khai Ch ươ ng trình GDPT, các chính sách c ủa nhà n ước có s ự ưu tiên đầu t ư, h ỗ tr ợ. M ỗi nhà tr ường có s ự quan tâm đổi m ới nhi ều h ơn trong ho ạt động qu ản lý chuyên môn, phát tri ển ch ươ ng trình giáo d ục đến t ừng kh ối l ớp, từng l ớp, th ậm chí t ừng nhóm đối t ượng h ọc sinh, t ừng h ọc sinh. Tuy nhiên, s ự thành công c ủa Ch ươ ng trình GDPT không ch ỉ nằm ở quan điểm ch ỉ đạo c ủa B ộ GD ĐT hay t ừ phía lãnh đạo, qu ản lý c ủa nhà tr ường mà then ch ốt n ằm ở sự tri ển khai c ủa
15. 5 giáo viên v ề các ph ươ ng pháp giáo d ục. Và để làm được điều này, m ột yêu c ầu t ất yếu đặt ra là đòi h ỏi giáo viên ph ải luôn không ng ừng duy trì, phát tri ển t ự nhiên hành vi đổi m ới, sáng t ạo trong gi ảng d ạy c ủa b ản thân. Thêm vào đó, v ới b ản ch ất c ủa ngh ề dạy h ọc là gánh nhi ều trách nhi ệm và áp lực tâm lý trong quá trình qu ản lý, giáo dục h ọc sinh (Galton, 2008; Tayeh, 2013). Áp l ực mà giáo viên ph ải đối m ặt đến t ừ nhi ều ngu ồn khác nhau và h ệ qu ả có th ể hạn ch ế đến hành vi c ủa giáo viên trong đổi mới, sáng t ạo gi ảng d ạy c ũng nh ư giảm thi ểu ý ngh ĩa, hi ệu qu ả của các bi ện pháp qu ản lý ngu ồn nhân l ực mà phía nhà tr ường đư a ra. Nh ư v ậy, nghiên c ứu v ề tác động của tác nhân gây căng th ẳng đến hành vi đổi m ới trong công vi ệc của GVPT ở bối cảnh Vi ệt Nam là vô cùng c ấp thi ết để từ đó làm c ơ s ở tư v ấn, h ỗ tr ợ cho các nhà lãnh đạo, qu ản lý trong vi ệc xây d ựng các chính sách qu ản lý ngu ồn nhân l ực m ột cách phù h ợp và hi ệu qu ả. Từ nh ững lý do nêu trên, NCS lựa ch ọn ch ủ đề “Ảnh h ưởng c ủa tác nhân gây căng th ẳng đến hành vi đổi m ới trong công vi ệc thông qua ph ản ứng căng th ẳng ở giáo viên ph ổ thông ” làm đề tài nghiên c ứu cho lu ận án ti ến s ĩ. 2. Mục tiêu nghiên c ứu  Mục tiêu chung Với lý do l ựa ch ọn đề tài nêu trên, mục tiêu chung c ủa nghiên c ứu t ập trung vào mối quan h ệ gi ữa tác nhân gây c ăng th ẳng và hành vi đổi m ới trong công vi ệc ở GVPT, đồng th ời xem xét vai trò trung gian của ph ản ứng c ăng th ẳng trong m ối quan hệ này. Qua đó, m ột s ố gi ải pháp được đề xu ất nh ằm h ỗ tr ợ GVPT qu ản lý c ăng th ẳng và thúc đẩy hành vi đổi m ới trong công vi ệc.  Mục tiêu c ụ th ể của lu ận án Th ứ nh ất, tìm hi ểu và phân lo ại (theo tính ch ất thách thách và c ản tr ở) của các tác nhân đặc thù liên quan đến công vi ệc, gây c ăng th ẳng đối v ới GVPT trong b ối cảnh giáo d ục ph ổ thông ở Vi ệt Nam hi ện nay. Th ứ hai , căn c ứ trên phân lo ại tính ch ất tác nhân gây c ăng th ẳng, xác định m ức độ và chi ều ảnh h ưởng của t ừng tác nhân đến ph ản ứng c ăng th ẳng và hành vi đổi mới trong công vi ệc ở GVPT. Th ứ ba , xem xét, ki ểm tra vai trò ph ản ứng c ăng th ẳng (theo chi ều tích c ực và tiêu c ực) trong m ối quan h ệ gi ữa tác nhân gây c ăng th ẳng và hành vi đổi m ới trong công vi ệc c ủa GVPT. Để th ực hi ện các m ục tiêu nêu trên, NCS s ẽ tri ển khai nghiên c ứu nh ằm tr ả lời cho các câu h ỏi:
16. 6 + Hi ện nay, GVPT Vi ệt Nam đang ph ải đối m ặt ch ủ yếu v ới tác nhân gây c ăng th ẳng nào? Quan điểm c ủa h ọ về tính ch ất tác động c ủa nh ững tác nhân đó đến ho ạt động gi ảng dạy và l ợi ích cá nhân ra sao? C ụ th ể, đâu là nh ững tác nhân được xem là mang tính thách th ức và đâu là nh ững tác nhân được xem là c ản tr ở? + Căn c ứ trên phân lo ại tính ch ất tác nhân gây c ăng th ẳng, ph ản ứng c ăng th ẳng và hành vi đổi m ới trong công vi ệc c ủa GVPT thay đổi nh ư th ế nào? + Sự xu ất hi ện c ủa hai lo ại ph ản ứng c ăng th ẳng (tích c ực và tiêu c ực) làm thay đổi nh ư th ế nào đến m ối quan h ệ gi ữa tác nhân gây c ăng th ẳng và hành vi đổi m ới trong công vi ệc ở GVPT? 3. Đối t ượng và ph ạm vi nghiên c ứu  Đối t ượng nghiên c ứu Đối t ượng nghiên c ứu chính c ủa lu ận án là đánh giá chi ều ảnh h ưởng từ tác nhân gây c ăng th ẳng đến hành vi đổi m ới trong công vi ệc ở GVPT và vai trò trung gian của ph ản ứng c ăng th ẳng trong chi ều ảnh h ưởng này.  Ph ạm vi nghiên c ứu Gi ới h ạn ph ạm vi nghiên c ứu c ủa đề tài được xét trên các góc độ: gi ới h ạn khách th ể điều tra, gi ới h ạn v ề th ời gian, không gian nghiên c ứu và gi ới h ạn n ội dung nghiên cứu. C ụ th ể: Xét v ề khách th ể điều tra : NCS ti ến hành thu th ập d ữ li ệu t ừ đối t ượng là GVPT tr ực ti ếp gi ảng d ạy t ại các tr ường thu ộc h ệ th ống c ơ s ở GDPT công l ập ở Vi ệt Nam (bao g ồm: TH – THCS – THPT) và đang th ực hi ện nhi ệm v ụ theo các quy định t ại Điều l ệ tr ường Ti ểu h ọc và Điều l ệ THCS – THPT do Bộ GD ĐT ban hành (B ộ Giáo dục và Đào t ạo, 2020d, 2020e). Lý do đây là nhóm đối t ượng đông nh ất, chi ếm 80,2% trên tổng s ố toàn b ộ cán b ộ qu ản lý, nhân viên ph ục v ụ và giáo viên trong các tr ường ph ổ thông công l ập ở Vi ệt Nam hi ện nay (B ộ Giáo d ục và Đào t ạo, 2021b, 2021a). Xét v ề th ời gian nghiên c ứu: Đề tài nghiên c ứu s ử dụng c ả dữ li ệu th ứ cấp (thông qua tổng quan nghiên c ứu sách, báo, tạp chí, các văn b ản pháp lu ật, báo cáo th ống kê của B ộ GD ĐT và T ổng c ục Th ống kê về hệ th ống GDPT Vi ệt Nam ) và d ữ li ệu s ơ cấp (thông qua ph ỏng v ấn sâu và kh ảo sát b ảng h ỏi). Do đó, th ời gian nghiên c ứu đối với d ữ li ệu th ứ cấp là t ừ tháng 09/2018 đến tháng 2/2020. Th ời gian nghiên c ứu đối với d ữ li ệu s ơ c ấp là t ừ tháng 3/2020 đến tháng 05/2021. Xét v ề không gian nghiên c ứu: Đề tài t ập trung l ựa ch ọn kh ảo sát GVPT làm vi ệc tại các tr ường thu ộc h ệ th ống GDPT công l ập ở Vi ệt Nam. Bởi l ẽ, theo s ố li ệu
17. 7 th ống kê c ủa B ộ GD ĐT, tổng s ố tr ường công l ập (TH-THCS-THPT) trong n ăm h ọc 2019-2020 là 25.937 tr ường, chi ếm đến 97,5% trong t ổng s ố tr ường c ủa c ả nước (B ộ Giáo d ục và Đào t ạo, 2021b, 2021a). Mặt khác, theo quy định phân h ạng các tr ường ph ổ thông trong n ội dung Thông t ư s ố 35/2006/TTLT-BGD ĐT-BNV (B ộ Giáo d ục và Đào t ạo, 2006), nh ững tr ường cùng được x ếp lo ại h ạng gi ống nhau thì v ề cơ b ản sẽ có c ơ c ấu t ổ ch ức, định biên nhân s ự, t ổ ch ức ho ạt động, quy mô l ớp học và s ố lượng h ọc sinh là g ần t ươ ng đươ ng nhau. Vì v ậy, đây s ẽ là m ột c ăn c ứ để để NCS xác định địa bàn kh ảo sát ở 3 vùng mi ền B ắc – Trung – Nam c ủa Vi ệt Nam. Xét v ề nội dung nghiên c ứu: Nói chung, căng th ẳng có th ể được xem nh ư m ột ph ản ứng c ủa cá nhân đối v ới áp l ực; c ả áp l ực bên ngoài và b ất k ỳ áp l ực bên trong mà b ản thân t ự đặt ra và làm phát sinh nh ững thay đổi v ề sinh lý, tâm lý và hành vi (Cranwell-Ward & Abbey, 2005). Nh ư v ậy, ph ạm vi nghiên c ứu liên quan đến c ăng th ẳng là r ất r ộng. Tuy nhiên, d ựa trên m ục tiêu nghiên c ứu c ủa đề tài là tập trung v ề các v ấn đề liên quan đến sức kh ỏe và hành vi c ủa ng ười lao động. Do đó, nghiên c ứu về căng th ẳng s ẽ được gi ới h ạn trong ph ạm vi tổ ch ức (Organizational Stress) và liên quan đến c ăng th ẳng ngh ề nghi ệp (work stress/ job stress/ occupational stress). Mặt khác, căng th ẳng được khái ni ệm nh ư m ột m ối quan h ệ tươ ng tác gi ữa các tác nhân gây c ăng th ẳng mà cá nhân ph ải đối m ặt và nh ận th ức đánh giá của h ọ về kh ả năng đối phó tác nhân gây c ăng th ẳng (Lazarus & Folkman, 1984). Vì v ậy, ba yếu t ố thi ết y ếu c ủa căng th ẳng được xác định nghiên c ứu, bao g ồm: tác nhân gây căng th ẳng (stressor/ stressful stimulus) – ph ản ứng c ăng th ẳng (stress response) và mối quan h ệ giao d ịch căng th ẳng gi ữa cá nhân và môi tr ường (Dipboye, 2018). Trong đó, tác nhân gây c ăng th ẳng và ph ản ứng c ăng th ẳng, ch ỉ tập trung xem xét ở khía cạnh tâm lý (psychological stressors/ stress response). Các ch ỉ số sinh lý (physiological stressors/ stress response) sẽ không đề cập đến vì theo Simmons & Nelson (2007), chúng ít được quan sát b ởi các nhà qu ản lý trong quá trình t ươ ng tác với nhân viên, và do đó ít ch ịu s ự can thi ệp c ủa ng ười qu ản lý. Nội dung chi ti ết v ề cơ s ở lý thuy ết s ẽ được NCS trình bày ở Ch ươ ng 2. 4. Cách ti ếp c ận nghiên c ứu Lu ận án ti ếp c ận các v ấn đề nghiên c ứu t ừ nh ững góc độ sau: - Ti ếp c ận t ừ cơ s ở lý lu ận và kho ảng tr ống nghiên c ứu v ề mối quan h ệ gi ữa tác nhân gây c ăng th ẳng, ph ản ứng c ăng th ẳng đến hành vi đổi m ới trong công vi ệc của GVPT.